Κείμενο – Φωτογραφίες: Γεώργιος Χουστουλάκης
Αν θα μπορούσαμε σήμερα να μιλήσουμε για βασιλιά των κρητικών χορταρικών, αυτό για τους Κρητικούς θα ήταν σίγουρα το κρητικό ραδίκι , που οι ντόπιοι στα χωριά το λένε απλά «ροδίκιο»!
Μετά το ροδίκιο ίσως ακολουθούσαν το σταμναγκάθι, οι βρούβες, οι γούλες (σκολιάμπροι) κλπ σαν χόρτα και αυτά αξιώσεων. Σήμερα βέβαια που σχεδόν πάει να χαθεί το γνήσιο και συμπαθέστατο κρητικό ροδίκιο από τη φύση, τη θέση του σαν βασιλιάς των χορταρικών στην Κρήτη, πάει να τη πάρει το καλλιεργήσιμο πλεον σταμναγκάθι!
Το «ροδίκιο» της Κρήτης, είναι μια ιδιαίτερη ποικιλία ραδικιού, ιδιαίτερα εξευγενισμένη, καθώς και το σταμναγκάθι, που είναι και αυτό επίσης ένα είδος ραδικιού. Υπάρχει φυσικά και το πικροράδικο, που είναι αρκετά πικρό.
Το ροδίκιο όμως το γνήσιο, δεν συγκρίνεται σε γεύση με οποιοδήποτε άλλο ραδίκι σε όλη την Ελλάδα, είτε πικρό είτε γλυκό!
Πιστεύω πως το ροδίκιο της Κρήτης είναι ενδημικό φυτό, διότι δεν το έχω συναντήσει πουθενά αλλού στην Ελλάδα.
Το ροδίκιο της Κρήτης δεν ανήκει στα γλυκά ραδίκια, ούτε στα πολύ πικρά, έχει απλά μια μέτρια πικράδα, τόση όσο να του προσθέσει αξία, λόγο της υπέροχης και θεϊκής γεύσης του!
Για αυτό θα μπορούσαμε να πούμε πως το ραδίκι αυτό σαν βραστό, είναι το χορταρικό των Θεών! Στο πιάτο μοιάζει ιδιαίτερα απαλό, διατηρεί το έντονο πράσινο χρώμα του (αν δεν σκεπαστεί με το καπάκι η κατσαρόλα), και αν βράσει καλά, έχει λιγότερες ίνες από τα υπόλοιπα ραδίκια.
Το ροδίκιο το δικό μας, φυτρώνει σε εδάφη ημιορεινά, αλλά και σε πεδινά, καλλιεργημένα ή μη. Είναι πολυετές φυτό, αφού η ρίζα του παραμένει στο έδαφος, και απλά χρόνο με το χρόνο όσο μεγαλώνει η ρίζα, πολλαπλασιάζεται και ο αριθμός των φυτών στην ίδια ρίζα. Γίνεται συνήθως βραστό με πατάτες, τις οποίες οι παλιοί έκοβαν στενόμακρες όπως και τις τηγανητές, και τις σέρβιραν είτε μαζί στο ίδιο πιάτο με λαδολέμονο, είτε τις έβαζαν σε χωριστό πιάτο, αλλά με λαδόξυδο.
Το ροδίκιο το γουλωτό
Ό λαός της Κρήτης που πάντα λάτρευε το ροδίκιο, γνώριζε τα συγκεκριμένα μέρη όπου φύτρωνε κάθε χρόνο, και τακτικά έκανε επισκέψεις με το καλαθάκι και το μαχαιράκι του για να το βγάλει.
Πολλές φορές του μηνύτευαν άλλοι το μέρος που θα το βρεί! Τότε πήγαιναν με το καλαθάκι, γιατί απλά δεν υπήρχαν ακόμα οι νάυλον σακούλες, αλλά υπήρχαν όμως καλάθια μεγάλα, καλάθια μεσαία και καλαθάκια μικρά για τα παιδιά, αφού ανθούσε η τέχνη της καλαθοπλεκτικής!
