του Πέτρου Ι. Μηλιαράκη*
Με αφορμή το πρόσφατο επεισόδιο (της 4ης/5/2018) της παρ’ ολίγον σύγκρουσης της κανονιοφόρου του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού «ΑΡΜΑΤΟΛΟΣ» με το τουρκικό εμπορικό «KARMATE», σε απόσταση 4,5 μιλίων ανατολικώς της Μυτιλήνης, ήτοι εντός των ελληνικών χωρικών υδάτων, δημιουργεί το ερέθισμα, ώστε να πληροφορηθεί η κοινή γνώμη επί θεμάτων που αφορούν στην θαλάσσια αβλαβή διέλευση, στο Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, αλλά και σε άλλες νομικές και εξ αντικειμένου πολιτικές και οικονομικές παραμέτρους, που σχετίζονται αμέσως και ευθέως με τους διεθνείς κανόνες.
Στον ασφυκτικό χώρο του περιγράμματος αυτού, θα επιχειρηθεί μια σύντομη καταγραφή-με σκοπό την ενημέρωση. Υπ’ όψιν δε τα εξής:
Μετά την πρώτη κωδικοποίηση του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας που έλαβε χώρα με τις Συμβάσεις της Γενεύης το 1958, που αφορούσαν: α) στη Σύμβαση για τη Χωρική Θάλασσα και τη Συνορεύουσα Ζώνη, β) στη Σύμβαση για την Ανοιχτή Θάλασσα, γ) στη Σύμβαση για την Υφαλοκρηπίδα και δ) στη Σύμβαση για την αλιεία και την προστασία των βιολογικών πόρων στην Ανοιχτή Θάλασσα, θεσμοθετήθηκε το ισχύον σήμερα καθεστώς Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, όπως αυτό συνομολογήθηκε στο Montego-Bay της Ιαμαϊκής.
- η σύμβαση του Montego-Bay της Ιαμαϊκής
Το ισχύον σήμερα Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας ρυθμίζει πρωτίστως α) την Αιγιαλίτιδα Ζώνη, β) τη Συνορεύουσα Ζώνη, γ) την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ), δ) την Υφαλοκρηπίδα, ε) την Ανοιχτή Θάλασσα, στ) τη Ζώνη των Διεθνών Βυθών ζ) την έννοια των Αρχιπελαγικών Κρατών, η) τις κλειστές και ημίκλειστες θάλασσες και τέλος θ) την επίλυση των διαφορών.
Στο παρόν κείμενο αναφέρομαι ενημερωτικώς (και δια βραχέων) στα πρώτα ζητήματα, δηλαδή: α) στην Αιγιαλίτιδα Ζώνη, β) στη Συνορεύουσα Ζώνη, γ) στην ΑΟΖ και δ) στην Υφαλοκρηπίδα. (Επιφυλάσσομαι δε να επανέλθω και στα υπόλοιπα).
- ως προς την Αιγιαλίτιδα Ζώνη και την αβλαβή διέλευση
Αποτελεί αδιαμφισβήτητη και πάγια Αρχή ότι το πλάτος της αιγιαλίτιδας ζώνης θα πρέπει να εκτείνεται στα δώδεκα (12) ναυτικά μίλια.
Η Αρχή των δώδεκα (12) ναυτικών μιλίων έχει πλέον καθολική παραδοχή και δεν υφίσταται επ’ αυτού η παραμικρή αμφιβολία. Ιδιαιτέρως γίνεται επισημείωση ενταύθα ότι για την οριοθέτηση της Αιγιαλίτιδας Ζώνης μεταξύ γειτονικών Κρατών, ισχύει ο κανόνας της Μέσης Γραμμής και επουδενί ο κανόνας της Επιείκειας ή άλλως της Equity.
