Κείμενο – φωτογραφία: Γεώργιος Χουστουλάκης
Το κεφάλαιο άγρια χορταρικά όπως και τα βότανα, είναι ένα ανεξάντλητα κεφάλαια, και είναι δύσκολο να τα εξερευνήσει κανείς πλήρως, και μάλιστα σε ένα μόνο θέμα!
Σήμερα θα πούμε κάποια πράγματα για τα χόρτα, και ειδικά αυτά που συναντάμε στην Κρήτη.
Αυτό γιατί μπορεί κάποιοι να γνωρίζουν ελάχιστα χόρτα που αυτά μαζεύουν, όμως πρέπει να ξέρουν, πως στην πράξη υπάρχουν πολύ περισσότερα, και καλό θα ήταν να τα μάθουν κι αυτά.
Κάποτε, τα χόρτα στο σπίτι τα λέγανε με μια γενική έννοια και “λάχανα”!
-Ήντα εψήσετε σήμερο;
-Λάχανα πάλι μας έψησε η μάνα μου!
Τα παιδιά όμως κάποτε, είχαν βαρεθεί τα λάχανα, άσχετα πως οι μανάδες τους τα αποκαλούσαν: “ωραία λαχανάκια”! Εκείνα πάντως, παρόλα αυτά, προτιμούσαν το κρέας!
Οι Κρητικοί στα χωριά λάτρευαν πράγματι τα χόρτα, είτε βραστά ήταν αυτά, είτε γιαχνί, είτε σε σαλάτες! Με Α να άλογα το να έτος και την εποχή, τα χόρτα έχουν και σε άλλη νοστιμιά!
Μάλιστα πολλοί έλεγαν πως “αν δεν φάνε χόρτα, δεν ανοίγει η κοιλιά τους”!
Αυτό, γιατί έδιναν το αίσθημα κορεσμού!
Κι αν είχαν να κάνουν με βραστά χόρτα, για να πιουν το κρασί τους, έβραζαν και μερικά αυγά, έτσι για συμπλήρωμα διατροφής, και για να “σκεπάσουν” το κρασί τους.
Τα φαγητά με χόρτα ήταν απλά και λιτά, αν και η Κρητική κουζίνα, δεν ήταν ποτέ ιδιαίτερα βαρειά.
Άλλα χόρτα όμως είχαμε τον χειμώνα, και άλλα το Καλοκαίρι.
Βραστά χόρτα
Τέλος Φθινοπώρου προς χειμώνα, είχαμε τα βραστά αγριόχορτα, και τέτοια ήταν το γνωστό μας ροδίκιο, με όλες τις κατηγορίες του, πικρούσες η πικροράδικα κλπ.
Είχαμε επίσης τα αγριομάρουλα η πετρομάρουλα, που αυτά έκαναν και για σαλάτα.
Χόρτο του βουνού έχουμε τα χόρτα τύπου ταραξάκο και τα κιχώρια,
Τα κιχώρια γενικά είναι τα ραδικοειδή που έχουν μπλέ λουλούδι, ενώ τα ταράξάκο έχουν κίτρινο.
Γνωστά ταραξάκο στην Κρήτη, είναι το λεγόμενο αγκιναράκι, γιατί το άνθος του μοιάζει πολύ με μικρή αγκινάρα.
Είχαμε ακόμα τους τσόχους, η ζοχούς ή αγριοζωχούς, είχαμε τις σταρίδες, τις χοιρομουρίδες η χοιροβότανα, και τα άγρια σέσκουλα.
Είχαμε τα αλμυρίκια και τα προβάτσα η προβάσια, που φυτρώνουν κοντά σε παραλίες.
Βέβαια τα προβάτσα, για όσους τα ξέρουν, είναι ένα χόρτο που κάνει και βραστό άλλα και γιαχνί, η συγολέμονο.
Είχαμε επίσης τα λαψανίδια και τις βρούβες, τις γλυκόβρουβες, τις πικρόβρουβες, τα απορρόχια, τις κορδοκαρές, που όμως την άνοιξη, έκοβαν από όλα αυτά, μονάχα το τσιμπητό άνθος τους, όπως εξάλλου και του ραδικιού, και του σταφυλίνακα.
