Κείμενο – Φωτογραφίες: Γιώργος Χουστουλάκης
Στη δεκαετία του ’70, ο πατέρας μου είχε μια πρωτοποριακή ιδέα, φύτευε τον Σεπτέμβρη αμύγδαλα, είτε σε γαζοντενεκέδες , είτε απευθείας στο χωράφι! Έσκαβε το χώμα λιγάκι στους γύρους σε όλα του τα χωράφια και «πέτρωνε» (έχωνε) εκεί, δυο τρία μύγδαλα μαζί σε κάθε λακκάκι! Έβρισκε όμως και ντενεκέδες του τυριού ή του λαδιού το φθινόπωρο, τους έφερνε σπίτι, τους τρυπούσε από κάτω, άνοιγε με ένα παλιομάχαιρο τη πάνω πλευρά τους, και εκεί μέσα έβαζε χώμα με λίγη κοπριά, και παράχωνε και από δυο τρία μύγδαλα.
Τους τενεκέδες αυτούς τους τοποθετούσε σε μια σειρά, για να ποτίζονται εύκολα με το λάστιχο. Περίπου σε δέκα μέρες, τα νέα φυτά είχαν ήδη πεταχτεί από το χώμα, και τα πότιζε στη συνέχεια συχνά μέχρι να βρέξει. Το ίδιο και τα μύγδαλα στο χωράφι, μετά την πρώτη βροχή του Φθινοπώρου εκείνα ξεπεταγόταν, αφαιρούσε τα καχεκτικά, και άφηνε το πιο ζωηρό φυτό σε κάθε λάκκο!
Σκοπός του πατέρα μου ήταν να κάνει μια μικρή «επιχείρηση», για κα έχει ένα επιπλέον εισόδημα! Οι περαστικοί από το δρόμο, έβλεπαν μέσα στους ντενεκέδες τα νεαρά φυτώρια με τις μικρές αυτές μυγδαλιές, ύψους από μισό μέχρι ένα μέτρο, και φυσικά τις καμάρωναν, που σίγουρα τους εντυπωσίαζαν! Είχαμε εφαρμόσει το εξής απλό σύστημα:
Φθινόπωρο φυτεύαμε τα μύγδαλα, εκείνα φύτρωναν σαν άγρια φυτά, και την Άνοιξη μπολιάζαμε τα φυτά αυτά κατ’ ευθείαν όπως είναι, είτε στα δοχεία τους, είτε στο έδαφος. Μπολιάζαμε με τη μέθοδο «Τ» (ταυ,) και σαν έπιαναν τους αφήναμε έναν μονάχα ήμερο βλαστό, τον πιο ζωηρό για να αναπτυχθεί . Μεγάλωνε μέρα με την ημέρα το ήμερο πλέον φυτό όλο το Καλοκαίρι, και το επόμενο Φθινόπωρο τα φυτεύαμε στο χωράφι! Πάντα τις φυτεύαμε περιμετρικά στα χωράφια! Σε δυο τρία χρόνια, οι μυγδαλιές αυτές έμπαιναν σταδιακά στη παραγωγή! Έτσι όπως έκανε ο πατέρας μου, άρχισαν ο ένας μετά τον άλλο να κάνουν το ίδιο πολλοί Μεσαρίτες, όμως μπορούσαν να φυτέψουν ακόμα και τον χειμώνα και άγριες παραφυάδες από τις ρίζες των δένδρων, ή ακόμα να ξεπατώσουν άγριες μυγδαλιές από άγονα χωράφια, και να τις μεταφυτεύσουν στα δικό τους! Τον μεθεπόμενο χρόνο μπολιαζόταν κι αυτές, και είχαν έτσι τις ποικιλίες που ήθελαν!
Έβαζαν όλοι τους τη δεκαετίας του ’70 μυγδαλιές περιμετρικά, χωρίς να επιβαρύνουν το χωράφι τους! Σιγά –σιγά και εκείνοι άρχιζαν και έβγαζαν τα Καλοκαίρια δυο τρείς μισθούς από τα αμύγδαλα! Δεν ζήλευε όμως καθόλου ο πατέρας μου, που έβλεπε και έβαζαν και άλλοι χωριανοί μυγδαλιές στα χωράφια τους! Απεναντίας! Πάντα θυμάμαι και έλεγε:
-Ας βάλουν ούλοι κι από ‘το -να το μαξούλι! Αν έχουν κι αυτοί αμύγδαλα, ε-τότε-σας, δε θα κλέβουνε τα δικά μου!
Τον καιρό που οι μυγδαλιές ομόρφαιναν τη φύση!