Με βάση την Αρχή αυτή η ρύθμιση που αφορά στο καθεστώς τόσο των στενών της Διεθνούς Ναυσιπλοΐας όσο και της Ελεύθερης Ναυσιπλοΐας (Transit Passage), καθιερώνεται η ελεύθερη διέλευση ως εάν πρόκειται για ανοιχτή θάλασσα, ενώ τα υποβρύχια θα έχουν το δικαίωμα της εν καταδύσει διέλευσης και τα ξένα αεροσκάφη, είτε πολιτικά είναι αυτά είτε στρατιωτικά, έχουν το δικαίωμα των υπερπτήσεων των στενών, χωρίς σχετική άδεια.
Αξίζει όμως εδώ να αναφερθούμε ποια είναι τα στενά της ελεύθερης ναυσιπλοΐας.
Σύμφωνα με τη Συνθήκη (βλ. άρθρο 37), στενά της ελεύθερης ναυσιπλοΐας είναι εκείνα που χρησιμοποιούνται για τη Διεθνή Ναυσιπλοΐα, εφόσον συνδέουν τμήμα της ανοιχτής θάλασσας ή ΑΟΖ με άλλο τμήμα ανοιχτής θάλασσας ή ΑΟΖ. Δηλαδή: για τον καθορισμό των στενών της ελεύθερης ναυσιπλοΐας λαμβάνεται υπ’ όψιν και το λειτουργικό στοιχείο και το γεωγραφικό στοιχείο. Τη νέα αυτή ρύθμιση για τα στενά την επέβαλαν οι υπερδυνάμεις, δηλαδή οι ΗΠΑ και η (τότε) Σοβιετική Ένωση, και έτσι εξασφαλίστηκε η ανεμπόδιστη κίνηση ναυτικών και αεροπορικών δυνάμεων κυρίως των πιο ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων της Υφηλίου.
- η παρέμβαση της Ελληνικής Αντιπροσωπείας
Εδώ θα πρέπει να επισημειωθεί ότι λόγω της γεωγραφικής ιδιομορφίας του Αιγαίου, η εν λόγω ρύθμιση δεν είναι καταρχήν ευνοϊκή. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι η Ελληνική Αντιπροσωπεία κατέθεσε επί τούτω δήλωση, αυστηροποιώντας την προαναφερόμενη ελευθερία διελεύσεων. Η δήλωση αυτή διευκρινίζει ότι:
«σε περιοχές όπου είναι κατασπαρμένα πολυάριθμα νησιά τα οποία σχηματίζουν πληθώρα εναλλακτικών στενών εξυπηρετούντων ουσιαστικώς μια και την αυτή οδό Διεθνούς Ναυσιπλοΐας, η Ελλάς αντιλαμβάνεται ότι το οικείο παράκτιο Κράτος έχει την ευθύνη όπως προσδιορίζει τον ή τους διαδρόμους εκείνους, μέσω των εναλλακτικών τούτων στενών δια των οποίων τα πλοία και τα αεροσκάφη τρίτων Χωρών θα δύνανται να διακινούνται υπό καθεστώς Transit Passage, κατά τρόπο ώστε αφενός μεν να ικανοποιούνται οι απαιτήσεις της Διεθνούς Ναυσιπλοΐας και Αεροπλοΐας μέσω της υπόψη περιοχής, αφετέρου δε να πληρούνται οι ελάχιστες απαιτήσεις ασφαλείας τόσο των διερχομένων πλοίων ή αεροσκαφών όσο και του παρακτίου κράτους».
- ως προς την Συνορεύουσα Ζώνη
Η Συνορεύουσα Ζώνη με τη Σύμβαση του Montego-Bay της Ιαμαϊκής έχει υποστεί μια διαφοροποίηση και ως προς το εύρος και ως προς τις αρμοδιότητες που αφορούν στο παράκτιο Κράτος.
Στη Σύμβαση της Γενεύης το άθροισμα έκτασης της χωρικής θάλασσας και της συνορεύουσας ζώνης δεν ήταν δυνατόν να υπερβαίνει τα δώδεκα (12) ναυτικά μίλια, δηλαδή όσο είναι σήμερα η χωρική θάλασσα.
