Του Δρ Ζαχαρία Καψαλάκη*
Σήμερα θα προσπαθήσουμε να γυρίσουμε το χρόνο πίσω και να διαβούμε τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας και συγκεκριμένα στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, στα χρόνια που στήθηκε το οικοδόμημα της εκπαίδευσης στο νησί μας και βέβαια και στην περιοχή της Μεσαράς.
Το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, χαρακτηρίζεται ως προεπαναστατική και επαναστατική περίοδος, στην οποία μπορεί να μην υπήρχε πνευματική άνθιση, όμως μπήκαν οι βάσεις για την ίδρυση σχολείων και την εξάπλωση της παιδείας στην Κρήτη.
Μάλιστα κατά την Αιγυπτιακή Κατοχή (1830-1840) και την ειρηνική περίοδο 1841 –1866 που ακολούθησε, αρχίζει σταδιακά να εγκαθιδρύεται το ελληνικό σχολικό δίκτυο και να διευρύνεται η ελληνική εκπαίδευση στο νησί.
Η περίοδος αυτή, χαρακτηρίζεται από οικονομικές ανακατατάξεις, πολιτική κρίση και βαθιές ιδεολογικές μεταμορφώσεις.
Σημαντικός σταθμός στην πορεία της εκπαίδευσης της Κρήτης κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας θα πρέπει να θεωρηθούν τα προνόμια του Χάττι-Χουμαγιούν, που δημιούργησαν ευνοϊκές προοπτικές για την ανάπτυξη της παιδείας στο χριστιανικό πληθυσμό. Καταλυτικός παράγοντας ήταν η αξιοποίηση από πλευράς χριστιανικού στοιχείου του θεσμού των Δημογεροντιών. Οι Δημογεροντίες ήταν σίγουρα ο πλέον αξιόλογος θεσμός που λειτούργησε άψογα κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
Η πρώτη μορφή εκπαίδευσης που δόθηκε στους υπόδουλους Κρητικούς της υπαίθρου και μέχρι την επανάσταση του 1866, ήταν από τους ιερείς των ενοριών και ως σχολεία χρησίμευσαν οι ναοί. Τα σχολεία αυτά ονομαζόταν επισήμως Γραμματοδιδασκαλεία και στη λαϊκή γλώσσα «Καλογερικά», ενώ τα γράμματα που μάθαιναν οι μαθητές χαρακτηρίζονταν ως «παπαδογράμματα». Είναι τα σχολεία που στη συνείδηση του λαού μας έμειναν γνωστά ως «κρυφά σχολεία».
Το πρόγραμμα των μαθημάτων τους αποτελούνταν από τη γραφή της μητρικής γλώσσας, την αριθμητική, τη χριστιανική κατήχηση και την εκκλησιαστική μουσική. Τα θρησκευτικά βιβλία της εκκλησίας χρησιμοποιούνταν ως αναγνωστικά.[1]
Η επανάσταση του 1866 ήταν η κορυφαία έκφραση του αγώνα των Κρητικών για την ελευθερία και την εκπλήρωση του πόθου τους για ένωση με την Ελλάδα. Ήταν η επανάσταση που έδωσε εθνικό χαρακτήρα στο Κρητικό Ζήτημα και απασχόλησε την ευρωπαϊκή διπλωματία, ως τμήμα του Ανατολικού Ζητήματος.
Κατά τη διάρκεια της επανάστασης, όπως ήταν φυσικό, αποδιοργανώθηκε η εκπαίδευση και τα σχολεία σταμάτησαν τη λειτουργία τους.
Δυο χρόνια μετά, με τον Οργανικό Νόμο του 1868, καθιερώθηκε η ελληνική γλώσσα ως επίσημη και η διδασκαλία της επιβλήθηκε ακόμη και στα τουρκικά σχολεία του νησιού.
Στη δεκαετία του Οργανικού Νόμου παρατηρείται ραγδαία αύξηση του αριθμού των ελληνικών σχολείων.
Παρακάτω θα παρουσιάσουμε τις ιδρύσεις σχολείων στην περιοχή της Μεσαράς.
1842
Δημοτική Σχολή Πόμπιας
1862
Δημοτική Σχολή Πιτσιδίων
1864
Δημοτική Σχολή Σίβα
1869
Δημοτική Σχολή Τυμπακίου
1870
Δημοτική Σχολή Γέργερης
Δημοτική Σχολή Πρεβελιανών
1871
Δημοτική Σχολή Βοριζίων
1872
Δημοτική Σχολή Χάρακα
1873
Δημοτική Σχολή Βασιλικών Ανωγείων
Δημοτική Σχολή Πλώρας
1875
Δημοτική Σχολή Κατσελιανών
Δημοτική Σχολή Ζαρού
Δημοτική Σχολή Μητρόπολης
Δημοτική Σχολή Αγίου Θωμά
1876
Δημοτική Σχολή Μεγάλης Βρύσης
Ελληνική Σχολή Καινουργίου Πυργιωτίσσης (Πετροκεφάλι)
1877
Δημοτική Σχολή Αγίας Βαρβάρας
Δημοτική Σχολή Μιαμού
Δημοτική Σχολή Λούκιας
1879
Δημοτική Σχολή Ινίου
1880
Δημοτική Σχολή Εθιάς
1881
Ελληνική Σχολή Καινουργίου Πυργιωτίσσης (Πετροκεφάλι) – Επανίδρυση
Δημοτική Σχολή Παλιάμας
1882
Δημοτική Σχολή Σκινιά
Δημοτική Σχολή Μαγαρικαρίου
Δημοτική Σχολή Καπετανιανών
Δημοτική Σχολή Αχεντριά
1884
Δημοτική Σχολή Βασιλικής
Ελληνική Σχολή Καινουργίου Πυργιωτίσσης (Πόμπια) – Μεταφορά
1887
Δημοτική Σχολή Ασημίου
Δημοτική Σχολή Καμηλαρίου
Δημοτική Σχολή Πετροκεφαλίου
Δημοτική Σχολή Αντισκαρίου
* Ο Ζαχαρίας Καψαλάκης είναι Συνταξιούχος Δάσκαλος, Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και το κείμενο που δημοσιεύεται αποτελεί τμήμα τςη Διατριβής του.
[1] Βλ. Ά. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμ. ΙΑ Εκδοτική Αθηνών Α. Ε., Αθήνα 1975 σ. 306 – 328