Την Άνοιξη βέβαια ήταν ένα υπερθέαμα , και πραγματικό στολίδι στην όψη τους οι ανθισμένες μυγδαλιές, γιατί ήταν όλα τα φυτά στολισμένα σαν νυφούλες! Παντού όπου υπήρχαν μυγδαλιές, ήταν και ένα μικρό στολίδι της φύσης! Πολλοί μάλιστα τις φύτευαν ακόμα και στις αυλές ή στα περιβόλια των σπιτιών τους, για αυτήν ακριβώς την ομορφιά τους! Κάποιοι μάλιστα που είχαν φαντασία, πάνω στη μυγδαλιά μπόλιαζαν και μπουρνελιά ή βερικοκιά, μια λέει, και «η ρίζα τση αμυγδαλιάς δε θέλει πότισμα»! Πράγματι όλα αυτά τα δένδρα ανήκαν στη ίδια συνομοταξία! Έτσι έκαναν διάφορα πειράματα, για να καταλήξουν στο ότι, ναι μεν πιάνει το μπόλι της βερικοκιάς πάνω στη μυγδαλιά, αλλά αμέσως μόλις μεγαλώσει το ήμερο, ο αέρας «ξεκουπά το φύλλι» (ξεκολλάει το βλαστό)! (Εκτός βέβαια, αν το μπολιάσει κανείς πολύ χαμηλά, και παραχώσει την ένωση του μπολιάσματος μισό μέτρο μέσα στο χώμα κατά το μεταφύτευμα στο χωράφι)!
Πάντως εκείνα τα χρόνια, οι καιροί ήταν κατάλληλοι , και το κλίμα της Μεσαράς, ευνοούσε την ανάπτυξη της μυγδαλιάς!
Το μύγδαλο έφερνε επιπλέον εισόδημα δυο τρεις μισθούς στον αγρότη!
Οι πεντακόσιες περίπου μυγδαλιές που είχαμε φυτέψει και εμείς, σύντομα άρχισαν να αποδίδουν καρπούς! Σε τρία τέσσερα χρόνια ήδη βγάζαμε τουλάχιστον πέντε έξη σακιά ξερά και ξεφλουδισμένα αμύγδαλα! Για τη χρονιά, οι τρείς τέσσερεις επιπλέον σημερινοί μισθοί που έφερναν τα μύγδαλα μας, δεν ήταν ευκαταφρόνητο εισόδημα! Οι περισσότεροι όμως Μεσαρίτες που είχαν μυγδαλιές έβγαζαν και εκείνοι επιπλέον μισθούς τα Καλοκαίρια!
Στις Μοίρες τότε υπήρχαν μπακάληδες που έπαιρναν τα αμύγδαλα. Σπουδαίος αμυγδαλοπαραγωγός της Μεσαράς, οργανωμένος με μεγάλη παραγωγή που περνούσε τις 200 οκάδες ξερά το χρόνο, ήταν ο Ανδρουλονικολής (Ανδρουλάκης Νικόλαος) από τον Λαλουμά! Μεγάλες ποσότητες από μύγδαλα έβγαζε ο Λαλουμάς η Φανερωμένη και αργότερα κι η Γαλιά.
Η συγκομιδή των αμυγδάλων
Τα μύγδαλα κατά την Μάρτη ήταν δροσερά και τραγανά, και όλοι τα τρώγανε σαν φρούτο, γιατί ήταν νόστιμα!
Πολλές φορές τα ήσυχα βράδια του Μάρτη με νοτιά, ο κόσμος που πήγαινε σε νυχτερινή εξόρμηση για χοχλιούς, συναντούσε μυγδαλιές με τραγανά δροσερά μύγδαλα, και έκοβαν μερικά! Τον Μάιο όμως άρχιζε να ωριμάζει το μύγδαλο και να σκληραίνει. Έτσι σιγά – σιγά να άρχιζε να σκάει το περίβλημά τους, και να παίρνει ένα κιτρινωπό χρώμα. Πολλές φορές το περίβλημα αυτό άνοιγε τελείως, οπότε ο καρπός έπεφτε στο έδαφος. Έτσι μόλις κιτρινίσουν και πριν καν σκάσουν τα αμύγδαλα, πήγαιναν και τα μάζευαν. Ανέβαιναν τα παιδιά πάνω στις μυγδαλιές και έριχναν τα μύγδαλα κάτω, ή τα έριχναν κατ’ ευθείαν στο καλάθι! Από το έδαφος, με ένα ξύλο ή καλάμι τα χτυπούσαν να πέσουν και τα λίγα που δεν φαινόταν από πάνω. Η δουλειά βέβαια αυτή στα αμύγδαλα, ήταν πάντα πολύ ευχάριστη! Αφού τα μάζευαν όλα, και γέμιζαν τα σακιά, ή τα «μιγόμια» (μισά σακιά), τα φόρτωναν τα στα ζώα και τα πήγαιναν στο σπίτι!
Καθάρισμα αμυγδάλων με συνοδεία ρακής!