Καμιά φορά όταν πήγαιναν στο ροδίκιο έπαιρνε κάποιος και παρέα.
– Έλα αύριο να σε πάρω πάμε στο ροδίκιο, και θα σου αρμηνέψω ένα τόπο που το βγάνει ούλο γουλωτό!
Έλεγε κάποια στη φίλη της, ή σε κανένα παιδί που το ήθελε για παρέα!
Στη Κρήτη «το ροδίκιο το καλό είναι το γουλώτό» έλεγαν πάντα.
Και ποιο είναι το «γουλωτό ροδίκιο»; Όταν ο γεωργός είχε ένα χωράφι όπου φύτρωναν κάθε χρόνο ροδίκια, αν πήγαινε να το καλλιεργήσει, τότε αυτά φύτρωναν ξανά, αλλά επειδή η ρίζα του έμπαινε πιο βαθειά στη γη, τότε αυτό μέχρι να βγει πάνω από το έδαφος, έπαιρνε ένα λευκό χρώμα! Το λευκό χρώμα στο ροδίκιο, δήλωνε πως αυτό είναι «γουλωτό»!
«Γουλωτό» λοιπόν σημαίνει λευκό, τρυφερό, λιγότερο πικρό, λιγότερες ίνες, και όμορφο στην όψη.
Το ίδιο συνέβαινε και αν φύτρωναν ραδίκια σε περιοχή που είχαν πέσει άχυρα από το καλοκαίρι. Επίσης σε έδαφος με αρκετή κοπριά, ψιλή άμμο, και γενικά όπου το έδαφος είναι μαλακό και αφρατο, μπορεί να βγει άσπρο γουλωτό ροδίκιο!
Το γουλωτό ροδίκιο πάντα ήταν προτιμητέο και περιζήτητο από κέθε κρητικό, διότι δεν είχε σχεδόν καθόλου ίνες, είχε καλύτερη γεύση βραστό είτε σαλάτα, και δεν πίκριζε ελάχιστα!
Πώς τρώγεται το ροδίκιο;
Δεν θα μπορούσαμε εύκολα να περιγράψουμε τη χαρά μιας οικογένειας, που αργά η μάνα έβραζε στην παρασθιά με τα ξύλα ροδίκιο, και το σέρβιρε στο τραπέζι! Μα πως είναι δυνατόν ο αγρότης να βγάλει το φρέσκο λαδάκι της χρονιάς, να το φέρουν οι φαμπρικάρηδες στο σπίτι, να το αδειάσουν στο πιθάρι, και να μην το δοκιμάσουν στα βραστά χόρτα, και κυρίως στο ροδίκιο;
Ο Κρητικός τα χόρτα, κυρίως τα βραστά, τα έτρωγε πολύ συχνά, είτε σκέτα με λαδολέμονο, είτε σαν συνοδευτικά σε ψάρι, ή τηγανητά κρέατα κλπ.
Έλεγαν πολλοί, πως «αν δεν φάνε χόρτα δεν ανοίγει η κοιλιά τους»! Εννοούσαν πως αν δεν φάνε χόρτα δεν χορταίνουν, επειδή πράγματι τα χόρτα δίνουν την αίσθηση κορεσμού.
Όπως δεν θα ήταν δυνατόν να μπει το φρέσκο λάδι στο πιθάρι, και να μη το αλείψουν σε ένα χαραμάδι ψωμί, φρέσκο και ζεστό που μόλις βγήκε από το φούρνο πασπαλισμένο με αλατάκι!
Το ίδιο και στο ξερό παξιμάδι, που το έβρεξαν, δηλαδή το βούταξαν στο ζεστό λαχανόζουμο, και το άλειψαν επίσης με φρέσκο λαδάκι και λίγο αλάτι!
Το ροδίκιο βραστό, θα το προτιμούσε ακόμα και σκέτο ο Κρητικός με λαδολέμονο, άντε να συνοδεύεται με δυο τρία βραστά αυγά για το κρασί, είτε και με «πατάτες τηγανηστές»!
