Οι Μεσσαρίτες οπλαρχηγοί κατά τη διάρκεια του ξεσηκωμού του 1821, προσέφεραν μεγάλες υπηρεσίες στον αγώνα για το ξεκίνημα, την εδραίωση και την επικράτηση της επανάστασης τόσο στην Ανατολική, όσο και στη Δυτική Κρήτη.
Ο αγώνας τους σήμερα δεν είναι γνωστός. Οι θυσίες τους όμως έχουν πιάσει τόπο και είναι γραμμένες με χρυσά γράμματα στις καρδιές του Κρητικού λαού.
Μικρά πορτρέτα των «Σταυραετών της Λευτεριάς», θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε συμβάλλοντας έτσι στην αναμόχλευση της ιστορικής μνήμης, που είναι αναγκαία στο πέρασμα του χρόνου.
Το διάβα μας αυτό στα ιστορικά μονοπάτια των ηρώων του Μεσαρίτικου κάμπου, γίνεται μέσα από την καταξιωμένη εργασία του γνωστού δασκάλου και ιστορικού Γεωργίου Πατεράκη, όπως δημοσιεύεται στο βιβλίο του: «Ο καπετάν Μιχάλης Κουρμούλης, Κουρμούληδες και συναγωνιστές του». Ένα μέρος των εικόνων των αγωνιστών τα έχει επιμεληθεί και ο ίδιος, ενώ οι υπόλοιπες βρίσκονται δημοσιευμένες στο βιβλίο του γνωστού Λασιθιώτη ερευνητή κ. Γ. Παναγιωτάκη: «ΚΡΗΤΗ – Ιστορία – Εικόνες».
ΑΓΓΕΛΙΔΑΚΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ
Οπλαρχηγός και πολιτικός του Μονοφατσίου, διακρίθηκε κυρίως στο δεύτερο ήμυσι του 19ου αιώνα.
Διετέλεσε αρχηγός της επαρχίας του, κατά την επανάσταση 1866-1869. Εργάστηκε για αρκετά χρόνια ως Δήμαρχος Χάρακα για την προκοπή του τόπου του, ενώ εκλέχτηκε και βουλευτής στην Κρητική Βουλή.
Στη δεκαετία του 1880, ήταν από τους ισχυρότερους άνδρες της επαρχίας Μονοφατσίου.
ΒΑΡΟΥΧΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (ΛΟΓΙΟΣ)
Γεννημένος στο χωριό Άγιος Θωμάς στα 1770, ο Λόγιος, αν και γιατρός στο επάγγελμα, πήρε γρήγορα τα βουνά, δημιουργώντας δικό του σώμα χαϊνηδων με συνεχή δράση.
Είναι από τους πρώτους χαϊνηδες της Κρητικής Ιστορίας και το «Λόγιος» είναι παρατσούκλι, εξ αιτίας της μόρφωσης που είχε. Προστάτης των Χριστιανών του Μεσσαρίτικου κάμπου, ήταν ο τιμωρός των γενιτσάρων της περιοχής.
Τα σπουδαιότερα μέλη της «πατούλιας» (δηλαδή της αντάρτικης ομάδας) του Λόγιου είναι ο Ν. Κοσμαδάκης, ο χωριανός του Ρόγδιος, ο Καμπιτομαθιός από την Αγία Βαρβάρα, ο Μαυροζαχάρης από τον Κουσέ, ο Νικολουδομανόλης από το Πετροκεφάλι κ.α.
Θέλοντας να σκοτώσει ένα Τούρκο αγά στο χωριό του τον Αϊ –Θωμά, έζωσε το κονάκι του με τα παλικάρια του, μπήκε μόνος του μέσα στο σπίτι που βρισκόταν μαζί με άλλους Τούρκους. Άναψε το λύχνο, έψαξε ανάμεσα στους κοιμισμένους Τούρκους, ώσπου βρήκε το συγκεκριμένο τον οποίο και εκτέλεσε υπό τα έντρομα βλέμματα των υπολοίπων.
