του κ. Ζαχαρία Δημ. Καλοχριστιανάκη*
Στις 30 Νοεμβρίου 2018, του Αγίου Ανδρέα και τότε, κατά παράκληση του Σεβασμιοτάτου, με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων της μνημειακής πλάκας, είχαμε μιλήσει για τη συμμετοχή των Παρανύμφων στην Εθνική Αντίσταση (1941-1945). Αξιωνόμαστε κι εφέτος να παραβρεθούμε στον ίδιο χώρο και, κατά παράκληση πάλι του Σεβασμιοτάτου, να μιλήσομε αυτή τη φορά για τα ιστορικά του τόπου.
Θα σας πω λοιπόν κάποια πράγματα τοπικού ιστορικού ενδιαφέροντος, πέραν αυτών που τότε είχαμε πει. Η ιστορία των Παρανύμφων, μεταξύ θρύλου και πραγματικότητας, χάνεται στα βάθη των αιώνων. Αναλύοντας την ονομασία του χωριού συσχετίζομε το όνομα με τις αρχαίες μυθολογικές Νύμφες, τα πλάσματα εκείνα, τα οποία ήταν μεταξύ θεών και θνητών, ως ημίθεες, που ζούσαν στη φύση και την προστάτευαν, Το φυσικό ειδυλλιακό περιβάλλον με την πλούσια βλάστηση ήταν κατοικία κάποιων Νυμφών και το χωριό, που ήταν πλησίον, παρά, δίπλα, πήρε το όνομα τους.
Τα γραπτά ιστορικά στοιχεία είναι ελάχιστα. Ανατρέχοντας όμως στη γενικότερη τοπική ιστορία εξιχνιάζομε κάποια στοιχεία που παραπέμπουν στις παρυφές της ιστορίας. Η πρόσφατη εκσκαφή στις Τρεις Εκκλησιές για την ανέγερση οικοδομής, δίπλα από τον Αφέντη Χριστό, προσκύνημα των Παρανύμφων, αποκάλυψε μεγάλο σε έκταση πρωτοχριστιανικό νεκροταφείο, ενώ παρόμοια εκσκαφή στο γειτονικό ύψωμα, δυτικά του σημερινού οικισμού, φανέρωσε μινωικό νεκροταφείο. Όλα αυτά συνδέονται με το βάθος της ιστορίας και ισχυροποιούν, κατά την άποψη της επιβλέπουσας αρχαιολόγου, την εικόνα ότι εκεί υπήρχε πολυάνθρωπη λιμενική εγκατάσταση, που εξυπηρετούσε την εμπορική επικοινωνία μεταξύ Κρήτης και Αιγύπτου. Και επειδή οι Παράνυμφοι ήταν ανέκαθεν άμεσα συνδεδεμένοι με τις Τρεις Εκκλησιές, ως επίνειό τους, πιστεύομε ότι θα υπήρχε σχέση μεταξύ τους.
Θα εστιάσω στο φαράγγι του Αμπά, γιατί αυτό, το θαυμαστό μνημείο, δώρο της φύσης, σε συνδυασμό με την ιστορικότητα του μοναστηριού των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου είναι εκείνα που δίδουν ταυτότητα στους Παρανύμφους. Στο μοναστήρι αυτό το 1397/98, ο διάσημος φιλόσοφος των Αστερουσίων Ιωσήφ Φιλάγρης εκφώνησε εγκωμιαστικό λόγο για τους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Το μοναστήρι των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, ως ανήκον στη γεωγραφική επικράτεια των Παρανύμφων χρονολογείται 1300 περίπου χρόνια πριν από σήμερα, στοιχείο που συνδέεται με τη μακρόχρονη ιστορικότητα των Παρανύμφων. Πότε ακριβώς χτίστηκε το μοναστήρι παραμένει άγνωστο, ωστόσο πρέπει να ήταν στα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, αφού αναφέρεται από τον Gerola στον κατάλογο των τοιχογραφημένων εκκλησιών της Κρήτης.
Ακόμη και η ονομασία του φαραγγιού του Αμπά αφήνει ιστορικά μηνύματα που δεν πρέπει να αγνοούνται. Ως προς την ονομασία του φαραγγιού υπάρχουν πολλές εκδοχές. Κατά μία ντόπια μαρτυρία το όνομα Αμπάς ίσως να αποδίδεται σε κάποιο μοναχό, δηλαδή σε Αββά, που ασκήτεψε στην περιοχή.
