Κείμενο- Φωτογραφίες: Γεωργιος Χουστουλάκης
Οι νερόμυλοι πλέον από την δεκαετία του ’50 και μετά, άρχισαν να εγκαταλείπονται σταδιακά, αλλά κάποιοι λειτουργούσαν έως την τελευταία πεντηκονταετία, έως ακόμα 1967- ’68.
Η έλλειψη νερού, η τεχνολογία, και η έλευση του ηλεκτρικού ρεύματος με τα σύγχρονα εργοστάσια, ήταν η αιτία που εκτόπισαν έναν έναν ολους τους νερόμυλους.
Ο ποταμός Κουτσουλήτης καθώς οδεύει προς το φράγμα, κατέβαζε τα νερά του Ζαρού και του Ψηλορείτη.
Πριν φτιαχτεί το Φράγμα, (το παλιό και το νέο), τα νερά αυτά όδευαν προς δύο κατευθύνσεις, μέσα σε τσιμεντένιους αγωγούς, από το Φράγμα προς Φανερωμένη.
Τους αγωγούς αυτούς του νερού, τσιμεντένιους ή χωμάτινους, τους έλεγαν και “καταπότες” ή “κουτούτα”.
Είχαμε λοιπόν μια σειρά από νερόμυλους στο Ζαρό, επίσης στα Σκούρβουλα, στον Λαλουμά, στους Βόρους, μια σειρά στην περιοχή του φράγματος, είχαμε επίσης και στο χωριό Φανερωμένη.
Έτσι, τα νερά του ποταμού, καθώς ερχόταν στον κάθε νερόμυλο, πήγαινε πρώτα σε μια προσωρινή χωμάτινη δεξαμενή.
Από αυτήν την χωμάτινη δεξαμενή, το νερό προχωρούσε σε έναν υπερυψωμένο τοίχο του μύλου, και από εκεί έπεφτε από μια τρύπα, μέσα σε μια οπή.
Η οπή αυτή, στη πραγματικότητα ήταν μια πέτρα, ειδικά πελεκυμένη, που λεγόταν ζ.ο υ ρ γ ι ό.
Όταν λοιπόν άνοιγαν τά νερά τής χωμάτινης δεξαμενής, το νερό έπεφτε στο ζουργιό με ορμή πρός τα κάτω, και κατευθείαν επάνω στη φτερωτή του μύλου.
Η δύναμη του νερού γύριζε την φτερωτή, η οποία μετέδιδε την κίνηση με ειδικά γρανάζια ή λουριά, στόν άξονα που θα γυρίσει καί τίς δύο μυλόπετρες.
Έτσι, οι πέτρες συνέθλιβαν τον καρπό, είτε αυτός ήταν σιτηρά, είτε ελαιοκαρπος.
Στην περιοχή της Φανερωμένης,υπήρχαν παλιά 5 νερόμυλοι.
1) Ο μύλος του Κυριάκο
Παρακάτω από το Φράγμα σε απόσταση 1500 μέτρα, και κοντά στη Φανερωμένη στη περιοχή που λέγεται «Στου Ποταμίτη», συναντάμε δύο αντικρυστούς νερόμυλους, απέναντι τον ένας από τον άλλον.
Τούς δύο αυτούς νερόμυλους τους χωρίζει ο ποταμός Κουτσουλίτης, άλλα και οι δύο έπαιρναν νερό από τον ίδιο ποταμό. Τον νερόμυλος της ανατολικής πλευράς, τον είχε νοικιάσει κάποιος Κυριάκος (Μικρασιάτης).
Απλά τελευταίος ιδιοκτήτης ήταν ο Κυριάκος, γιατί σε βάθος χρόνου είχε άλλα ονόματα, ανάλογα τους ιδιοκτήτες.
Ο μύλος αυτός αν και πολύ παλιός ωστόσο κράτησε από τους τελευταίους, γιατί άλεθε και την δεκαετία του ’50και ’60 μέχρι 67 περίπου, ώσπου ήρθε ο ηλεκτρικό ρεύμα, και άνοιξαν οι σύγχρονοι αλευρόμυλοι.
Πάντως πολλοί Γαλιανοί και Φανερωμιανοί άλεθαν σε αυτόν τον μύλο.
Λένε πως τον μύλο τον είχαν πριν τον Κυριάκο οι Θεοδωργιανοί, δηλαδή δύο Θεοδωρήδες από τους Βόρους.
2) Ο μύλος στου Ποταμίτη ή μύλος του Μακρομιχάλη ή Μακρή (Μιχάλη Λενιδάκη)
Ο μυλος αυτός βρισκόταν στου Ποταμίτη, από τη Δυτική μεριά του ποταμού, ακριβώς απέναντι από τον μύλο του Κυριάκο.
Στην ουσία, πρόκειται για ένα μύλο, που ανήκε παλιά στους Σαλαμανίκηδες, αλλά μετά τον αγόρασε ο Μιχάλης Λενιδάκης ή Μακρομιχάλης.
Τελευταία είχε επικρατήσει να λέγεται και «ο μύλος του Μακρή, που τυγχάνει να ήταν και παππούς μου!
Πρόκειται για πάρα πολύ παλιό μύλο, που λειτούργησε το 18ο αιώνα. Τον συναντάμε λίγο πριν φθάσουμε στο Φράγμα, δίπλα από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής,. Είχε μια ιδιομορφία ο μύλος αυτός, και η ιδιομορφια του ήταν, ότι το ζουργιό του μύλου αυτού, έφτανε και ακουμπούσε σχεδόν στον τοίχο της εκκλησίας!
