Του Χαρίδημου Α. Φραγκομιχελάκη, Συνταξιουχού Δασκάλου
Λίγα λόγια από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Πανασού
Στην εκδήλωση «Πανασανό Αντάμωμα» ξεκίνησε με την περιληπτική παρουσίαση της ιστορίας του χωριού μας, από τον συνταξιούχο εκπαιδευτικό Χαρίδημο ΦΡΑΓΚΟΜΙΧΕΛΑΚΗ του Ανδρέα.
Ήταν μία σύντομη αλλά ουσιαστική παρουσίαση της ιστορίας του Πανασού, που πραγματικά αξίζει να διαβάσουμε όλοι, μεγαλύτεροι και μικρότεροι, γιατί όπως θα δούμε το χωριό μας έχει διανύσει μία πραγματικά ζηλευτή ιστορική διαδρομή.
Αγαπητοί συγχωριανοί και φίλοι,
Καλώς εσμίξαμε και ευχόμαστε να συναντιόμαστε μόνο σε χαρές και να πίνομε με κέφι το κρασί μας.
Θα επιχειρήσουμε απόψε σε λίγες γραμμές να κάνουμε ένα ταξίδι στο παρελθόν του Πανασού. Άλλωστε η ιστορία ενός τόπου είναι το παρελθόν του, πάνω στο οποίο θεμελιώνεται το παρόν και το μέλλον του.
Ξεκινώντας λοιπόν, ανακαλούμε στη σκέψη μας τον χάρτη της Κρήτης αλλά όπως ήταν η Κρήτη, πριν από 6-8 εκατομμύρια χρόνια. Διακρίνουμε λοιπόν τρία βασικά, ας τα ονομάσουμε νησιά και τα τοποθετούμε με μια απλοϊκή γενικότητα, εκεί που σήμερα βρίσκονται οι τρεις ορεινοί όγκοι. Το δυτικό είναι τα Λευκά Όρη, το κεντρικό είναι ο Ψηλορείτης και το ανατολικό είναι τα Λασιθιώτικα βουνά. Όλη η άλλη έκταση είναι καλυμμένη σχεδόν με θάλασσα.
Στις κεντρικές ανατολικές παραλίες του μεσαίου νησιού, εντοπίζουμε μια περιοχή, χωρίς φυσικά οικισμό, που μετά από κάποια εκατομμύρια χρόνια θα ονομάσουμε Πανασό. Την προσέγγιση αυτή έρχεται να μας την επιβεβαιώσει η πολυετής έρευνα του Αστρινού Δαμιανάκη, που έχει αποκαλύψει πλούσια ορυκτά, φυτικά και θαλάσσια απολιθώματα. Μέρος τους έχουν δωριθεί και βρίσκονται στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στο Ηράκλειο και ένα δεύτερο δείγμα εκτίθεται στην «Έκθεση» εδώ στο χωριό.
Στην περιοχή μας έχουμε λοιπόν στοιχεία για θαλάσσια ζωή και για ύπαρξη φυτών. Και προκύπτει το ερώτημα: Ζώα ζούσαν στην περιοχή; Την απάντηση, μας τη δίνει ο εντοπισμός από τον Νίκο Φουκάκη και τον πατέρα του, τον Πέτρο Φουκάκη το έτος 2000, έξι (6) απολιθωμένων σπονδύλων μεγάλου χερσαίου ζώου, ελέφαντα, μεγάλης γελάδας ή συγγενικού είδους καμηλοπάρδαλης, όπως εκτίμησαν οι ειδικοί του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας μετά από αρκετές επισκέψεις και επιφανειακές εκσκαφές στον χώρο.
Πρόκειται για το παλαιότερο παλαιοντολογικό εύρημα, ηλικίας 10 εκατομμυρίων ετών, που έχει βρεθεί στην Κρήτη.
Συνεχίζοντας το ταξίδι στο χρόνο φτάνουμε στη Μινωική εποχή. Αν και δεν αναφέρεται κρητική πόλη με αυτό το όνομα, οι αρχαιολόγοι στηριζόμενοι στην κατάληξη –σος, (Πανασός) , αποφαίνονται «σχεδόν ομοφώνως» ότι το τοπωνύμιο είναι «προελληνικό». Οι αναφορές παραπέμπουν στη Μινωική εποχή 3.000 – 1.100 π.Χ..
Στην περίοδο αυτή αναφέρεται ο ωραίος μύθος του Παν και του Ασού, που για τα μάτια μιας ωραίας κόρης, η συνάντηση για μονομαχία, σύμφωνα με τη μία εκδοχή, εξελίχτηκε σε παντοτινή φιλία που σφραγίστηκε με τη δημιουργία του οικισμού μας.
Στα Λενικά ΝΑ του χωριού και στη Λούτρα ανατολικά, υπάρχουν λείψανα κατασκευών ενώ στην Κουτσουνάρα Δυτικά, εντοπίστηκαν το 2007 από τους αρχαιολόγους, επιφανειακές ενδείξεις κατοικίας που μοιάζει με αγροτική έπαυλη. Στην ίδια περιοχή βρίσκονται τα αρχαία λατομεία Πανασού, με πολύ ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις σε επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες από τον γεωλόγο-ερευνητή Στέλιο Μανωλιούδη. Νοτιότερα στο Καβούσι υπάρχει στοά υδραγωγείου πιθανόν Ρωμαϊκής περιόδου.
Γύρω στο 1.000 π.Χ. επίσης, μας παραπέμπει και η μνημειακή ελιά στην Αγία Παρασκευή που έχει ηλικία 3.000 ετών. Ενισχύεται έτσι η πιθανότητα για την ύπαρξη οργανωμένων οικισμών στο λεκανοπέδιο του Πανασού, την Υστερομινωική περίοδο, τουλάχιστον 1.000 χρόνια πριν τη γέννηση του Χριστού.
Πάμε τώρα να δούμε τα στοιχεία που υπάρχουν μ.Χ.. Κατά την α΄ Βυζαντινή περίοδο (4ο με αρχές 9ου αι), και την Αραβοκρατία που ακολουθεί (9ο με 10ο αι), οι πληροφορίες είναι εντελώς ανεπαρκείς.
Κατά την β΄ Βυζαντινή περίοδο (961-1210 μ.Χ.) συντηρείται αρχαιολογική αναφορά ότι πιθανόν υπήρξε στη θέση Χαμηλιανά χριστιανικό ναΐδριο, που τοποθετείται κοντά στην Αγία Παρασκευή.
Και φτάνουμε στη Βενετοκρατία (13ος με 17ος αι.). Το 1280, συναντούμε το χωριό μας για πρώτη φορά σε γραπτό κείμενο συμβολαίου με το όνομα Panassos. Αλλά 45 χρόνια πριν, το 1236 υπάρχει η παλαιότερη αναφορά για Βιλάνο (εργάτης γης σε φέουδο εκτός χωριού) από τον Πανασό, και ονομάζεται Γιώργης Χωματάς.
Κατά τη Βενετοκρατία, ο πληθυσμός στη συντριπτική του πλειοψηφία είναι ορθόδοξος. Στην απογραφή του 16ου αι. ο Πανασός έχει 319 κατοίκους. Οι υπηρεσίες που παρείχαν υποχρεωτικά οι άντρες του χωριού στους Βενετούς ήταν κωπηλάτες στα πλοία και φρουροί στο ύψωμα της Αμουργέλας που εναλλάσσονταν ανά έτος με κατοίκους της Γέργερης.
Πληθυσμός: (1583- 319 κάτ.) Η απογραφή με τους περισσότερους κατοίκους (1961-411 κάτ.) και με τους λιγότερους (2021-156 κάτ.)
Κατά την Τουρκοκρατία (1669 κατάληψη του Χάνδακα – 1898 αυτονομία της Κρήτης) οι Πανασανοί αντιστάθηκαν μαζί με τους κατοίκους των γύρω χωριών. Ο πρώτος Χαΐνης (εκδικητής) είναι ο Γιάννης Φουκάς-Φουκάκης ή Γενειάτης, πρωτοπαλλίκαρο του Καμπιτομαθιού από την Αγία Βαρβάρα, που έδρασε την προεπαναστατική περίοδο, τα πρώτα χρόνια του 1800.
Στην Επανάσταση του 1821 φαίνεται να συμμετέχουν ενεργά στον Αγώνα και στη μάχη της Αμουργέλας τον Αύγουστο του 1823 και ίσως γι΄ αυτό, βλέπουμε μια σημαντική μείωση του πληθυσμού σε σχέση με την περίοδο πριν από την Επανάσταση. Οι 4 εκκλησίες γίνονται 2, αφού οι άλλες 2 κάηκαν και τα 3 ελαιοτριβεία γίνονται 2. Αναφέρονται δημεύσεις περιουσιών 13 Πανασανών που σκοτώθηκαν σε μάχη ή είναι φυγάδες για να γλυτώσουν αφού πολέμησαν ενάντια στους Τούρκους.
Το 1836 συναντούμε στον Πανασό τζαμί, χωρίς να ξεκαθαρίζεται αν έγινε μετατροπή χριστιανικού ναού ή ανέγερση νέου οικοδομήματος.
Στην Επανάσταση του 1841 (γνωστή ως Επανάσταση Χαιρέτη και Βασιλογιώργη), στο Πρόβαρμα του Πανασού, μάλλον πάνω από τη Βρωμολίμνη και στην ευρύτερη περιοχή γίνεται μάχη, όπου νίκησε ο Μιχαήλ Κόρακας με συνεργάτες-συμπολεμιστές τον Μαστραχά από τη Γέργερη, τον Ρωμάνο από τα Βορίζα.
Στην Επανάσταση του 1866-’69 σκοτώνονται πολεμώντας στο Κανλί Καστέλι (στον Προφήτη Ηλία) ο Γεώργιος Ζυνάκης ετών 25 και στο Αρκάδι ο Μιχαήλ Πεπονάκης ετών 22. Τα ονόματα των δύο νέων αυτών παιδιών δεν είναι χαραγμένα στο Ηρώο. Αυτό αποτελεί ιστορική εκκρεμότητα που πρέπει να αποκατασταθεί άμεσα. Στα πολεμικά γεγονότα της 3/τίας αυτής συμμετέχουν οι: Ζαχαρίας Δαμιανός, ο Γιώργης Δασκαλάκης, ο Αναστάσης Κογκάκης, ο Γεώργ. Ζαργιανός, ο Μπιολάκης και ο Φουκογιώργης. Πιθανολογείται χωρίς ονομαστικές αναφορές, και η εμπλοκή τους στη Μάχη της Γέργερης στις 13 Ιουνίου 1867, που οι Τούρκοι είχαν βαριές απώλειες. Το χωριό κάηκε ξανά: 25 οικίες, οι εκκλησίες της Παναγίας και του Χριστού και εκατοντάδες στρέμματα καλλιεργειών καταστράφηκαν.
Από το 1866 μέχρι και την Αυτονομία της Κρήτης 1898, οι πηγές μας ενημερώνουν για τη δράση δύο Πανασανών από θέσεις ευθύνης: του Ζαχαρία Δαμιανάκη και του Γεωργίου Δασκαλάκη που εκτός από τις μάχες που έλαβαν μέρος το παραπάνω διάστημα από αρχηγικές θέσεις, είχαν εκλεγεί και Δήμαρχοι του Δήμου Ζαρού των 17 οικισμών. Ο Δαμιανάκης είναι ο πρώτος Δήμαρχος Ζαρού το 1882, και Πληρεξούσιος της επαρχίας Καινουργίου στη Γενική Συνέλευση Κρητών το 1878. Ο Δασκαλάκης που έχει σημαντική παρουσία και στις μάχες των Αρχανών, εκλέγεται το 1903 Βουλευτής της Κρητικής Πολιτείας και γίνεται Δήμαρχος Ζαρού το 1908.
Στον Μακεδονικό Αγώνα 1904-1908 συμμετέχει ως εθελοντής ο Ιωάννης Ζαχαρία Δαμιανάκης που αναφέρεται ως υπαρχηγός του Αρχηγού Ρούβα. Με την κήρυξη του Α΄ Βαλκανικού πολέμου, τον Οκτώβριο του 1912, προσφέρει ξανά τις υπηρεσίες του στον απελευθερωτικό αγώνα στην περιοχή της Ηπείρου, ως οπλαρχηγός εθελοντικού σώματος.
Στις αρχές Ιουνίου του 1941 ξεκινά και για τον Πανασό η γερμανική κατοχή που θα κρατήσει τριάμισι χρόνια μέχρι τον Οκτώβρη του 1944. Επιτάσσονται αρκετά σπίτια. Ως μαγειρείο χρησιμοποιείται το σπίτι του Πολύβιου Δαμιανάκη.
40 Πανασανοί (20 κάθε 15 ημέρες) υποχρεώνονται να συμμετέχουν στα καταναγκαστικά έργα στις λεγόμενες αγγαρείες με άθλιες συνθήκες διαβίωσης και σίτισης, στο Τυμπάκι και στη Λαβύρινθο κοντά στη Γόρτυνα. Στο Τυμπάκι μετά από τυφλό βομβαρδισμό αγγλικών αεροπλάνων το Γενάρη του 1943, τραυματίζεται ο Μπιολάκης Εμμανουήλ του Ζαχαρία και πεθαίνει στο Πανάνιο Νοσοκομείο μετά από 50 μέρες.
Τον Οκτώβρη του 1942 ιδρύεται στον Πανασό η πρώτη στην περιοχή αντιστασιακή οργάνωση του ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) και μετά από λίγους μήνες ακολουθεί η ίδρυση της ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλήνια Οργάνωση Νέων). Βασικές υποχρεώσεις της Οργάνωσης ήταν η προστασία και φυγάδευση ανταρτών και συμμάχων (όπως Άγγλων στρατιωτικών) και η τροφοδοσία των ανταρτών του βουνού. Στην αποστολή στο Βουνό τον Σεπτέμβρη του 1944 η ομάδα του Πανασού, ενεπλάκη στη μάχη του Ψηλορείτη και τραυματίζεται ο Γεώργιος Μ. Δασκαλάκης. Στον Πανασό δεν υπάρχει καμία ένδειξη συνεργασίας κανενός προσώπου με τους κατακτητές.
Η Κοινότητα Πανασού υφίσταται από το 1925 που για λίγους μήνες συμμετείχαν και τα Μούλια, μέχρι το 1994. Με μακροβιότερο εκλεγμένο Πρόεδρο (21 χρόνια) τον Λευτέρη Δασκαλάκη. Το 1995 συνενώνεται με τη Γέργερη , τη Νίβρυτο, τα Μετόχια και τον Απομαρμά και δημιουργείται ο Δήμος Ρούβα.
Το Σχολείο ιδρύθηκε το 1921 και λειτούργησε μέχρι τον Νοέμβρη του 1999.
Οι εκκλησίες της ενορίας έχουν η κάθε μια τη δική της ιστορία. Αρκετές από αυτές χτίστηκαν επί Ενετοκρατίας και οι υπόλοιπες τον 20ό αιώνα. Παλαιότερη είναι η Παναγία που ανεγέρθηκε πιθανόν τον 14ο αιώνα, με εικόνα του 1846 εκτός αν επιβεβαιωθεί η αρχαιολογική αναφορά για χριστιανικό ναΐδριο της Β΄ Βυζαντινής περιόδου, κοντά στην Αγία Παρασκευή στα Χαμηλιανά. Στην Καρδιώτισσα υπάρχει εικόνα που έχει αγιογραφηθεί από τον χωριανό μας αγιογράφο Κων/τίνο Αλ. Δαμιανάκη, που έφυγε πριν λίγους μήνες.
Τέλη της δεκαετίας του 1970 λειτουργεί ο Αγροτικός Συνεταιρισμός.
Το 1982 ιδρύεται ο Πολιτιστικός Σύλλογος και το 1983 γίνεται για πρώτη φορά η Γιορτή Κερασιού. Από τότε ο Σύλλογος έχει σημαντική παρουσία και δράση στο πολιτισμικό και όχι μόνο, τοπίο του Πανασού.
Αδιάκοπος συνοδοιπόρος σ΄ αυτό το ωραίο ταξίδι συνοχής και καλών σχέσεων των ανθρώπων που αισθάνονται Πανασανοί και δεν ξεχνούν την καταγωγή τους όπου κι αν βρίσκονται, είναι ο Σύλλογος Πανασανών της Αθήνας και τον ευχαριστούμε για ό,τι προσφέρει.
Η πρώτη ολοκληρωμένη ιστορική μελέτη που συνεξετάζεται η ιστορία, ο λαϊκός πολιτισμός και η καθημερινή ζωή των κατοίκων, εκδίδεται το 2005 από τον Μανόλη Γ. Πεπονάκη και είναι το βιβλίο: «Πανασός Ηρακλείου Κρήτης – Εξέλιξη και καθημερινή ζωή (1280 μ. Χ. – Τέλη του 20ού αιώνα)».
Επίσης μέσα από το γλαφυρό και απαράμιλλο ύφος της λογοτέχνιδας του χωριού μας Ελένης Μανιωράκη – Ζωιδάκη, σε όλα της σχεδόν τα βιβλία και τις ποιητικές της συλλογές, είναι εμφανής η παρουσία του Πανασού, με πλήρως αφιερωμένο στο χωριό μας το λαογραφικό της μυθιστόρημα «Πανασός- Το σεντούκι της γιαγιάς».
Έχουμε λοιπόν χρέος προσπαθώντας ο καθένας από τη δική του σκοπιά, να κρατήσουμε τον Πανασό σταθερά ψηλά, γιατί όλοι μαζί μπορούμε.
Σας ευχαριστώ !