Επικρατέστερη, κατά την άποψη μου, εκδοχή είναι η εξής. Με το όνομα Αμπάς συναντούμε πολλά πρόσωπα Αραβικής καταγωγής. Αμπάς ο θείος του Μωάμεθ του ιδρυτή της ομώνυμης θρησκείας, Αμπάς ο Μέγας, Αμπάς ο Β΄, Αμπάς Πασάς, Αμπάς Φερχάτ και άλλοι πολλοί. Ακόμη και σήμερα ο ηγέτης των Παλαιστινίων λέγεται Αμπάς. Πώς τώρα συνδέεται η περιοχή με το όνομα Αμπάς; Κατά την οκτάμηνη πολιορκία του Χάνδακα το 961 μ. Χ. από το Νικηφόρο Φωκά οι πολιορκημένοι Άραβες ζήτησαν ενισχύσεις από ομόδοξους τους, οι οποίοι πιθανόν αποβιβάστηκαν στον όρμο των λιμενικών εγκαταστάσεων των Τριών Εκκλησιών. Για λόγους στρατηγικής σκοπιμότητας και ασφάλειας επέλεξαν το εν λόγω φαράγγι για να προχωρήσουν στα ενδότερα. Ενδεχομένως κάποιος ηγέτης τους με το όνομα Αμπάς να σκοτώθηκε εδώ και να έδωσε το όνομά του στο φαράγγι.
Ως καταρράκτης δίδει στο τοπίο μια άγρια αλλά εντυπωσιακή εικόνα. Είναι «χάρμα ειδέναι» να βρίσκεσαι στον αγχίαλο οικισμό των Τριών Εκκλησιών και να βλέπεις τα νερά να πέφτουν από ύψος 160 μέτρων και να σχηματίζουν υγρό καπνό. Λένε ότι είναι ο μεγαλύτερος σε ύψος καταρράκτης της Ευρώπης.
Από την αρχή του φαραγγιού θαυμάζομε το στεριανό και το θαλασσινό τοπίο. Οι δυο κορυφογραμμές της Κρήτης, τα όρη Δίκτη ανατολικά και ο Ψηλορείτης στο κέντρο, με την εριστική τους διάθεση ότι τα σπλάχνα του καθενός φιλοξένησαν τα γεννητούρια και τα ανατροφίκια του Δία.
Μπροστά, το απέραντο Κρητικό, πολυπρόσωπο, άλλοτε ελκυστικό και λουλακί σε καλεί να πέσεις στην ολόχρονη ζεστή του αγκαλιά, να ερωτευθείς, να ονειρευτείς, να ρουφούν αχόρταγα οι αισθήσεις σου τα δώρα της φύσης και να χορταίνεις ευτυχία. Κι άλλοτε ένα έμπος, μανιασμένο, ο αέρας να γκρεμίζεται κι ως αχαλίνωτος μαστιγοφόρος καβαλάρης να ορμά και αλύπητα να δέρνει τη θάλασσα, να την παίρνει στην αγκαλιά του και χορεύοντας να τη σηκώνει ψηλά, μέσα σε ιριδιακές χορευτικές φιγούρες, σαν δυο μανιασμένα στοιχειά, το αρσενικό και το θηλυκό, αγκαλιασμένα κι απειλητικά σ’ ό,τι βρεθεί μπροστά τους κι εσύ να καλοτυχίζεις τον εαυτό σου, που πατάς σε στέρεο τόπο.
Εδώ, στις, σαν αετοφωλιές, απρόσιτες σπηλιές, από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια βρήκαν καταφυγή ερημίτες και σπηλαιώτες, μοναχοί, μορφές βιβλικές, άσιτοι και υποφλεγόμενοι, ευφραινόμενοι δια της προσευχής, βιώνοντας την ελευθερία, που αποπνέει η ανυπαρξία των υλικών αγαθών, στέλνοντας τον πνευματικό τους σπόρο στις ψυχές των απλών Παρανυμφιανών με μια αδιόρατη παιδαγωγική ακτινοβολία.
Στη συνείδηση των Παρανυμφιανών είναι βαθιά χαραγμένο το περιστατικό με ένα γέροντα αγχίθεο ερημίτη ασκητή, αγνώστου ονόματος και καταγωγής, που είχε ως κατοικία δυσπρόσιτη σπηλιά του Αμπά.
Η αγριότητα του τοπίου και το εδαφικό του ανάγλυφο το καθιστούν σπάνιο, αλλά αναξιοποίητο δώρο της φύσης. Θα σας πω μόνο αυτό που μου είπε κάποτε Γερμανός επιχειρηματίας. «Αν εμείς είχαμε αυτόν τον τόπο, αξιοποιώντας τα σύγχρονα μέσα, θα τον μετατρέπαμε σε τουριστικό χρυσωρυχείο».