Σύμφωνα όμως με το ισχύον δίκαιο του Montego-Bay η Συνορεύουσα Ζώνη μπορεί να εκτείνεται μέχρι τα είκοσι τέσσερα (24) ναυτικά μίλια. Δηλαδή ένα Κράτος που έχει Αιγιαλίτιδα Ζώνη δώδεκα (12) ναυτικά μίλια έχει Συνορεύουσα Ζώνη άλλα δώδεκα (12) ναυτικά μίλια, ενώ ένα Κράτος που έχει Αιγιαλίτιδα Ζώνη έξι (6) ναυτικά μίλια, μπορεί να έχει Συνορεύουσα Ζώνη δέκα οκτώ (18) ναυτικά μίλια.
Οι αρμοδιότητες που ασκούνται εντός της Συνορεύουσας Ζώνης επεκτάθηκαν πέραν του τελωνειακού, του φορολογικού, του υγειονομικού και του μεταναστευτικού ελέγχου, και σε προστασίες που αφορούν τα έννομα αγαθά των Αρχαιολογικών και Ιστορικών Θησαυρών εφόσον ευρίσκονται στο βυθό της Ζώνης (βλ. άρθρο 303 της Σύμβασης). Η επέκταση του ελέγχου που αφορά στους Ιστορικούς και Αρχαιολογικούς Θησαυρούς οφείλεται σε παρέμβαση της Ελληνικής Αντιπροσωπείας.
- ως προς την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ)
Εξ αρχής πρέπει να επισημειωθεί προκειμένου περί της ΑΟΖ ότι πρόκειται για απολύτως νέο Θεσμό –εξού λόγου και απαιτείται η διερεύνηση όλων των δεδομένων που τον αφορούν.
Η θεσμοθέτησή της ΑΟΖ προδήλως βέβαιον είναι ότι επηρεάζει τα δικαιώματα των Κρατών, καθόσον λειτουργεί σε βάρος της ανοιχτής θάλασσας, περιορίζοντας έτσι τις παραδοσιακές ελευθερίες επί της ανοιχτής θάλασσας.
Η έκταση της ΑΟΖ αφορά διακόσια (200) ναυτικά μίλια. Κατ’ ακρίβεια αφορά εκατόν ογδόντα οκτώ (188) ναυτικά μίλια εάν αφαιρεθούν τα δώδεκα (12) ναυτικά μίλια της καθιερωμένης Αρχής της έκτασης της Αιγιαλίτιδας Ζώνης ή άλλως του εύρους των Χωρικών Υδάτων.
Το εντυπωσιακό δεδομένο της ΑΟΖ είναι ότι κατ’ ουσίαν απορροφά το καθεστώς της υφαλοκρηπίδας. Εξαίρεση μπορεί να υπάρχει ώστε να μην συμπίπτει η ΑΟΖ με την υφαλοκρηπίδα, μόνο εάν η υφαλοκρηπίδα μπορεί να υπερβαίνει τα διακόσια (200) ναυτικά μίλια.
Δηλαδή: εάν η υφαλοκρηπίδα είναι διακόσια πενήντα (250) ναυτικά μίλια, στα διακόσια (200) ναυτικά μίλια ή άλλως στα εκατόν ογδόντα οκτώ (188) ναυτικά μίλια –πέραν των χωρικών υδάτων, ισχύει το καθεστώς της ΑΟΖ με απορρόφηση της υφαλοκρηπίδας. Από τα διακόσια (200) όμως ναυτικά μίλια έως τα διακόσια πενήντα (250) ναυτικά μίλια ισχύει το καθεστώς της υφαλοκρηπίδας.