Λίγο πριν το θάνατο του σκοτώνει ένα Τούρκο και στέλνει το κεφάλι συσκευασμένο στο Μητροπολίτη του Μεγάλου Κάστου: «Λίγα λουλούδια ελευθερίας προς τη Σεβασμιότητά σας».
Τραυματισμένος θανάσιμα μετά από προδοσία, στην προσπάθεια του να σκοτώσει το φοβερό γενίτσαρο Αγριολίδη, ξεψύχησε στο λόφο της Φαιστού στα 1811.
Ο τάφος του βρίσκεται απέναντι από τη Φαιστό.
ΚΑΜΠΙΤΟΜΑΘΙΟΣ
Γεννήθηκε στην Αγία Βαρβάρα το 1765 και ήταν σφακιανής καταγωγής. Πολέμησε κοντά στο Λόγιο, ενώ το 1805 είχε δικό του χαϊνικο σώμα.
Συχνά βρέθηκε στο στόχαστρο των Οθωμανό, με αφορμή το γεγονός ότι τους παρενοχλούσε και αναγκάστηκε να φύγει από το νησί, πριν την επανάσταση του 1821.
Στον ξεσηκωμό ανέλαβε την αρχηγία των χωριών της περιοχής του (Αγία Βαρβάρα, Πρινιάς, Μούλια και Πανασού).
Το 1824, έφυγε και πάλι από την Κρήτη και έπεσε ηρωικά μαχόμενος στη μάχη του Φαλήρου το 1827, πολεμώντας τα στρατεύματα του Κιουταχή.
ΚΑΡΑΤΑΡΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ
Μεσσαρίτης οπλαρχηγός που πολέμησε κάτω από τη σημαία και τις διαταγές του καπετάν Μ. Κουρμούλη.
Το 1822 διορίζεται οπλαρχηγός του στα Καπετανιανά και ξεσηκώνει τους υπόλοιπους καπεταναίους της κάτω Ρίζας.
Δεν εγκαταλείπει το νησί στα 1824, όπως κάνουν άλλοι καπεταναίοι, αλλά έμεινε και πολέμησε με ζήλο στον πόλεμο κατά των Τουρκοαιγυπτίων.
Διετέλεσε αρχηγός της επαρχίας Μονοφατσίου και στα 1828 μαζί με τους άλλους οπλαρχηγούς εξόντωσαν τον Αγριολίδη στα Καπαριανά.
Υπήρξε από τις σημαντικότερες μορφές του αγώνα.
ΚΑΤΕΧΑΚΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ
Αγωνιστής και πολιτικός από τον Πλάτανο Καινουργίου, όπου και γεννήθηκε στα 1837. Πήρε μέρος στην επανάσταση του 1866.
Συμμετείχε επίσης στην επανάσταση του 1878, όπου και ανακηρύχθηκε αρχηγός του ιππικού Ηρακλείου. Με την ιδιότητά του αυτή, πολέμησε στις επαναστάσεις του 1889 και 1896.
Εκλέχτηκε πολλές φορές βουλευτής της Κρητικής Βουλής και το διάστημα 1882 – 1889, διετέλεσε διοικητής χωροφυλακής Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου.
Μετά την κάθοδο του πρίγκιπα Γεωργίου στην Κρήτη (Δεκέμβριος 1898), έγινε «αριστίνδην» βουλευτής της Κρητικής Βουλής.
Ήταν ο πρώτος Δήμαρχος του Δήμου Πλατάνου. Πέθανε στα 1904.
ΚΟΡΑΚΑΣ ΜΙΧΑΗΛ
Ο σημαντικότερος ίσως οπλαρχηγός του αγώνα των Κρητικών για την ελευθερία.
Γεννήθηκε στην Πόμπια το 1797. Μόλις 18 χρονών σκότωσε το φοβερό Αγά Αλήκο της περιοχής του, πήρε τα’ άρματα του και βγήκε χαϊνης στο βουνό. Στην επανάσταση του 1821 εντάχθηκε στο ασκέρι του χωριανού του Χουλογιάννη και πολέμησε μαζί με τον Κουρμούλη και τους άλλους Μεσσαρίτες οπλαρχηγούς.