Στο σπίτι βέβαια είχαν δουλειά τα ακαθάριστα μύγδαλα! Κατ αρχάς , καθάριζαν όσα ήταν εύκολα όπως και τα καρύδια, και εκείνα που δεν άνοιγαν τα άπλωναν στον ήλιο στη ταράτσα για δυο τρείς ή τέσσερεις μέρες, γιατί έτσι μαλάκωνε το φλούδι και καθάριζε ευκολότερα.
Το καθάρισμα σε περίπτωση που τα αμύγδαλα ήταν πάρα πολλά, καλούσαν και κάποιο ή κάποιους από τους συγγενείς για βοήθεια, όπως στη φώτο που ο πατέρας μου κάλεσε τον μπάρμπα του τον Ρετζεπόκωστα! Μπορεί να καθάριζαν μύγδαλα τα παιδιά, αλλά βοηθούσαν και οι μεγάλοι! Αν βαίβαιαο καλεσμένος ήταν «του φεσού τους», δεν εξέλειπαν από δίπλα και τα «ποτηράκια» με τη ρακή! Στιγμές όμορφες θυμάμαι, να καθαρίζουν τα μυγδαλάκια, να αργοπίνουν πότε – πότε, και να κάνουν πολλά καλαμπούρια με ψιλή κουβεντούλα!
Τι ήταν τα «αθάλια» και τα «σαμιώτικα»;
Γνωστή ποικιλία είναι τα «πετραμύγδαλα», που ήταν μεγάλα και χορταστικά, αλλά δεν έσπαγαν με τα δόντια, παρά μόνο με πέτρα! Ήταν επίσης οι «καλπούτες», τα «σαμιώτια» και άλλα.
Τη δεκαετία αυτή του ’70 στη Μεσαρά, είχε γίνει ευρέως γνωστή, μια σπουδαία και σπάνια ποικιλία αμύγδαλου, που λεγόταν «α θ α λ ι α»! Ήταν ένα σχετικά μικρό και στρογγυλό μύγδαλο σαν κουφέτο, που έσπαγε με τα δόντια εύκολα, ακόμα και με τα δάχτυλα!
Τα περισσότερα μύγδαλα είχαν μέσα τους διπλό καρπό! Μάλιστα, αν κάποιος ξεκίναγε να τρώει, όπως και τα καλά φιστίκια, ξεχνούσε να σταματήσει! Τα συγκεκριμένα μύγδαλα, ήταν ιδανικά για τρατάρισμα, και κυρίως για το πρώτο κέρασμα σε γάμους βαφτίσεις κλπ.
Θυμάμαι πολλές φορές να έρχονται κάθε τόσο στο σπίτι μας, και να ζητάνε αυτά τα μοναδικά και περιζήτητα αθάλια μας, που είχαν αρκετά διαφημιστεί! Ο πατέρας τα είχε στα πιθάρια κλεισμένα με πανί από επάνω να είναι προφυλαγμένα καλά από ποντίκια και από πάνω μεταλλικό καπάκι! Δεν τα ζύγιαζε, απλά είχε ένα αλουμινένιο κουρούπι χωρητικότητας περίπου δυο λίτρων, το βούταγε μέσα στο πιθάρι, το γέμιζε καλά, και έδινε στον πελάτη του «όσα κουρούπια ήθελε», έναντι συμφωνημένης αμοιβής! Σχεδόν τα αθάλια, είχαν αντικαταστήσει τα κουφέτα εκείνα τα χρόνια!
Τα αθάλια ήρθαν από την Μικρά Ασία
Είχα ακούσει κάποτε τον παππού μου από τη Φανερωμένη τον Μιχάλη Λενιδάκη, να μου εξιστορεί, πως τα αθάλια τα έφερε πρώτος εκείνος από τα Άδανα της Μικράς Ασίας , στον πόλεμο του ’12! Τα έφερε στη Φανερωμένη και τα φύτεψε γύρω από το αμπέλι του, και σε άλλα λιόφυτα του. Από αυτόν πήραν και άλλοι «μάτια», και μπόλιασαν τις δικές τους μυγδαλιές. Όμοια σε γεύση με τα αθάλια, ήταν και τα λεγόμενα «σαμιώτικα», τα οποία διέφεραν μονάχα στο σχήμα τους, που ήταν στενόμακρα, περίπου 5 εκατοστά, και μυτερά στην άκρη τους.
Αμύγδαλα και σταφίδες για τη ρακή!
Τα αμύγδαλα τα τρώγαμε με σταφίδες και «κεφτέρια» (ξεραμένη μουσταλευριά σε σχήμα ρόμβου). Επίσης πολύ νόστιμες ήταν και οι «ζόγιες», αμύγδαλα περασμένα σε κλωστή και βουτηγμένα στη μουσταλευριά, που είχαν περίπου κυλινδρικό, και ακανόνιστο σχήμα. Ξεραμένα ήταν μια πολύ ωραία λιχουδιά για τα παιδιά!
Οι γυναίκες τράταραν τις παρέες στο σπίτι με ξηρούς καρπούς διάφορους, σταφίδες και κεφτέρια! Όλα αυτά μαζί στη πιατέλα και το μπουκάλι της ρακής με τα μικρά ποτηράκια κυριαρχούσαν σε κάθε κρητικό τραπέζι με καλεσμένους! Τον χειμώνα όμως με τα κρύα, δεν ήταν και λίγες οι φορές που οι μανάδες έβαζαν σε ένα πιατάκι μύγδαλα και μέλι περιχυμένο, που άρεσε ιδιαίτερα στα παιδιά!
Όλα άλλαξαν μετά το Τσερνόμπιλ!
Δεν πρόλαβε όμως ο κόσμος να το χαρεί για πολύ αυτό το νέο πολύτιμο αυτό «μαξούλι», διότι αμέσως μετά το δυστύχημα του Τσερνόμπιλ, όλα τα αμυγαδαλόδενδρα, σταδιακά ξεραίνονταν! Το δυστύχημα του πυρηνικού εργοστάσιου του Τσερνόμπιλ, έγινε στις 26 Απριλίου του 1986, από μια έκρηξη και πυρκαγιά στον αντιδραστήρα Νο 4 του εργοστασίου. Η έκρηξη οδήγησε σε συμβάν της μέγιστης βαθμίδας της κλίμακας των πυρηνικών ατυχημάτων, με δεκάδες θανάτους και άλλες καταστροφές της πανίδας και χλωρίδας, που σχετίζονται άμεσα με αυτό, από τη ραδιενέργεια που απελευθερώθηκε.
Το ένα μετά το άλλο τα δένδρα ξεραίνονται, και ένας λόγος ήταν πως το δένδρο έχει μεγάλο βαθμό απορροφητικότητας ραδιενέργειας, που την απορροφούσε σαν σφουγγάρι! Ωστόσο και οι κλιματολογικές συνθήκες άλλαξαν, οι βροχοπτώσεις ελαττώθηκαν, και σε συνδυασμό με των διαφόρων ειδών φάρμακα, αποτέλειωσαν ότι κατέστρεψε το Τσέρνομπιλ! Να μην πούμε και για το μεγάλο θρίλερ της πυρηνικής έκρηξης στην Ιαπωνία, στις 17:26, την Δευτέρα 14 Μαρτίου του 2011!
Για κάποια χρόνια βέβαια, βλέπαμε κάποιες ήμερες μυγδαλιές να ανθίζουν στη Μεσαρά, αλλά καμία να καρποφορεί στο τέλος, γιατί οι καρποί τους έμεναν κούφιοι ή πικροί λόγω της κόλας και της χολέρας.
Υπήρχε και το άγριο πικραμύγδαλο!
Τι να πούμε σήμερα, για το άγριο πικραμύγδαλο, που φυτρώνει μόνο του στα ορεινά μέρη! Όταν οι πιτσιρικάδες πηγαίνανε «στα έχνη», στα ορεινά αυτά μέρη, εκεί μπορεί να μην έβρισκαν απίδια ή σταφύλια η κανένα ξεχασμένο καμπανάρι σταφυλάκι να φάνε, που θα έβρισκαν στον κάμπο, έβρισκαν όμως εκτός από χαρούπια, και κουδούμαλα και άγρια πικραμύγδαλα! Όλα τα δοκίμαζαν τα παιδιά λόγω πείνας! Τα βελάνια δεν μπορούσαν να τα φάνε άψητα λόγω πικρίλας, τα άγρια όμως πικραμύγδαλα τα παιδιά τα έτρωγαν όσο κι αν ήταν πικρά!
Τα έκοβαν από τις άγριες μυγδαλιές, έβαζαν μια δυο φούχτες τις τσέπες τους, και πήγαιναν μετά κάτω από τον ίσκιο μιας ελιάς και τα κοπάνιζαν ανάμεσα σε δυο πέτρες, και έτρωγαν μερικά πικραμύγδαλα! Δεν μπορούσαν όμως να φάνε πολλά πικραμύγδαλα λόγω πικρίλας! Είχαν όμως «ανακαλύψει» τα παιδιά, πως αν έτρωγαν πικραμύγδαλα και συγχρόνως έπιναν νερό, τότε έπαυαν να είναι πικρά! Έτσι έτρωγαν κάμποσα! Όταν όμως τύχαινε να φάνε πολλά, τότε τα έπιανε ζαλάδα! Ίσως να φταίει το αιθέριο έλαιο που έχουν, ή μπορεί να περιέχουν κάποια τοξική ουσία.