Το ροδίκιο μπορούσε να συνοδέψει και διάφορα τηγανητά κρεατικά, οπως κουνελάκι ή κοτόπουλο τηγανητό, συκωτάκια και πετροκοιλιές πουλιών σφουγγάτο κλπ.
Οι πιο παλιοί σαν τρώγανε ροδίκιο βραστό, το ζουμί, δηλαδή λαχανόχουμο που έμενε στο τέλος, τό έπιναν από το πιάτο με το κουτάλι! Δεν ήταν λίγες και οι φορές, που κάπιοι στο τέλος, γύρναγαν το πιάτο και έπιναν απευθείας όλο το ζουμί σαν ρόφημα! Ήταν αγαπητό το λαχανόζουμο του ροδικιού!
Τους άρεσε τόσο πολύ το λαχανόζουμο του ροδικιού, που το έπιναν ακόμα και σαν βραστάρι! Έβαζαν νερό από τη κατσαρόλα όπου έβρασαν τα ροδίκια σε ένα ντενεκέ, έβαζαν μέσα λάδι λεμόνι και αλάτι, και το έπιναν!
Σε πολλά σπίτια δεν το πετούσαν καθόλου το λαχανόζουμο του ροδικιού, το φύλαγαν και το έπιναν κάθε μέρα αντί για νερό! Αναγνώριζαν οι παλιοί την αξία του λαχανόζουμου αυτού, γιατί το θεωρούσαν γνήσιο γιατρικό! Πέραν της εκλεκτής γεύσης του, πίστευαν πως «σταίνει το στομάχι». Πράγματι το ροδίκιο και γενικά όλα τα άγρια ραδίκια είναι υπερβότανα, αφού λειτουργούν και σαν φάρμακο στη χολή.
Ο Γαληνός το ραδίκι το χαρακτήριζε φίλο του στομαχιού και του συκωτιού, ενώ ο Διόσκουρος τον Χειμώνα το συνιστούσε και σαν χωνευτικό!
Όποιο παλιό και να ρωτήσεις και σήμερα , θα σου πει:
-Το ροδίκιο? Αυτό κάνει καλό στη πίεση, είναι καθαρκτικό, κάνει καλό στα νεφρά και στο στομάχι, και προπάντων στη χοληστερίνη!
Το ζουμί του ροδικιού οι παλιοί το συνιστούσαν και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, σαν δυναμωτικό, στη θεραπείας κρυολογημάτων, πνευμονίας, ηπατίτιδας, ενώ οι Ινδοί χρησιμοποιούσαν ένα κατάπλασμα από ψιλοκομμένα ραδίκια για θεραπεία του καρκίνου του μαστού. Οι Άραβες το θεωρούν διουρητικό. Στην Ευρώπη οτιδήποτε έκανε κίτρινο άνθος παλιά θεωρούσαν πως έκανε καλό στη χολή, και έπιναν τσάι για να ίκτερο και χολόλιθους.
Πράγματι, ακόμα και σήμερα, η επιστήμη πιστεύει πως το άγριο ραδίκι μπορεί να ανακουφίσει από το αίσθημα φουσκώματος του προεμμηνορροϊκού συνδρόμου.
Θεωρείτε δε, ότι το ραδίκι αδυνατίζει όταν τρώγεται συχνά, αλλά το αδυνάτισμα αυτό λένε θα είναι παροδικό.
Το ροδίκιο σαλάτα
Οι παλαιότεροι όταν έβρισκαν ροδίκια, ένα μέρος από αυτά το κρατούσαν για σαλάτα, και μέσα έβαζαν και κομματάκια από φύλλα καθαρισμένου αγκιναρόφυλλου, όπου ήταν διαίτερα αγαπημένο έδεσμα!
