Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης (+ 2024)*
Η παλιότερη σε “καλοτυπία” απεικόνιση του τζαμιού του Κιουτσούκ Χασάν στα Χανιά από τη γνωστή φωτογραφία του Baron Paul des Granges, πριν αρχίσουν οι εργασίες αναμόρφωσης της όψης του (από την εισαγωγή μου “Τα Χανιά στους Οθωμανικούς χρόνους” από το συλλογικό έργο της Διεύθυνσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του ΥΠΠΟ, “Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ”). Φαίνονται τα τέσσερα-αντίστοιχα με τους τρούλους του προστώου-τόξα της δυτικής όψης, που στις πιο παλιές φωτογραφίες είναι ανοικτά, όπως είναι ακόμη στα τζαμιά του Ρεθύμνου. Τα αμέσως επόμενα χρόνια, όπως φαίνεται σε άλλη φωτογραφία, έγινε μια πρώτη επέμβαση αναμόρφωσης. Το κεντρικό τόξο είχε μετατραπεί σε πόρτα και τα άλλα είχαν κλειστεί με ξύλινα κουφώματα, που μετατρέπουν το χώρο σε κλειστό. Γύρω στα 1890 έγινε μια ακόμη εκτεταμένη επέμβαση “ανάπλασης” της όψης του τζαμιού από “εβκάφιον” των Χανίων, με μετατροπή των τόξων σε πορτοπαράθυρα, την ανάπλαση της βόρειας όψης, καθώς και της νότιας αυλής με τους τάφους, όπου κατασκεύασαν μια όμοια με τη δυτική όψη (κατεδαφίστηκε άνευ λόγου με την προσθήκη του έργου του Καραντινού). Το Ιμαρέτ (ευαγές ίδρυμα) δεξιά είναι επίσης στην αρχική του μορφή.
Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία της φωτογραφίας είναι το χαμηλό τείχος αριστερά με τις κανονιοθυρίδες (σπάνια απεικόνιση), που κατασκευάστηκε από τους Τούρκους για τη βελτίωση της οχύρωσης του Καστελιού, όπου ήταν το διοικητικό κέντρο και ζούσε η νέα άρχουσα τάξη. Πιο ψηλά το διοικητήριο (“Κονάκι”), μετρά λίγα χρόνια ζωής, δίπλα του τα ελάχιστα ερείπια του βενετσιάνικου διοικητηρίου, ενώ φαίνονται κάποια λείψανα του βυζαντινού τείχους. Το Σχολείο της Μουσουλμανικής Κοινότητας δεν έχει κτιστεί ακόμη και έτσι φαίνονται τα πίσω σπίτια της σημερινής οδού Λιθινών. Ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον στοιχείο που μας δίνει η εικόνα είναι το ερειπωμένο θολωτό κτίσμα, που υποθέτουμε ότι είναι ο ναός του προστάτη της Βενετίας Αγίου Μάρκου, κοντά στο ενετικό Διοικητήριο. Ο μιναρές στο εσωτερικό, είναι από το τζαμί του Μουσά πασά, ο πρώην καθολικός καθεδρικός ναός (Duomo) της Παναγίας. Δέστε τη φωτογραφία σε σύγκριση με τη σύγχρονη, που παραθέτω.
* Ο Μιχάλης Ανδριανάκης ήταν Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων
