Του Γιώργου Δαμιανάκη*
Στην προσπάθειά μου να βρω στοιχεία για την εξαφάνιση του ΦΛΑΜΠΑΝΟΧΩΡΙΟΥ από μεγάλη πανδημία, χωριό 500 μέτρα νότια του Πετροκεφαλίου, μελέτησα αρκετά ιστορικά βιβλία και έγγραφα, για να βρω αυτό που ήθελα.
Ήθελα να βρω από τις απογραφές των Ενετών και των Τούρκων, όπως και από τις πανδημίες που ταλαιπώρησαν τους Κρητικούς, πότε εξαφανίστηκε αυτό το χωριό. (Σχετικό άρθρο έχω γράψει σε έντυπη και ηλεκτρονική εφημερίδα της περιοχής.)
Αυτό που μου έκανε μεγάλη εντύπωση, στην έρευνα που έκανα, ήταν η πανδημία του 1592 πριν από 428 χρόνια!
Διαβάζοντας από το βιβλίο του Στέργιου Σπανάκη «ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-τόμος 3ος », για την παραπάνω πανδημία, μου ερχόταν στο μυαλό η σύγχρονη πανδημία με πολλές ομοιότητες μα και διαφορές. Πανδημία που μας έχει βάλει σήμερα σε καραντίνα, όχι τόσο για το πρόστιμο, αλλά με το φόβο μην γίνουμε φορείς του κορωναϊού και αφορμή να πεθάνει κάποιος συνάνθρωπός μας! Να μη γίνουμε δηλαδή, άθελά μας φονιάδες! Όταν διάβαζα την αναφορά του Πασκουαλίτο, νόμιζα πως ήταν αναφορά για την τρέχουσα πανδημία……..!
Το 1594 ο Φίλιππος Πασκουαλίτο, ανώτατος κρατικός υπάλληλος του Βενετσιάνικου Βασίλειου της Κρήτης,( ΣΑΝ ΝΑ ΛΕΜΕ ΣΗΜΕΡΑ κ. ΧΑΡΔΑΛΙΑΣ!) στέλνει στο Δόγη της Βενετίας αναφορά σχετική με την πανδημία του 1592. Επίσης στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας (σειρά 657 αριθμ.7481) υπάρχει H istoria della nel Rego di Candia 1592, όπως αναφέρει ο Σπ. Θεοτόκης(Βλ. «Ελληνικά», τ.Δ΄,σ.187). Αναδημοσίευση Στέργιου Σπανάκη. Από Ελληνικής πλευράς είναι ένα χρονικό της εποχής προερχόμενο «Εκ της εν Κρήτη Μονής ΑΠΕΖΑΝΩΝ» και αναφέρει πληροφορίες για την πανδημία του 1592, που δεν αναφέρει ο Φελίππε Πασκουαλίτο.
Η πανδημία του 1592 ονομάστηκε πανούκλα, η πανόλη και «επί το λαϊκότερον» μπανόκλα ή μπανόγλα. (Παλιά, αν κάποιος ήθελε να βρίσει με βαριά βρισιά κάποια γυναίκα την έλεγε : «Μπανόγλα!»)
Η πανώλη ή πανούκλα είναι οξεία λοιμώδης νόσος, που προκαλείται από το βακτήριο Yersinia pestis (παστερέλλα του Υερσέν). Η αρρώστια μεταδίδεται στον άνθρωπο από το τσίμπημα ψύλλων, που παρασιτούν σε άρρωστο μαύρο αρουραίο. Μεταδίδεται εύκολα και γρήγορα με άμεση ή έμμεση επαφή, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις πνευμονικής εντόπισης, οπότε μεταδίδεται ακόμα και με τα σταγονίδια του στόματος και του ιδρώτα. Είναι βαριάς μορφής ασθένεια, με υψηλό πυρετό, μελανιές στο σώμα και τοξική κατάσταση. Η ασθένεια εμφανίζεται σε τρεις μορφές:
Α. Βουβωνική (έντονη αιμορραγική εμφαδενίτιδα). Β. Πνευμονική, που είναι ιδιαίτερα μολυσματική μορφή (βαριά πνευμονία)
Γ. Σηψαιμική.
Ο κορωναϊός, ξέρουμε όλοι πως μεταδίδεται, τα συμπτώματα και τις συνέπειές του. Δε χρειάζεται να σας κουράζω.
Παρακάτω παραθέτω στοιχεία από την πανδημία του 1592 με ομοιότητες μα και διαφορές των δύο πανδημιών. Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΔΙΚΗ ΣΑΣ:
- Πώς ήρθε η Πανούκλα στο Ηράλκειο , Σελίδα 66. (Από το βιβλίο του Στέργιου Σπανάκη, «ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ» 3ος Τόμος).
……. Έφτασε, λοιπόν, στο λιμάνι του Ηρακλείου στις 28 του Γενάρη 1592 το καράβι του Ηρακλειώτη Γιώργη Πακόπουλου, με ντόπιους ναύτες, προερχόμενο από την Κων/πολή και φορτωμένο με τρόφιμα αλίπαστα (παστωμένα με αλάτι) και άλλα εμπορεύματα. Το πλοίο είχε περάσει υγειονομικό έλεγχο από τους Τούρκους, είχε έγγραφα και ήταν όλα εν τάξει. Όμως οι Προβλεπτές (υπεύθυνοι) της υγείας δεν είχαν στους Τούρκους καμιά εμπιστοσύνη! Διέταξαν τους ναυτικούς που θα κατέβαιναν στο λιμάνι, να γδυθούν στο καράβι, να αφήσουν τα ρούχα τους εκεί, να κολυμπήσουν γυμνοί και βγαίνοντας να βάλουν άλλα ρούχα καθαρά, για να πάνε όπου θέλουνε. Όμως ένας Ηρακλειώτης ναύτης, ο Λορέντζο, είχε τάξιμο άμα γυρίσει στο Ηράκλειο να πάει με τα πόδια να προσκυνήσει στο εκκλησάκι του Τίμιου Σταυρού στον Στρούμπουλα, κοντά στην Τύλισσο. Ξέφυγε τον έλεγχο και βγήκε κρυφά χωρίς να βγάλει τα ρούχα του και να τον ελέγξουν!
Στο δρόμο ένιωσε αδιαθεσία και τον έφεραν σηκωτό στο σπίτι του στο Δερματά. Με μια βάρκα οι προβλεπτές τον έστειλαν στο λοιμοκαθαρτήριο ή Λαζαρέτο, που ήταν στο ακρωτήρι του Αγίου Λαζάρου.* Στην βάρκα που τον πήγαινε στο Λαζαρέτο πέθανε ο Λορέντζο. Μετά από λίγες μέρες μπήκαν σε καραντίνα στο Λαζαρέτο, οι συγγενείς του και οι ναύτες που τον μετέφεραν. Όμως αργότερα πέθαναν όλοι.
Στο χωριό Κατσαμπά, 1000 μέτρα έξω από τα τείχη, με 700 κατοίκους, ζούσαν πολλοί εργάτες και τεχνίτες, που δούλευαν στα νταμάρια. Αυτοί είχαν προμηθευτεί αλίπαστα από το καράβι. Το Μάρτη είχαν πεθάνει οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού αυτού.
Τη Μεγάλη Εβδομάδα, τέλη Μαρτίου τα κρούσματα πολλαπλασιάζονταν μέσα στα τείχη. Το Μεγάλο Σάββατο οι Προβλεπτές υγείας και ο Πασκουαλίτο κάλεσαν σε συμβούλιο όλους τους γιατρούς του Ηρακλείου, να πάρουν μέτρα κατά της πανδημίας.
- Εξάπλωση της πανδημίας- μέτρα-ελλείψεις. Σελίδα 74- 75.
Στα μέσα του Απρίλη τα κρούσματα ήταν πολλά και οι θάνατοι 3,…. 10, ……..και 12 κάθε μέρα!
Το ανησυχητικό ήταν πως παρουσιάστηκαν κρούσματα σε αρκετά χωριά του κάμπου έξω από τα τείχη, όπως και μέσα στους στρατώνες. Το λυπηρό για μας, γράφει ο Φίλιππος Πασκουαλίτο στο Δόγη της Βενετίας, ήταν πως δε βρίσκαμε νεκροθάφτες και κουρείς. **
Στους στρατώνες του Αγίου Ανδρέα, Αγίου Γεωργίου, του Δερματά και του Ιησού, η αρρώστια εξαπλωνόταν με μεγάλη ταχύτητα. Αναγκάστηκα να διορίσω σε κάθε στρατώνα 4 στρατιώτες να θάβουν τα πτώματα.
Όσοι έμπαιναν σε αυτή την υπηρεσία, μετά από λίγες μέρες πέθαιναν όλοι! Για να περιορίσω το κακό, έδωσα εντολή να φτιάξουν σε κάθε στρατώνα θαλάμους με σανίδες, που πήρα από εμπόρους, να μπαίνουν οι «επίφοβοι», για να μη μολύνουν τους άλλους στρατιώτες, που ήταν αμόλυντοι!
*Ονομαζόταν έτσι ο τόπος που πήγαιναν οι άρρωστοι για να μη μολύνουν τους υγιείς. Ο Άγιος Λάζαρος, προστάτευε τους ετοιμοθάνατους . Από τον Άγιο, όλα τα λοιμοκαθαρτήρια τα λέγανε Λαζαρέτα.
**Κουρείς= νοσοκόμοι, κουράρω=περιποιούμαι τον άρρωστο.
Επίσης έδωσα εντολή να κατασκευαστούν παράγκες κοντά στο Λαζαρέτο, που ήταν ερειπωμένο και γεμάτο αρρώστους, να στεγαστούν οι ασθενείς.
Οι στρατιώτες και οι πολίτες, που έμεναν στις παράγκες, έβλεπαν πως οι άρρωστοι δεν είχαν κουρείς να τους κουράρουν, ούτε νεκροθάφτες να θάψουν τα πτώματα. Καταλάβαιναν πως δε γλίτωνε κανένας τους και τους έπιανε πανικός! Στην πόλη καθημερινά πέθαιναν 60 και 70 πολίτες. Πολλές φορές ο γιος έθαβε τον πατέρα ή τη μάνα, ο αδερφός τον αδερφό, ο συγγενής το συγγενή κ.λ.π.!
- . Εξάπλωση στα χωριά έξω από το Χάνδακα- μέτρα. Σελ. 76-77.
Τέλος του Μάη το θανατικό είχε εξαπλωθεί σε περισσότερα από 60 χωριά. Διορίσαμε σε κάθε χωριό ιππότες και Βενετούς πολίτες, να επιτηρούν τα μέτρα, να βοηθούν και να προστατεύουν τους χωρικούς. Δυστυχώς όλοι αυτοί, μόλις παρουσιαζόταν ύποπτο κρούσμα, έφευγαν και πήγαιναν σε άλλα χωριά, ή στα εξοχικά και τις επαύλεις τους.
Μόνο 4 Προβλεπτές υγείας ο Γερόλαμο Κόρνερ, ο Μπενέτο Κουερίνι, οι Αντόνιο και Νικολό Μπόν, έμειναν στη θέση τους, όλοι οι άλλοι το ‘σκασαν!
- Παραδειγματική τιμωρία των αντιφρονούντων. Σελ. 77-78
Στην πόλη μέσα τα τρόφιμα και τα εφόδια λιγόστευαν και δεν έρχονταν άλλα από τα χωριά, αφού είχαν απαγορευτεί οι εισαγωγές προϊόντων, «οι λαϊκές αγορές» και οι μετακινήσεις.
Δώσαμε εντολή σε διάφορους κλητήρες να βγουν στα χωριά και να φέρουν τρόφιμα.
Οι κλητήρες αυτοί για να εκτελέσουν τη διαταγή πήγαν σε ένα χωριό, το Μαραθίτη(Κοντά στη Φορτέτζα, νοτιοδυτικά από το νοσοκομείο Βενιζέλειο.)
Οι κάτοικοι όμως τους κυνήγησαν με βρισιές και θα τους σκότωναν, αν δεν κατάφερναν να το βάλουν στα πόδια!
Αυτό μας λύπησε και μας πείσμωσε. Καταστρώσαμε σχέδιο και πήγα με τους στρατιώτες την ίδια νύχτα, λέει ο Πασκουαλίτο, να τιμωρήσουμε τους αρνητές των εντολών μας.
Βρήκαμε τον Μιχελή Πίτσουλο, που μας υπέδειξαν αρχηγό της εξέγερσης. Τον φυλακίσαμε και το πρωί, μπροστά στα μάτια των δικών του και των συγχωριανών τον θανατώσαμε και τον κρεμάσαμε από το ένα πόδι ανάποδα σε ένα δένδρο για παραδειγματισμό. Μετά από αυτό όλα τα χωριά συμμορφώθηκαν και έστελναν τρόφιμα στην πόλη. Τα τρόφιμα λιγόστευαν στα χωριά και το μόνο που έμενε ήταν το ψωμί που έστελναν οι φουρνάρηδες από τα χωριά Μαρουλά και Κατσαμπά. Όταν όμως πέθαναν οι φουρνάρηδες και οι μυλωνάδες των παραπάνω χωριών, λιγόστεψε και το ψωμί.
- Πόσοι πέθαιναν στο αποκορύφωμα της αρρώστιας (στο ΠΙΚ). Σελ. 79-85
Στα μέσα Ιουνίου, δεν έφτανε μόνο η έλλειψη τροφίμων και ψωμιού, είχαμε και τους περισσότερους θανάτους σε όλες τις κοινωνικές ομάδες της πόλη!
Στους στρατώνες εκτός από τους 900 νεκρούς, στάλθηκαν στο λοιμοκαθαρτήριο γύρω στους 500, που δεν είχαν καμιά ελπίδα για θεραπεία.
Πολλοί, ευκατάστατοι πολίτες μας παρακάλεσαν να τους αφήσουμε να πάνε στα χωριά και αν τους χρειαστούμε θα γύριζαν πίσω. Αυτό μας βόλευε, για να μην τους έχουμε στα πόδια μας. Όμως όταν τους χρειαστήκαμε δεν ήρθε κανένας!
Πέθαναν πολλοί καπετάνιοι, αξιωματικοί του στρατού, κρατικοί υπάλληλοι, ναύτες, πετροκόποι του Κατσαμπά, ταμίες, γιατροί, φαρμακοποιοί και άλλοι «επιφανείς» του Κάστρου.
Εκτός από λίγους στρατιώτες, είχαν μείνει μέσα λιγότεροι από 1800 κάτοικοι.
Μέχρι τα μέσα Ιούνη οι θάνατοι καθημερινά έφταναν τους 80 και 90. Δεν υπολογίζονται οι «προσβεβλημένοι» που μεταφέρονταν στους μύλους του Δερματά(περιοχή σήμερα κοντά στο Μποδοσάκειο Δημ, Σχολείο στις οδούς Αγιοστεφανιτών-Ψαρομηλίγγων-Ανδρέου Κρήτης) και στο Λαζαρέτο.
Αναφορά στο χρονικό της Μονής Απεζανών 1592.
Στο έγγραφο, χρονικό της Ι.Μ. Απεζανών αναφέρεται πως στο Κάστρο ήταν μέρα που πέθαιναν και 150 άνθρωποι.
Περισσότεροι από 50 ιερείς «απεδήμησαν προς Κύριον». Το θανατικό αποδεκάτισε τους κατοίκους του Κάστρου και του κάμπου γύρω από αυτό(Τέμενος, Μαλεβύζι). Στο Ρέθυμνο και στα Χανιά δεν είχαν κρούσματα. Δυστυχώς για τη Μεσαρά δεν υπάρχουν στοιχεία.
6.Ελάχιστοι θάνατοι από 14 μέχρι 24 Ιουνίου 1592- Δράση των κακοποιών. Σελ. 88-89
Από τις 14 του μήνα μέχρι τ’ ΑΪ-Γιαννιού του Κλείδωνα, είχαμε 3 -4 θανάτους την ημέρα. Όμως ο φόβος μας ήταν μεγάλος! Όλοι αυτοί που μέσα στο μεγάλο χαμό και την ερήμωση των σπιτιών, εύρισκαν ευκαιρία να σπάσουν πόρτες και να μπουν να κλέψουν ότι υπήρχε μέσα, μας έκαναν μεγάλη ζημιά.
Ο φόβος δεν ήταν μόνο για την αξία των κλεμμένων, αλλά περισσότερο φοβούμαστε ότι μαζί με αυτά θα μεταφερόταν η πανδημία στα σπίτια των κλεφτών και κλεφταποδόχων και θα είχαμε μεγάλη διασπορά!
Πήραμε όσα μέτρα μπορούσαμε για τους κλέφτες , εξορίες, αμνηστίες, αφορεσμούς από τους κληρικούς, που τους φοβάται ο λαός περισσότερο και από την κρεμάλα, και άλλα βασανιστήρια για να επιστρέψουν τα κλεμμένα. Δυστυχώς από τα 200 σπίτια που δηλώθηκαν κλοπιμαία, μεταδόθηκε η αρρώστια που άρχισε να φουντώνει πάλι τον Αύγουστο. Το Σεπτέμβριο και Οχτώβριο, ακόμη και στα χωριά δεν υπάκουαν στις διαταγές, δεν έφερναν τα κλεμμένα για απολύμανση και το κακό φούντωνε παντού.
- ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1592, απαγόρευση κυκλοφορίας. Σελ.90- 91
Η προσπάθεια που κάναμε να σταματήσουμε το κακό δεν έπιασε τόπο.
Το Νοέμβρη διατάξαμε να εφοδιαστούν τα νοικοκυριά, μέχρι τις 15 του μήνα όλα τα απαραίτητα για 40 μέρες.
Στο διάστημα αυτό απαγορευόταν η επικοινωνία από χωριό σε χωριό.
Για 12 μέρες στα μέσα του Νοέμβρη, απομονώθηκε ο λαός και ο στρατός στα σπίτια τους και δεν είχαν καμιά επαφή.
Τα κρούσματα περιορίστηκαν σε 1 με 2 την ημέρα. Αυτά παρουσιάζονταν σε αυτούς που είχαν κλεμμένα αντικείμενα και ρούχα, χωρίς απολύμανση και κυκλοφορούσαν μολυσμένοι δίχως να το δηλώνουν.
- Φεβρουάριος 1593.Τελευταία προσπάθεια κάθαρσης με ΜΥΡΑ. Σελ.94-96
Το Φλεβάρη κάναμε την τελευταία προσπάθεια. Αποφασίσαμε να στείλουμε υπαλλήλους σε όλη την πόλη και σε όλα τα σπίτι να μπουν μέσα και να τα απολυμάνουν με μύρα (άγνωστη η χρήση τους).
Οι υπάλληλοι ήταν πιο ειδικοί και δραστήριοι, δεν άφησαν σπίτι και αντικείμενο χωρίς απολύμανση!
Από τις 3 του Μάρτη μέχρι 16 τ’ Απρίλη, Δευτέρα του Πάσχα του 1593,…… 40 ΜΕΡΕΣ ΔΕΝ ΕΙΧΑΜΕ ΚΑΝΕΝΑ ΚΡΟΥΣΜΑ! ΤΟΤΕ ΓΙΟΡΤΑΣΑΜΕ ΟΛΟΙ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ!
Στην ύπαιθρο συνεχίστηκε από τους υπαλλήλους η κάθαρση μέχρι τα μέσα του Ιούλη 1593 όπου υποχώρησε εντελώς η θανατηφόρα πανδημία στην Κρήτη. Σποραδικά εμφανιζόταν κατά καιρούς «εισαγόμενα» επικίνδυνα για εξάπλωση κρούσματα. Όμως με την έγκαιρη επέμβαση αποφεύχθηκε η εξάπλωση οριστικά στο τέλος Ιούλη 1594.
ΜΕΤΑ ΑΠΟ 30 ΜΗΝΕΣ ΣΕ 3 ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ ΕΞΑΡΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ, ΣΤΑΜΑΤΗΣΕ «ΤΟ ΜΑΣΤΙΓΩΜΑ» ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ!
9.Απογραφή πεθαμένων. Σελ.101-103
Από τις 22.041 κατοίκους, χωρίς τα κορίτσια***, που είχε ο Χάνδακας και τα γύρω χωριά πέθαναν 13.908, δηλαδή το 63%. Έζησαν 8.133 ή το 37% του πληθυσμού. Η σύγκριση με τις απογραφές των Ενετών αυτή την εποχή, δείχνει να είναι σωστά τα νούμερα.
***Στις απογραφές των Ενετών δεν συμπεριλαμβάνονταν τα μικρά κορίτσια.
Βιβλιογραφία
- «Μνημεία της Κρητικής Ιστορίας»του Στέργιου Σπανάκη, Ηράκλειο Κρήτης.
- «ΚΡΗΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ» Εφημερίδα Πατρίς- Ηράκλειο Κρήτης
- Ο Γεώργιος Δαμιανάκης είναι Συνταξιούχος Δάσκαλος