Η ΑΟΖ συνεπάγεται κυριαρχικά δικαιώματα και ως προς την έρευνα και ως προς την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, που αφορούν ακόμη και τα υπερκείμενα ύδατα. Δηλαδή αφορά ευθέως και στην αλιεία. Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι γίνεται αυτοτελώς εκμετάλλευση και αυτών καθ’ εαυτών των υδάτων. Εάν δηλαδή είναι δυνατόν να προκύψει ενέργεια και από τα ύδατα, τα ρεύματα και τους ανέμους, τότε επιτρέπεται η εκμετάλλευσή τους.
Εντυπωσιακό στοιχείο ως προς την ΑΟΖ είναι και το ό,τι το παράκτιο Κράτος έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα όχι μόνο να τοποθετεί και να χρησιμοποιεί τεχνητές νήσους και άλλες εγκαταστάσεις, αλλά έχει ταυτοχρόνως και το δικαίωμα να διεξάγει και επιστημονικές έρευνες και να λαμβάνει πρόνοιες που αφορούν στην προστασία του περιβάλλοντος από τη ρύπανση.
Βεβαίως η ΑΟΖ δεν παρεμποδίζει την ελεύθερη ναυσιπλοΐα, ούτε τις ελεύθερες υπερπτήσεις, ούτε και τις τοποθετήσεις καλωδίων. Ωστόσο, λόγω του ιδιότυπου καθεστώτος που κατά το ένα μέρος δεν είναι Αιγιαλίτιδα Ζώνη και κατά το άλλο μέρος ούτε Ανοιχτή Θάλασσα, η ΑΟΖ (κατά τη γνώμη μου) είναι δεκτική πολλαπλών νομικών ερμηνειών αλλά και καταστάσεων εξ αιτίας της πρακτικής των Κρατών.
Εκείνο όμως που έχει τεράστια νομικοπολιτική σημασία είναι ότι σε αντίθεση με την υφαλοκρηπίδα (όπου τα δικαιώματα του παράκτιου Κράτους ιδρύονται αυτοδικαίως), τα δικαιώματα επί της ΑΟΖ δεν ιδρύονται αυτοδικαίως. Ως εκ τούτου απαιτείται διακήρυξη του κυρίαρχου και παράκτιου Κράτους.
Ενταύθα αξίζει ρητώς να προσεχθεί ότι η μη καθιέρωση της ΑΟΖ δεν θίγει τα δικαιώματα επί της υφαλοκρηπίδας. Σε κάθε περίπτωση όμως και κατά τρόπο αδιστάκτως βέβαιον, το ζήτημα της ΑΟΖ έχει ύψιστη νομικοπολιτιή και οικονομική σημασία και αξία.
- ως προς την Υφαλοκρηπίδα
Η Σύμβαση της Γενεύης που καθιέρωσε την έννοια και το καθεστώς της υφαλοκρηπίδας έχει υποστεί ριζική ανατροπή, καθόσον το κριτήριο των διακοσίων (200) μέτρων βάθους που αποτελούσε την προϋπόθεση εκμετάλλευσης έχει καταργηθεί.
Αντί του κριτηρίου των διακοσίων (200) μέτρων ως προς το βάθος, η υφαλοκρηπίδα έχει υποστεί νέες ρυθμίσεις. Από τις νέες δε ρυθμίσεις προκύπτει η καταρχήν ταύτιση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ. Η υφαλοκρηπίδα όμως μπορεί να επεκταθεί και πέραν των διακοσίων (200) ναυτικών μιλίων που αφορά στην ΑΟΖ, με κριτήριο το υφαλοπλαίσιο (continental margin).
Εδώ τίθεται και ένα ζήτημα που πρέπει να προσεχθεί ιδιαιτέρως: ότι δηλαδή η υφαλοκρηπίδα μπορεί να φτάσει (βλ. άρθρο 76) μέχρι και τα 350 ναυτικά μίλια ή άλλως την απόσταση των 100 ναυτικών μιλίων, πέρα από τα ισοβαθή των 2.500 μέτρων.
Συνεπώς τα κριτήρια που εισάγονται (από τη Συνθήκη του Montego-Bay) όσον αφορά στην υφαλοκρηπίδα είναι αφενός εκείνα που ανάγονται στην απόσταση των 200 ναυτικών μιλίων, και αφετέρου εκείνα που αφορούν στο υφαλοπλαίσιο. (Ειδικώς ως προς το υφαλοπλαίσιο πρέπει να υφίστανται πάντοτε ιδιαίτερες τεχνικές μελέτες και έρευνες.)
- η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας
Η Σύμβαση της Γενεύης προέβλεπε αρχικώς συμφωνία μεταξύ των ενδιαφερομένων Μερών και σε περίπτωση έλλειψης συμφωνίας προέβλεπε την εφαρμογή της μέσης γραμμής, εκτός εάν άλλες περιστάσεις δικαιολογούσαν την απόκλιση αυτή (π.χ. την ύπαρξη μεγάλου νησιωτικού πλέγματος, όπως είναι το Αιγαίο).
Στη νέα ρύθμιση που αφορά τόσο την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας όσο και την οριοθέτηση της ΑΟΖ (βλ. άρθρα 84 και 81) και πάλι προνοείται η σύναψη συμφωνίας, πάντοτε όμως σε εφαρμογή του Διεθνούς Δικαίου.
Η νέα αυτή ρύθμιση χαρακτηρίζεται αρχικώς από το «στοιχείο της ουδετερότητας», καθόσον δεν περιέχει κανόνες οριοθέτησης όπως π.χ. της μέσης γραμμής, αλλά παραπέμπει σε εφαρμογή άλλων γενικότερων Αρχών, όπως εκείνων της Επιείκειας.
Ωστόσο, η Χώρα μας θα πρέπει κυρίως να επισημαίνει την εκ προοιμίου εφαρμογή του Διεθνούς Δικαίου και πρωτίστως ότι η νέα Σύμβαση ρητώς απονέμει στα νησιά πλήρη δικαιώματα υφαλοκρηπίδας. Ως εκ τούτου και η νέα Σύμβαση έχει ταυτότητα νομικού λόγου με τη Σύμβαση της Γενεύης. Η μόνη διαφορά είναι ότι οι Βραχονησίδες που δεν μπορούν να κατοικηθούν ή δεν έχουν ίδια οικονομική ζωή, στερούνται υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ. Ωστόσο δικαιούνται να έχουν Αιγιαλίτιδα Ζώνη και Συνορεύουσα Ζώνη.
Το νομικό οπλοστάσιο, είναι προδήλως βέβαιον ότι υπερασπίζεται τα έννομα συμφέροντα και δικαιώματα της Ελλάδας. Ως εκ τούτου η επίκληση και η τήρηση της διεθνούς νομιμότητας θα πρέπει να είναι η πάγια τακτική της Ελληνικής Δημοκρατίας.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
Βλ. αντί πολλών: Π.Λιάκουρας, Διεθνές Δίκαιο και Χρήση των Θαλάσσιων Βυθών για Στρατιωτικούς Σκοπούς, 2002, Χ.Ροζάκης, Η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη και το Διεθνές Δίκαιο, 2013, Θ.Καρυώτης, η ΑΟΖ της Ελλάδας, 2014, συνολικώς, Ε.Ρούκουνας, Διεθνές Δίκαιο, ΙΙ, 1982, σελ. 79 και επ. Κ.Οικονομίδης, Θέματα Διεθνούς Δικαίου και Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής, 1993, σελ. 17 και επ., Π.Μηλιαράκης, Σύγχρονα Θέματα Διπλωματίας Διεθνούς Οικονομίας και Διεθνούς Δικαίου, 1982, σελ. 102 και επ., I.Brownlie, Basic Documents in International Law (Thirtd Edition), 1983, σελ. 127 και επ., R.M.M.Wallace-O.Martin-Ortega, International Law, (Sixth Edition), 2009, σελ. 152 και επ.
——————————————–
* Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Ελλάδας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC- EU).