Ακόμα και ό όταν εργαζόταν στα χωράφια οι αγρότες, είχαν πάντα μαζί τους το μπουκάλι με το λαδόξυδο στη βούργια και ένα σιγλέτο ή κουρούπι, όπου έβγαζαν επιτόπου λίγο ροδίκιο, έκοβαν τα φύλλα, και έκαναν μια πρόχειρη σαλάτα, προσθέτοντας αν υπήρχε και λίγη μαντιλίδα, κουκόφυλλα, φύλλα και βλαστούς αρακά και άλλα. Ιδανικό για να συνοδέψει τις τσιγαρίδες τους!
Και εδώ η σαλάτα ραδικιού ήταν από τις εκλεκτότερες σαλάτες, γιατί είχε αυτή την ευχάριστα πικρή μεν αλλά ιδιαίτερη γεύση.
Βλαστάρια ραδικιού
Την Άνοιξη που πάει να ανθίσει το φυτό, πετάει κάποια βλαστάρια, τα οποία πριν μεστώσουν και ανθίσουν, κόβονται, και αφού αφαιρεθούν τα φύλα, βράζονται και τρώγονται και αυτά με λαδολέμονο, είτε σκέτα, αλλά μπορεί και παρέα με βρούβες κλπ.
Για τους φίλους των «τσιμπητών» βλασταριών της Άνοιξης, ιδανικό πιάτο είναι εκείνο που εκτός από τα βλαστάρια ραδικιού, περιέχει και βρούβας, κορδοκαράς, σταφυλίνακα, και ταιριάζει απόλυτα και με χλωροκούκια χαραγμένα, ακόμα και δροσερό αρακά! Άντε και λίγες πατάτες! Έτσι τα τσιμπητά ραδίκια μας θα είναι λιγότερα πικρά, και πολύ πιο εύγευστα!
Φαρμακευτικές ιδιότητες του ροδικιού
Στο βιβλίο του Κώστα Μπαζαίου «1000 βότανα 2ΟΟΟ θεραπείες» αναφέρεται ότι η σαλάτα ροδικιού είναι μια ιδανική θαυματουργή σαλάτα που συνιστάται ιδιαίτερα, διότι έχει σπουδαία διατροφική αξία. Περιέχει βιταμίνη Α που είναι αντιοξειδωτική, και βοηθάει στην πρόληψη των κυτταρικών βλαβών που προκαλούν καρκίνο.
Επίσης προλαμβάνουν κολπικές μυκητιάσεις, και βοηθά στη πέψη των λιπαρών. Στη Γερμανία που έχει ανεπτυγμένη την βοτανική ιατρική, εκτός ότι πολλοί γιατροί χρησιμοποιούν το ραδίκι σαν θεραπευτικό μέσο, οι βιομηχανίες τους παράγουν φάρμακα με βάση αυτό, ιδανικό και για τους πόνους του συκωτιού, και τον δυνατό βήχα!
Όλο το φυτό είναι χρήσιμο, ακόμα και οι ρίζες του φυτού, που κάποιοι λαοί τις αποξηραίνουν ή τις καβουρντίζουν, τις κάνουν σκόνη και φτιάχνουν καφέ τον λεγόμενο «τσίκορι», ενώ στην Ελλάδα τον ονομάζουν «κιχώρι».
Γενικά είναι πολλές οι ωφέλιμες ιδιότητες του ραδικιού όπως ήδη έχουμε αναφέρει, και αυτό λόγω των σπουδαίων ουσιών που περιέχει, όπως αναφέρει ο Μπαζαίος, είναι η ινσουλίνη, ιντοβίνη, ασκορβικόν οξύ, χλωροφύλλη, λακτουπικρίνη, φώσφορο, νάτριο, ασβέστιο, βιταμίνες C και άλλες.
Το σταμναγκάθι
Και το σταμναγκάθι είναι και αυτό από τα εκλεκτότερα χορταρικά, και οι Κρητικοί το γνώριζαν χρόνια τώρα. Μοιάζει με το ραδίκι, αφού και αυτό το ίδιο είναι ραδίκι!