Όμως με τη διάνοιξη του δρόμου που οδεύει προς Φράγμα, το μισό τμήμα του ζουργιού το γκρέμισαν και έμεινε ένα μόνο τμήμα του.
Ο νερόμυλος στου Ποταμήτη, που ήταν απο την δυτική πλευρά του ποταμού, είναι πολλά χρόνια που σταμάτησε να δουλεύει.
3) Ο νερόμυλος του Τζαμπάζη
Μέσα στο χωριό της Φανερωμένης, κάτω από το παλιό δημοτικό, συναντάμε τον νερόμυλο του Τζαμπάζη, που λειτουργούσε σαν αλευρόμυλος αρχικά, και αργότερα και σαν ελαιοτριβεί.
Είχε δηλαδή, καί μηλόπετρες αλλά καί πέτρες νά αλέθει ελιές με πρέσσο.
3) Ο μύλος του Βροντογιώργη
Ένας ακόμα νερόμυλος και από τους τελευταίους νερόμυλους, που λειτουργούσε στην Φανερωμένη, έως και το ’60 σαν νερόμυλος, ήταν «ο μύλος του Bρόντου ή Βροντογιώργη», στο Πέρα Μετόχι, ή Συργιανά, όπως λεγοτσν η γειτονιά που βρίσκεται.
Στην θέση του μύλου αυτού, αργότερα γύρω στο ‘63, φτιάχτηκε ηλεκτροκίνητο ελαιοτριβείο με ένα πιεστήριο, το οποίο λειτουργούσε αρχικά με πετρελαιοκίνητη γεννήτρια, κι αργότερα το ΄67 με ρεύμα από την ΔΕΗ. Λειτούργησε μέχρι τις αρχές του 2000, ώσπου και εγκαταλείφτηκε. Πίσω από το εργοστάσιο ωστόσο, σώζεται ακόμα ο αγωγός του ζουργιού, και τμήμα της χωμάτινης δεξαμενής νερού, όπου μαρτυρούν και την ύπαρξη του άλλοτε νερόμυλου.
4) Ο μύλος του Τζαμπάζη
Ερχόμενοι στη Φανερωμένη από την πάνω δρόμο από τα Ξεροκάμπια δηλαδή, συναντάμε κάτω από το παλιό Δημοτικό Σχολείο, ανατολικά του ποταμού, «το Μύλο του Τζαμπάζη», που το όνομά του ήταν Γιάννης Φιτσοδασκαλάκης.
Δούλευε από πολύ παλιά, από το 1800 επί Τουρκοκρατίας, έως και μετά τη Κατοχή, όπου είχε προστέθηκε και εδώ ένα πιεστήριο για να αλέθει και ελιές το χειμώνα.
Σήμερα σώζεται ακόμα το πιεστήριο αυτό, ολόκληρο το ζουργιό με το τοιχείο του, αλλά το οίκημα έχει γκρεμιστεί. Σώζονται όμως τα θεμέλια και κάποια τυχώματα.
Ο Τζαμπάζης ήταν αρχικά φούρναρης, και είχε άριστη σχέση με τους Τούρκους, και αυτό γιατί ήταν καλός στη δουλειά του, αφου έφτιαχνε νόστιμα ψωμιά! Για αυτό οι Τούρκοι τον είχαν σε υπόληψη, και συχνά ζητούσαν τη βοήθεια του σε διάφορα θέματα .
Σήμερα ακόμα ακούγεται η εξής ευτράπελη ιστορία, σχετικά με τον Τζαμπάζη:
Κάποτε ο Τζαμπάζης, έκανε λένε κάποια στραβή κατά λάθος σε κάποιον Τούρκο, και ο Τούρκος αυτός την κυνήγησε! Έτσι τί να κάνει, για καλό και για κακό κρύφτηκε σε κάτι άχυρα, και φαινόταν μονάχα τα μάτια του!
Έτυχε και το πρόσεξε αυτό ένα μικρό Τουρκάκι, και το είπε στον Τούρκο που τον κυνηγούσε, λέγονας:
-Γιάε, μάχια Γιαμπάζη χυαλίγιουνε! (κοίτα, τα μάτια του Τζαμπάζη γυαλίζουνε).
Προφανώς ακουγόταν σαν αστείο, και για αυτό και σώθηκε το περιστατικό αυτό.
Φυσικά δεν έκανε τίποτα ο Τούρκος στον Τζαμπάζη, λόγω της άριστης σχέσης τους, αλλά γιατί κι ο ίδιος ήταν εξαίρετος άνθρωπος, απλά ο Τούρκος υποθέτουμε ήθελε να τον πειράξει λίγο.
5) Ο μύλος του Σουργιάννη (Γιώργη Ζαχαριουδάκη)
Πιο κάτω προς την έξοδο της Φανερωμένης, στο ύψος που είναι η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, λίγο νότια προς το ρέμα, υπήρχε και εκεί άλλος ένας μύλος, που ανήκε στο Γιώργη Ζαχαριουδάκη ή Σουργιάννη.
Μικρό δείγμα του μύλου αυτού, υπάρχει ακόμα και σήμερα εκεί, λίγο πιο κάτω από την εκκλησία του Αγίου Αντωνίου.
