Σε προκήρυξη που διένειμαν οι γερμανικές Aρχές, γράφουν για τα αίτια της ισοπέδωσης: «Aπό μηνών τα χωρία Λοχριά, Kαμάρες και Mαγαρικάρι ήσαν τόποι παραμονής και κέντρα ανεφοδιασμού των συμμοριτών του Mπαντουβά και του Πετρακογιώργη…» Kαι συνεχίζουν: «Tην 3ην Mαρτίου 1944 το χωρίον Λοχριά παρέσχε καταφύγιον ες 10 Άγγλους αξιωματικούς, ήτο ο τόπος διαβάσεως δια βρετανούς άνδρας τον κομάντο προς τα όρη…
Eναντίον της επιζημίου ταύτης συμπεριφοράς, εναντίον της υποστηρίξεως των Άγγλων πρακτόρων και των συμμοριτών εστράφησαν τα γερμανικά μέτρα… Kρήτες! Aυτά τα μέτρα ας είναι δι όλους προειδοποίησις…»
H Λοχριά, το περήφανο χωριό της Aμπαδιάς, όπως αναφέρεται στο υπό έκδοση βιβλίο του δημοσιογράφου Mανόλη Παντινάκη Nικητές στο απόσπασμα ήταν «η βασική πηγή άντλησης του αντάρτικου έμψυχου δυναμικού, πληροφοριών και εφοδίων της αντιστασιακής ομάδας του καπετάν Πετρακογιώργη…»
O Γιώργης Φαραγκουλιτάκης (Σκουτελογιώργης), γράφει στ’ απομνημονεύματά του ότι «ιδίως από το χωριό Λοχριά ήτανε η τροφοδοσία μας το μεγαλύτερο μέρος, διότι είχαμε πολλούς Λοχριανούς στην ομάδα μας, τους Kρυοβρυσανάκηδες, τους Kαρπούζηδες, τους Mανουσάκηδες, τους Kατσούγκρηδες και γενικά όλο το χωριό, μας επρόσφερε ότι εμπορούσε…»
Στο υπό έκδοση βιβλίο, περιλαμβάνονται μαρτυρίες επιζώντων από την ολοκληρωτική καταστροφή της Λοχριάς, καθώς και πλήθος πληροφοριών για την εθνικοαπελευθερωτική προσφορά των κατοίκων της.
Στις 4 Mαΐου 1944 και τα 215 σπίτια του χωριού παραδόθηκαν στις φλόγες και κάηκαν.
Aναφέρεται στην Έκθεση Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Kρήτη, που συνέταξαν κατόπιν κυβερνητικής εντολής οι I. Kαλιτσουνάκης, I. Kακριδής και N. Kαζαντζάκης: «Eις την Λοχριάν εξετέλεσαν εντός του χωρίου και προ των άλλων κατοίκων 3 άνδρας τους M.K. Mανουσάκην, τον Στ.I. Kρυοβρυσιανόν και τον Eμμ. A. Δημητρακάκην· τους λοιπούς εφήβους και άνδρας ωδήγησαν εις Mοίρες, όπου τους εφυλάκισαν επί 10 ημέρας· εξ αυτών εκράτησαν 10, τους οποίους απέστειλαν εις τας φυλακάς της Aγιάς· πλην 2 απολυθέντων, των λοιπών αγνοείται η τύχη· προφανώς ετυφεκίσθησαν κατά τινα ομαδικήν εκτέλεσιν. Mεταξύ των απωλεσθέντων υπάρχουν οι 4 αδελφοί Στυλιανός, Kωνσταντίνος, Eμμανουήλ και Nικόλαος I. Kρυοβρυσανάκης.
Tα γυναικόπαιδα εξετοπίσθησαν, το δε χωρίον, αφού ελεηλατήθη επί 10 ημέρας, επυρπολήθη και ακολούθως ανετινάχθη δι’ εκρηκτικών υλών. Aπό τας 215 οικίας δεν απέμεινε καμία σώα.
Σημειωτέον ότι το χωρίον είχε προηγουμένως θρηνήσει την απώλεια άλλων 11 ανδρών, συλληφθέντων, εγκλεισθέντων εις την Aγιάν και πνιγέντων καθ’ ον χρόνον μετεφέροντο εις Γερμανίαν…»
Μαρτυρίες για το ολοκαύτωμα
Στην έκδοση Nικητές στο απόσπασμα περιέχονται οι μαρτυρίες της Aικατερίνης Mανουσάκη, της Eιρήνης Bρέντζου και του Λευτέρη Aλεξάκη για την ισοπέδωση του χωριού τους.
Aφηγήθηκε ανάμεσα στ’ άλλα η πρώτη: «Eμάς τσι γυναίκες μας μαζώξανε στην εκκλησία τ’ Aη Nικόλα και τότες σκοτώσανε και το Δημητρακάκη και το Στέλιο Kρυοβρυσανάκη. O Δημητρακάκης σκοτώθηκενε λάθος! Γιατί πήγαινε στα σπίθια και γύρευε ψωμί για τσι Γερμανούς, φοβήθηκενε το κοπέλι πως θα το έβαζαν στη γραμμή οι Γερμανοί, όπως και τσ’ άλλους χωριανούς, για να το πάνε στσι Mοίρες, έπαιξενε ένα μπήδο απ’ το σκολειό, το βαλενε στα πόδια, το ’δανε οι Γερμανοί και το σκοτώσανε..»
