Του Ζαχαρία Καψαλάκη
Βαγιονιά…
Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Γόρτυνας. Βρίσκεται σε υψόμετρο 160μ. και εκτίνεται στον κάμπο της Μεσαράς, ως τις βόρειες ρίζες των Αστερουσίων.
Αρχαιότερη μνεία σε έγγραφο του 1368 με την ονομασία Vagionea, επίσης αναφέρεται από τον Καστροφύλακα το 1583 με την ίδια ονομασία και με 111 κατ. Ομοίως αναφέρεται από το Βασιλικάτα το 1630.
Στις αρχές του 15ου αιώνα ο Νείλος Νταμιλάς με προσωπικά του έξοδα ίδρυσε στην περιοχή γυναικείο μοναστήρι, όπως αναφέρεται στη διαθήκη του (1417): «Του μακαριωτάτου εν ιερομονάχοις κυρού Νείλου του λεγομένου Νταμιλά διαθήκη και τυπική παράδωσις ην παρέδωκε των μοναζουσών των εν τη σεβασμία μονή της υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας της παντανάσσης της παρ’ εκείνου οικοδομηθείσης εν τη τοποθεσία τη λεγομένη Βαϊοναία».
Στον οικισμό υπήρχε ως το 1937,οπότε και κατεδαφίστηκε, παλαιός ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Στην πρώτη τούρκικη απογραφή τους 1671 αναγράφεται ως Vayana με 20 χαράτσια ( 14 πλουσίων, 3 μεσαίας τάξεως και 3 πτωχών οικογενειών).
Στην απογραφή του ο Χουρμούζης αναφέρει ότι η Βαγιονιά πριν την επανάσταση του 1821 είχε 15 οικογένειες χριστιανικές και 41 μουσουλμανικές, 5 εκκλησίες και 2 ελαιοτριβεία. Το 1832 το χωριό είχε 4 χριστιανική οικογένεια, 12 μουσουλμανικές, ενώ δεν εμφανίζεται πλέον να έχει εκκλησίες και ελαιοτριβεία.
Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 (Pashley) αναφέρεται ως Vagionia με 14 οικογένειες (6 χριστιανικές και 8 μουσουλμανικές).
Στην έκθεση ωμοτήτων, που δημοσίευσε στα Κρητικά Χρονικά η Κατίνα Τσατσαρωνάκη αναφέρει τις παρακάτω θηριωδίες που έκαναν οι Τούρκοι στην περιοχή: «Τας 20 οικίας και την εκκλησίαν Αγίαν Φωτεινή απετέφρωσαν τους υποτεταγμένους Ζαχαρίαν μαρκοδημητράκην και Γεώργιον Χαρκιαδάκην έσφαξαν».
Στην απογραφή του 1875 που διενήργησε ο υποπρόξενος της Ρωσίας Ι. Μητσοτάκης, ο οικισμός κατοικείται από 240 κατοίκους (48 οικογένειες). Οι 120 είναι χριστιανοί και οι 120 μουσουλμάνοι. (Αλ. Ανδρικάκης, Στατιστική 1875 έτους, ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, (Φεβρουάριος 2008).
Στην απογραφή Σταυράκη (1881) το χωριό ανήκει στο Δήμο Χάρακα και έχει 207 κατοίκους (109 άρρενες και 98 θήλεις). Οι χριστιανοί αποτελούν τη μειοψηφία των κατοίκων (140, άρρενες 70 και θήλεις 70), ενώ υπάρχουν αρκετοί μουσουλμάνοι (67, άρρενες 39 και θήλεις 28). Σε αριθμό οικογενειών το χωριό αριθμεί 54, εκ των οποίων οι 36 είναι χριστιανικές και οι 18 μουσουλμανικές).
Το 1894 ο οικισμός κατοικείται από 15 Ελληνικές και 16 Τουρκικές οικογένειες (Νικόστρατου Θ. Καλομενόπουλου, Κρητικά, Εν Αθήναις 1894 και ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, (Φεβρουάριος 2008).
Το 1900 στην πρώτη απογραφή της Κρητικής Πολιτείας, η Βαγιονιά συνεχίζει να ανήκει στον ίδιο Δήμο και έχει συνολικά 265 χριστιανούς κατοίκους (135 άνδρες και 130 γυναίκες) και 1 Τούρκο άνδρα, σύνολο 266.
Η Βαγιονιά αναφέρεται στις απογραφές από το 1900 και μετά με τον παρακάτω αριθμό κατοίκων.
| ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ | |
| ΕΤΟΣ | ΠΛΗΘ. |
| 1900 | 266 |
| 1920 | 311 |
| 1928 | 367 |
| 1940 | 499 |
| 1951 | 577 |
| 1961 | 624 |
| 1971 | 597 |
| 1981 | 697 |
| 1991 | 672 |
| 2001 | 648 |
| 2011 | 603 |
Το 1920 είναι έδρα ομώνυμης κοινότητας. Το 2001 ανήκει στον καποδιστριακό Δήμο Γόρτυνας και το 2011 στον καλλικρατικό Δήμο Γόρτυνας.
Κατά την επανάσταση του 1866 οι Τούρκοι έκαψαν 20 σπίτια του χωριού και την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής, ενώ έσφαξαν το Ζαχάρης Μακρυδημητράκη και Γεώργιο Χαρκιαδάκη.
Στη Βαγιονιά βρέθηκε υπόγειο υδραγωγείο ορθογώνιας διατομής και με φρεάτια κατά διαστήματα (βλ. ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ τ. Δ, σ. 534).
Η Βαγιονιά διαθέτει Γυμνάσιο που στεγάζεται σε κτίριο που κατασκευάστηκε το 2000. Διαθέτει βιβλιοθήκη, αίθουσα Η/Υ, γήπεδο μπάσκετ, βόλεϊ και ποδοσφαίρου. Το προαύλιο του σχολείου είναι έκτασης 1.5 στρεμμάτων. (http://gym-vagion.ira.sch.gr/autosch/joomla15/)
Το Δημοτικό Σχολείο της Βαγιονιάς είναι σήμερα 6/θέσιο, καθώς φιλοξενεί μαθητές και από τα γύρω χωριά. Ιδρύθηκε το 1899 (11/87/7-10-1899) ως 1/τάξιο με 82 μαθητές.
Επίσης λειτουργεί και ολοήμερο νηπιαγωγείο, ενώ υπάρχει και δραστήριος Πολιτιστικός Σύλλογος (http://www.vagionia.gr/)