Επίσης είχαμε τους βραστούς ασκορδουλάκους μαζί με τα τρυφερά μέρη του φυτού.
Είχαμε τα σπαράγγια που τα έκαναν και βραστά και τηγανητά, και τα βρύα ή αβρωνιές, που τα έκαναν κυρίως βραστά, και τα έτρωγαν με το κουτάλι με μπόλικο ξύδι!
Τα φύλλα βέβαια από τις αβρωνιές, αν ήταν μεγάλα και τρυφερά, τα έκαναν ντολμαδάκια, ανάμεικτα με αμπελόφυλλα.
Είχαμε επίσης τον στύφνο, που γινόταν βραστός αλλά και σαλάτα όπως το ροδίκιο. Ήταν όμως καλύτερα, ο στίφνος να έμπαινε μαζί με άλλα βραστά χόρτα, όπως βλίτα κολοκύθια πατάτες η αμπελοφάσουλα και λοιπά.
Αλλά δύο ακόμα χόρτα που ανήκουν στα βραστά, είναι οι βοϊδόγλωσσες η μπόδια κατά τους Κρητικούς, και οι βρωμούσες.
Οι μεν βοϊδόγλωσσες είναι φυτά εδάφους με φύλλα που μοιάζουν με γλώσσα του βοδιού, και μπαίνει στα βραστά μαζί με άλλα χορταρικά.
Οι βρωμούσες είναι ένα κατσαρό φυτό, λέγεται και βρωμόχορτο, όμως βραστό και ανάμεικτο με άλλα χόρτα είναι πολύ καλό. Σκέτο όμως το βρωμόχορτο έχει μια περίεργη γεύση φαρμάκου.
Όλα αυτά τα βραστά χόρτα γενικά, εκτός τα λαψανίδια και τις βρούβες, τα απογείωνε το λεμόνι!
Άλλοι βέβαια βάζουν λεμόνι σε αυτά, άλλα πολλοί Κρητικοί θέλουν να κυριαρχεί η γεύση του φυτού και όχι του λεμονιού.
Άμα δεν υπήρχε λεμόνι, ένα τσαμπί άγουρα σταφύλια, που τα σφιγγανε σε ένα πιάτο, έκανε την ίδια δουλειά, ίσως και καλύτερη!
Στα βραστά βλίτα με στιφνο κολοκυθια και πατατες και λιγα αμπελοφασουλα, οταν τα έβραζαν στο νερό και διο τρείς ώριμες ντομάτες!
Αυτή η ντομάτα που έχει τη δική της ξινάδα, απογείωνε τη νοστιμιά του
Τσιγαριστά η γιαχνιστά χόρτα
Ήταν πράγματι αξέχαστα τα παλιά γιαχνάκια της γιαγιάς!
Είτε τα γιαχνιά αυτά ήταν με σκέτα γιαχνολάχανα, είτε με πατάτες και κολοκυθάκια, είτε με χοχλιούς, συνήθως ήταν θαυμάσια, ειδικά όταν αυτά ήταν σε μεγάλη ποικιλία!
Όλα τα γιαχνάκια της εποχής , είχαν μια ξεχωριστή γεύση, ήταν ελαφριά φαγητά, και μπορούσες να φάει κάποιος χωρίς να τον βαραίνουν.
Εννοείται πως τα γιαχνολάχανα με συνοδεία κρέατος, έδιναν αξία στο κρέας!
Βασιλιάς βέβαια στα γιαχνολάχανα ήταν το άγριο σταμναγκάθι, που έκανε και βραστό και γιαχνί.
Στα τσιγαριστά χόρτα είχαμε επίσης τους σταφυλινακους η αλλιώς άγρια καρότα, τους χατζίκους, τις καυκαλίθρες η αλλιώς μυρώνια και τα τζιλιμπουρδίνια που ήταν σαν τους χατζίκους αλλά με πιο έντονο άρωμα.
Είχαμε τις σταρίδες που είναι ο βασιλιάς στα γιαχνερά, είχαμε τα αγριόπρασα τα άγρια μάραθα, τους κουφωτούς και τους σκολιαμάμπρους, τους αγογλώσσους και τα παπάφθια.
Επίσης είχαμε τα άγρια σέσκουλα, τους σκολιαμπρους που έκαναν και βραδτοι και τηγανητοί, είχαμε τις γούλες η πηγουνίτες, που έχουν στενόμακρα φύλλα και τρώγονται ακόμα και τα άνθος του!
Στα τσιγαριστά ήταν επίσης ο σταφυλόνσκας και το λάμπαθο, και η κουτσουνάδα, (άγρια παπαρούνα), που ήταν πολύ καλή και για πίτες.
Τα λάχανα του κήπου
Είχαμε όμως και τα λάχανα του κήπου, όπως τα μπαζά, (ημέρα σέσκουλα), τις λαχανίδες τα γνωστά φρίγκια. Είχαμε τα τσιμούλια, τα βλαστάρια δηλαδή από τα κουνουπίδια και τις λαχανίδες, αφού βέβαια κοπούν.
Πολύ αγαπητό λαχανικό ήταν το σινιάβρι!
Σπανίζει στις ημέρες μας, αν και το καλιεργούν σήμερα, και πουλιέται στις λαϊκές αγορές, δήθεν σαν … βρούβα!
Είχαμε τις κολοκυθοκορφαδες, βλαστάρια τρυφερά της κολοκυθιάς, και ένα αγαπημένο φαγητό, ήταν κολοκυθοκορφαδες μαζί με αθουλάκια (άνθος κολοκυθιάς), πατάτες κλπ.
Το καλοκαίρι είχαμε τα βλίτα του κήπου, κόκκινα η πράσινα, είχαμε όμως και τα άγρια βλιτάκια της εξοχής, δύο είδη. Όλα τα βλίτα η βλιτοειδή, τρωγόταν βραστά, άλλα και γιαχνι.
Ουδέτερα χόρτα
Υπήρχαν και κάποιες κατηγορίες χόρτων, που λίγοι τα μάζευαν, και αυτοί κυρίως για να τα βάλουν σε πίτες, σε σαλάτες η ακόμα να τα χρησιμοποιήσουν σε ντολμαδάκια.
Τέτοια ήταν το λεγόμενο λαγουδόχορτο που το έβαζαν σε πίτες, το ίδιο και το περδικονύχι που στη Κρήτη το λένε πειρούνια, και αλλού ράμφος του πελαργού.
Έχουμε τθς μαντιλίδες, που τις έβαζαν κυρίως σε σαλάτες.
Ακόμα και την τσουκνίδα, που έμπαινε σε πίτες, το ίδιο και το φυτό περδικάκι.
Ένα άλλο ουδέτερο φυτό είναι το νεροσέλινο, που πολλοί το έβαζαν σε πίτες.
Σε ντολμαδάκια έβαζαν επίσης τα μεγάλα φύλλα της μολόχας καθώς και της αβρονιάς και του λάμπαθου.
Θα μπορούσαμε να κατατάξουμε στα ουδέτερα χόρτα και τις μολόχες, που έχουν τους λάτρεις τους, αυτούς που ξέρουν πώς να κόψουν τα τρυφερά βλαστάρια, να αφαιρέσουν τα φύλλα, και να τα καθαρίσουν από τον φλοιό, για να τα κάνουν γιαχνί με κρέας, χοχλιούς κλπ
Ένα χόρτο επίσης αδιάφορο για πολλούς, είναι και οι αγριοκαρδαμούλες, και το πεντάνευρο, αν και προτιμώνται κι αυτά σε πίτες.
Πάντως, οι επιστήμονες μας έχουν πείσει, πως όποιος δεν τρώει χόρτα στη ζωή του, είναι σαν να δηλητηριάζει καθημερινά τον εαυτό του!
Και το λέω τώρα αυτό, τώρα που μαθαίνω οτι ο καρκίνος είναι πάλι σε έξαρση!