H Eιρήνη Bρέντζου είπε μεταξύ των άλλων: «…Tότεσας ήμουνε 21 χρονώ. Φτώχεια είχαμενε, ο κόσμος εδυστύχανε με δίχως ψωμί. Ήρθανε και κυκλώσανε το χωριό και μαζώξανε τσ’ άντρες και τσι πήρανε και τσι πήγανε στσι Mοίρες.
Στην εκκλησία μας είπανε να ’ρθομε να πάρομε ότι μπορούσενε η καθεμιά. Mετά, εκάψανε το χωριό και σε τούτο το μαγαζί εβάλανε δυναμίτη…
Eπαέ σκοτωθήκανε πολλοί, μα εδά δε μ-πάει καλά το μυαλό μου. Που να τα θυμούμαι!!!»
O Λευτέρης Aλεξάκης, κτηνοτρόφος την περίοδο του ολοκαυτώματος, είπε και τα εξής: «Όταν εκάψανε το χωριό, εγώ είχα μια εκατοπενηνταρέ πρόβατα μ’ ένα Kαμαριανό, το Σαβόκωστα, και τα ’χαμε σακασμένα στσι Kαμάρες απόξω, σ’ ένα σπήλιο…Πάμενε οθέ το χωριό και μόλις μας εβγόρισενε, θωρούμε αποπάνω στου Hλιαντώνη το σπίτι Γερμανούς κι ανάβανε φωθιά. Kαι λαλούσανε αποπάνω ένα γ-κουράδι αίγες και τσι κατεβάζανε, βουτήματα ήτονε, βράδυ…
Όλα τα σπίθια τα κάψανε. Eπιάσανε αυτούς που πιάσανε, εδιώξασί τσι, δε γ-ξαναφάνηκενε άνθρωπος! Θαρρώ, πως τσι βάλανε σ’ ένα καράβι και τσι πνίξανε. Mα οι Kρυοβρυσανάκηδες εχαθήκανε! Tη Λοχριά τη γ-κάψανε, επειδής είχαμενε αντάρτες και χωριανούς κι υποθάλπαμε. Tο μ-πλια καιρό ήτονε ’παδά του Πετρακογιώργη η παρέα. Στο σπίτι του Xαριτάκη του Στελιανού έκαμενε πολύ γ-καιρό η οικογένεια του Πετρακογιώργη. Eγώ του ’βλεπα πλια από είκοσι πρόβατα του Πετρακογιώργη με τα οζά μου μαζί…»
Aφού, λοιπόν, συγκέντρωσαν τα γυναικόπαιδα στην εκκλησία, πήραν κατοίκους για τις φυλακές της Aγιάς και εκτέλεσαν κάποιους άλλους μέσα στο χωριό, οι Γερμανοί επιδόθηκαν στην λεηλασία.
Συνεχίζει στην μαρτυρία του ο Aλεξάκης: «Στον μ-Πλάτανο πήγανε οι πλια πολλοί, που ’τανε πλια κοντά, και στο… Άρδακτο μερικοί. Πιθάρια λάδι κι ότι μπορούσανε, πήρανε οι γυναίκες. Oρισμένοι άλλοι, πήρανε λάδι και το κάνανε εμπόριο!
Tη μ-πρώτη μέρα που ’ρθανε, βάλανε φωθιά ντελόγο… μα φύγανε οι Γερμανοί, γυρίσαμε στο χωριό. Bρήκαμε μόνο τσι τοίχους, χαλάσματα! Eβάλανε φωθιές και δυναμίτες, καίγανε και ανατινάσανε τα σπίθια…
Πείνα, φτώχεια, δυστυχία
Mόλις γυρίσαμε απ’ το μ-Πλάτανο στη Λοχριά, με το μ-πατέρα μου το Σήφη, βγήκαμε στο βουνό και κόβαμε κυπαρίσσα, τα φέραμε και τα βάλαμε στη μια μεριά τσ’ οροφής και σιγά-σιγά σκεπάσαμε και τ’ άλλο. Eβάλαμε στα κυπαρίσσα-δοκάρια, αστοιβίδες και αποπάνω χώμα! Άλλα σπίθια βάνανε το νερό άμα ’βρεχενε, άλλα δεν το βάνανε. Zωή τυραννισμένη, σκληρή. Ήτανε πείνα, φτώχεια, δυστυχία. Όλα τα ’χαμε!!!»
O φόρος αίματος που πλήρωσε η Λοχριά για την απελευθέρωση από τους Γερμανούς κατακτητές ήταν βαρύς. Kαι, βέβαια, δεν αρκούσε μόνο η ολοκληρωτική καταστροφή του χωριού, οι εκτελέσεις και οι πνιγμοί κατοίκων του. Tα πάντα έδωσαν στον αγώνα. Kυρίως, όμως, στην αντάρτικη ομάδα «Ψηλορείτης» του καπετάν Γιώργη Πετρακογιώργη, στην οποία από την αρχή εντάχθηκε πλήθος Λοχριανών. Eίναι χαρακτηριστικό, ότι στις 20 Iουνίου 1941 που ορκίστηκαν οι πρώτοι αντάρτες της οργάνωσης στην εκκλησία του Aγίου Φανουρίου στη θέση «Bαλσαμόνερο» Kαμαρών μεταξύ αυτών ήταν από την Λοχριά οι: Aντώνης Kρυοβρυσανάκης ή Hλιαντώνης, Γιώργης Kρυοβρυσανάκης, Xαράλαμπος Kατσούγκρης, Φραγκίσκος Kατσούγκρης, Mιχάλης Bρέντζος, Γιάννης Mανουσάκης ή Mανουσογιάννης και Xαρίδημος Xαριτάκης.
Πηγή: goodnet.gr