Μελετώντας τα τουρκικά Αρχεία συναντάμε την περίπτωση ενός νεαρού αγοριού από εδώ, που τούρκεψε. Γράφουν τα Αρχεία «Ο εκ του χωρίου Παρανύμφων της Επαρχίας Μονοφατσίου αμύστακος νεανίας Μανώλης, ασπασθείς τον Ισλαμισμό, ονομάστηκε Μουσταφά (1730)».Και κάτι ακόμη από την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στην απογραφή του 1881 οι Παράνυμφοι εμφανίζονται με 95 κατοίκους, όλοι χριστιανοί, ο Αμύγδαλος με 60 από τους οποίους οι 28 είναι χριστιανοί και οι 32 μουσουλμάνοι, ενώ ο Πλατανιάς με 22 κατοίκους όλοι τους χριστιανοί. Εντύπωση προκαλεί ότι στον απομονωμένο Αμύγδαλο έχομε Τούρκους να κατοικούν.
Είναι να απορεί και να θαυμάζει κανείς πώς κατάφεραν να υπερνικήσουν ανυπέρβλητες δυσκολίες, να επιβιώσουν, να μορφώσουν παιδιά και να δημιουργήσουν πλούτο και πολιτισμό οι κάτοικοι των προηγούμενων γενεών των Παρανύμφων. Φαίνεται ότι η αγάπη τους, για τον εν πολλοίς άγονο αυτό τόπο, τούς έδενε με αυτόν. Πιστοί σε ένα αδιαπραγμάτευτο σύστημα αξιών, με περίσσευμα ανθρωπιάς, φιλοξενίας και φιλότιμου μπορούσες να τούς εμπιστευθείς.
Χωρίς οδικό δίκτυο, για πάρα πολλά χρόνια, σχεδόν απομονωμένοι από τα καμποχώρια, με πίστη στο Θεό βίωναν αγόγγυστα την καθημερινότητα τους. Τα εκθέματα στο θαυμάσιο μουσείο, που με μεράκι έχετε δημιουργήσει, ζωντανεύουν την ευρηματικότητα και το μόχθο των ανθρώπων των περασμένων γενεών. Ένιωθαν πλούσιοι με την ολιγάρκειά τους και εναπόθεταν τη λύση όλων των δυσκολιών και των ατυχιών στο Θεό και στο πεπρωμένο.
Και επειδή με τους ανθρώπους αυτού εδώ του τόπου με συνδέουν παιδικά συγγενικά βιώματα, αφού η γιαγιά μου ήταν αδελφή με τη μάνα των μακαριστών Νικολαΐδη και Γιώργη Μαζωχτού από τον Αμύγδαλο, θα σας διηγηθώ ένα περιστατικό, χωρίς να αναφέρω το όνομα, αν και οι παλιοί θα οσμίζονται περί τίνος πρόκειται, που φανερώνει τη συναισθηματική φόρτιση που έπρεπε να υπερνικήσουν οι γονείς σε κάποιες τραγικές περιπτώσεις.
Ένας είχε μόνο μια αγελάδα και συνεταιριζόταν με κάποιον άλλον για να οργώνουν και να σπέρνουν. Είχε και ένα αγοράκι, που όταν ήταν περίπου 14 ετών, αρρώστησε με πόνους στα πόδια. Το πήγαν στον παπά να το διαβάσει, στη σαραντίστρα να το ξεματιάσει, έκαμαν τάματα στους αγίους, αλλά το παιδί χειροτέρευε και πέθανε. Αυτό ήταν γραφτό του, είπαν, κι έτσι το αντιμετώπισαν. Όταν σε κάποια στιγμή κάποιοι «πρωτευουσιάνοι» ρώτησαν τον πατέρα γιατί δεν πήγε το παιδί στο γιατρό, ο πολυφαμελίτης πατέρας έδωσε την εξής απάντηση: Για να πάω το παιδί στο γιατρό έπρεπε να πουλήσω την αγελάδα και θα πέθαιναν τα άλλα μου παιδιά από την πείνα. Τραγικό; Ναι. Αλλά αυτή ήταν η σκληρή πραγματικότητα, την οποία ο δυστυχής πατέρας έπρεπε να διαχειριστεί.
* Ο κ. Ζαχαρίας Δημ. Καλοχριστιανάκης, είναι συνταξιούχος Δάσκαλος-συγγραφέας και το παραπάνω κείμενο είναι ομιλία του που εκφωνήθηκε, στους Παρανύφους, στις 30 Νοεμβρίου 2022