Στη Κρήτη κάποτε, κάποιοι άρχοντες του τόπου, σαν εκλεκτό φαγητό, ήθελαν το πιάτο τους να περιέχει ένα φρικασέ με κρέας , και αντί μαρούλια να γίνεται με ροδίκιο και σταμναγκάθι! Άλλοι Κρητικοί, το σταμναγκάθι το προτιμούν σαν αυγολέμονο με αρνάκι γάλακτος.
Το σταμναγκάθι πάντως που έχει διαδοθεί σήμερα στο εμπόριο, δεν είναι το γνήσιο, που μαγείρευαν οι Κρητικοί κάποτε. Είναι απλά μια ποικιλία ραδικιού, χωρίς το φυτό αυτό να βγάζει αγκάθια. Το γνήσιο φυτό σταμναγκάθι το βρίσκανε κάποτε κοντά σε παραλίες, και ήταν παρόμοιο με θυμάρι αγκαθωτό, ενώ επάνω του υπήρχαν τα πράσινα ραδίκια. Το ξερό σταμναγκάθι το έφερναν και στο σπίτι, έκοβαν πότε – πότε και έβαζαν στο πόρο του σταμνιού, για να μην μπαίνουν μέσα τα διάφορα μιαρά.
Σήμερα ο κάθε ένας μπορεί να αγοράσει φυτά ή σπόρους σταμναγκάθι, για να τα φυτέψει στον κήπο του, είτε να μεταφέρει φυτά ραδικιού από την εξοχή με τη ρίζα τους, και τα φυτέψει κι αυτά στον κήπο του.
Όπως και να έχει όμως, είναι εύκολο να έχει κάθε χρόνο ο κάθε ένας ροδίκια και σταμναγκάθια στην αυλή του, καθώς και άλλα φυτά της εξοχής, όπως είναι οι βρούβες, τα άγρια πράσα, σκολιάμπρους, λάμπαθα, ακόμα και ασκορδουλάκους ( βολβούς) ή καυκαλίθρες!
Τα ραδίκια και η λαογραφία μας
«Με το σιγό – σιγό νερό φυτρώνει το ροδίκιο. κι αγάλια – αγάλια γίνεται του καθενός το δίκιο»!
«Να μη θαρείς αγάπη μου ότι κολλάω μπρίκια,
θα σε φυτέψω ανάποδα, να βλέπεις τα ραδίκια»!
Πολλές μαντινάδες αλλά και ποιήματα έχουν γραφτεί για το ραδίκι, όπως το παρακάτω ποίημα του Βασίλη Ρώτα, που το τραγούδησε η Μαρίζα Κώχ.
«Από κάτω απ’ το ραδίκι κάθονται δυο πιτσιρίκοι
και ρωτάν ο ένας τον άλλο, ποιο να `ν’ απ’ όλα πιο μεγάλο.
Τους ακούει ένα σκαθάρι και τους λέει “το κουκουνάρι!”
τους ακούει ένα τριζόνι και τους λέει “το πεπόνι!”
Τους ακούει κι ένα τσιμπούρι και τους λέει “το γαϊδούρι”!
Γέλασαν οι πιτσιρίκοι, γέλασε και το ραδίκι,
κι ένας με μεγάλο στόμα βάτραχος γελάει ακόμα».
Επίσης ο λαός μας λέει τη φράση:
«Θα σε κάμω να θωρείς τα ροδίκια ανάποδα»! Και εννοεί ότι θα τον θάψει στο χώμα!
Πρώτα απ’ όλα πάντως στο πιάτο του Κρητικού, πρέπει να μπει ξανά το ροδίκιο, έτσι για να το μάθουν και οι νεώτερες γενιές. Φυσικά να μάθουν την αξία του και να το καλλιεργούν! Και γατί?
Γιατί όχι, όπως είπε και ο Έμερσον:
«Το ραδίκι είναι ένα φυτό, που οι αρετές του ακόμα δεν έχουν ανακαλυφθεί»!