Με τρία πλοιάρια, αγωνίστηκε και στις κρητικές θάλασσες, κουρσεύοντας τούρκικα πειρατικά καράβια.
Έλαβε μέρος στη μάχη του Φαλήρου μαζί με τους άλλους Κρητικούς, ενώ το 1828 βρέθηκε στην Πελοπόννησο και πολέμησε υπό τις διαταγές του Θ. Γρίβα. Διακρίθηκε ιδιαίτερα για τις στρατιωτικές του ικανότητες και του απονεμήθηκε ο βαθμός του λοχαγού.
Το 1834 επανήλθε στην Κρήτη, όπου πήρε μέρος στις επαναστάσεις του 1841, 1858 και 1866, οπότε διορίστηκε Γενικός Αρχηγός των Ανατολικών επαρχιών του νησιού, από την κρητική εθνοσυνέλευση.
Πέθανε σε βαθιά γεράματα το 1882.
ΚΟΥΡΜΟΥΛΗΣ ΜΙΧΑΗΛ
Κορυφαίος οπλαρχηγός της Κρήτης. Γεννήθηκε το 1765 στον Κουσέ της Μεσαράς και ήταν κρυφοχριστιανός. Δηλαδή ενώ οι Τούρκοι τον νόμιζαν για μουσουλμάνο, αυτός ήταν χριστιανός. Έτσι και μαζί με το χριστιανικό του όνομα, έφερε και το κρυφοχριστιανικό όνομα Χουσεϊν.
Ήταν από τους πλουσιότερους κατοίκους της Κρήτης, με φημισμένα ιπποτροφία και μεγάλη κινητή και ακίνητη περιουσία, που απλωνόταν σε ολόκληρη τη Μεσσαρά.
Προστάτευε και βοηθούσε συχνά τους ραγιάδες της περιοχής και οι συχνοί φόνοι γενιτσάρων της Μεσσαράς τον έκαναν στόχο συκοφαντικών επιθέσεων και καταγγελιών στις Τουρκικές αρχές, αφού θεωρείτο ο μόνος ικανός να τις εκτελέσει. Πάντα όμως κατάφερνε να ξεγλιστρά.
Έγινε φιλικός από τον εθνομάρτυρα Γεράσιμο Παρδάλη στα 1818.
Πρωτοστάτησε μαζί με τους Σφακιανούς καπεταναίους στον ξεσηκωμό του 1821, ενώ μάζεψε γύρω του, όλους τους νέους τότε της Μεσαράς και μετέπειτα καπεταναίους Μαλικούτη, Κόρακα, Ρωμάνο, Ξωπατέρα, Σκουντή, Τσακίρη κ.α., στους οποίους έδωσε οπλισμό και ίδρυσε το πρώτο ιππικό σώμα των Κρητικών.
Ηγήθηκε των στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Ανατολική Κρήτη και ήταν ο βασικότερος συντελεστής της εδραίωσης της επανάστασης στην παραπάνω περιοχή, στην οποία έδωσε αρκετές μάχες.
Τον Απρίλιο του 1824, φεύγει με την οικογένειά του για την Ύδρα, μαζί με τον Τομπάζη, κυνηγημένος και τραυματίας, ενώ οι Τούρκοι έκαψαν, κατέστρεψαν και δέσμευσαν ότι δικό του. Εκεί έζησε για λίγο καιρό ακόμη και πέθανε την 1η Ιουνίου 1824, φτωχός, καταρρακωμένος και βαθιά λυπημένος που δεν κατάφερε να δει την Κρήτη λεύτερη.
Όλη του η περιουσία, κινητή και ακίνητη διατέθηκε στον αγώνα. Μάλιστα η χήρα του καπετάν Μιχάλη, προκειμένου να ζήσει εκλιπαρούσε το Ελληνικό κράτος, για να της χορηγήσει μια σύνταξη, για να ζήσει. Αλλά και ο μονάκριβος γιος του Δημήτρης σκοτώθηκε στη μάχη του Φαλήρου λίγα χρόνια αργότερα (1828).
Τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του έφυγαν από τον Κουσέ και κατοίκησαν στο κεντρικό Ρέθυμνο, ιδρύοντας τα Αγκουσελιαννά, ενώ άλλοι πήγαν στην επαρχία Πεδιάδας, αλλά και στην Αθήνα.
Πριν μερικά χρόνια οι απόγονοι του (από τα παιδιά του αδερφού του Γιώργη), που έχουν ιδρύσει και σχετικό Σύλλογο, έστησαν ανδριάντα στο χωριό του τον Κουσέ, τιμώντας τη μνήμη του.
ΚΟΥΡΜΟΥΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ
Γεννήθηκε στον Κουσέ και ήταν ο μονάκριβος γιος του καπετάν Μιχάλη Κουρμούλη.
Μετά το θάνατο του πατέρα του στα 1824, ανέλαβε να συνεχίσει τον αγώνα του στην Κρήτη. Κυνηγημένος από τους Τούρκους πέρασε στην Κάσο, μαζί με τον ξάδερφο του Μανόλη Κουρμούλη. Και εκεί τους κυνήγησαν και πάλι και τελικά κατάφεραν να σωθούν περνώντας στην Κάρπαθο και στην Αστυπάλαια και μετά στην Πελοπόνησο.
Πολέμησε υπό τις διαταγές του Κολοκοτρώνη και επέστρεψε στην Κρήτη το 1825 καταλαμβάνοντας το φρούριο του Κισσάμου.
Η μάχη του Φαλήρου, ήταν και η τελευταία του μάχη, όπου και σκοτώθηκε μαζί με δεκάδες άλλους Κρητικούς.
ΚΟΥΡΜΟΥΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
Γεννήθηκε στον Κουσέ και υπήρξε ο νεότερος αδελφός του καπετάν Μιχάλη Κουρμούλη.
Υπήρξε κρυπτοχριστιανός και ακόλουθος του αδερφού του. Συμμετέχει στις παραμονές της επανάστασης του 1821 στην συνέλευση των Σφακίων
Φέρεται να παίρνει μέρος στη νικηφόρα μάχη των επαναστατών του Άι Γιάννη του Καημένου κι από τότε κι έπειτα χάνεται από το πολεμικό προσκήνιο της επαναστατημένης Κρήτης. Φαίνεται πως πέθανε αμέσως μετά.
Άφησε μεγάλη οικογένεια (8 παιδιά) και από τους απογόνους του είναι όλοι οι σημερινοί Κουρμούληδες.
ΚΟΥΡΜΟΥΛΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
Γιος του Γεωργίου Κουρμούλη. Διακρινόταν για το ήθος και την αποφασιστικότητα του. Πολέμησε στο πλευρό του θείου του Μιχάλη και του ξαδέρφου του Δημήτρη στη Μάχη του Φαλήρου, όπου και του απονεμήθηκε ο βαθμός του πεντακοσίαρχου.
Με υπόδειξη του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη κατέβηκε και πάλι στην Κρήτη, ως αρχηγός τριών επαρχιών της Μεσσαράς, με σώμα 400 ανδρών, αποβιβάστηκε στον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου, για να αναθερμάνουν τον αγώνα των κρητικών.
Σκοτώθηκε στη μάχη του Μοχού (9-12-1827), πολεμώντας μαζί με τους Π. Ζερβουδάκη, Ν. Μαλικούτη και Μ. Μαγουλάκη.
ΛΑΔΟΥΚΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
Γεννήθηκε στο Αντισκάρι και αναφέρεται κρυπτοχριστιανός και συνεργάτης του καπετάν Μιχάλη Κουρμούλη.
Πολέμησε υπό τις διαταγές του στην επανάσταση του 1821. Εκλέχτηκε πληρεξούσιος της επαρχίας του για το Κρητικό Συμβούλιο στα 1830.
ΛΕΡΑΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
Γεννήθηκε στα Βορίζια στα τέλη του 18ου αιώνα και έδρασε λίγο πριν την επανάσταση του 1821. Χαϊνης στις πλαγιές του Ψηλορείτη, είχε καταφύγιό του το δάσος του Ρούβα.
Έδρασε και στην περιοχή του Αμαρίου, παρέα με το συγχωριανό του Φραγκιά Φραγκιαδάκη.
Τα ίχνη και των δυο χάνονται λίγο πριν την επανάσταση του 1821. κατ’ άλλους σκοτώθηκαν κοντά στο χωριό τους, κατ΄ άλλους ο Λεράτος κατέφυγε στη Σύρο, όπου και συνέχισε να αγωνίζεται. Πέθανε και τάφηκε μάλιστα στη Σύρο.
ΜΑΛΙΚΟΥΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Γεννήθηκε στα Βορίζια το 1782, και διακρίθηκε για την ανδρεία του και τις στρατηγικές του ικανότητες.
Πολέμησε και στην άλλη Ελλάδα στο πλευρό του Δημήτρη Κουρμούλη και μετά το θάνατό του αναγνωρίστηκε γενικός αρχηγός της Μεσσαράς.
Στα 1828, παρέα με τους άλλους χαΐνηδες της Μεσσαράς, σκότωσαν στα Καπαριανά το φοβερό γενίτσαρο Αγριολίδη, από τον Αϊ – Γιάννη.
Το 1830 συλλαμβάνεται στην περιοχή «Τρυπητά» της Μεσσαράς, πέφτοντας σε παγίδα των Τούρκων, και θανατώθηκε με φριχτά βασανιστήρια σε κεντρική πλατεία του Ηρακλείου το 1830.
Ο γιος του Μανούσος ανατράφηκε στο Ναύπλιο και έλαβε μέρος στην επανάσταση του 1866, στο πλευρό του Κόρακα.
ΜΑΣΤΡΑΧΑΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ
Γεννήθηκε στα Μαστραχιανά της Γέργερης το 1793 και υπήρξε από τους πιο δραστήριους αγωνιστές της Απάνω Ρίζας.
Μετά τα πρώτα χρόνια της επανάστασης έφυγε από την Κρήτη, στην οποία επέστρεψε στα 1826 και πολέμησε στο πλευρό του καπετάν Μιχάλη Κόρακα, σαν υπαρχηγός του. Η δράση του απλώθηκε σ’ όλο το μεσσαρίτικο κάμπο και όχι μόνο.
Πολεμούσε μέχρι τα γεράματά του, παίρνοντας μέρος σε 120 μάχες και μάλιστα έπεσε ηρωικά μαχόμενος στη μάχη των Κάτω Ασιτών στα 1868, σε ηλικία 75 χρόνων.
Τάφηκε στο μοναστήρι του Αϊ – Γιώργη Γοργολαϊνη!
ΜΠΑΓΚΕΡΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Σημαντικός αγωνιστής της επανάστασης του 1821, που έδρασε κυρίως στην περιοχή του Μονοφατσίου. Οπλαρχηγός που πολέμησε κοντά στον Μ. Κουρμούλη και ήταν περίφημος για τις ενέδρες του (μπροσκάδες) κι έδρασε παρέα με τον Δ. Λιμπρίτη.
ΞΩΠΑΤΕΡΑΣ
Γεννήθηκε στο μετόχι Μανουσανά, της περιοχής Πηγαϊδακίων, το 1788. Η καταγωγή του ήταν από το Πετροκεφάλι και το πραγματικό του όνομα ήταν Ιωάννης Μαρκάκης.
Καλογέρεψε στο μοναστήρι της Οδηγήτριας που βρισκόταν κοντά στο χωριό του και πήρε το όνομα Ιωάσαφ.
«Παλικάρι γεμάτο ζωή και δύναμη, με σπάνια χαρακτηριστικά ανδρικής ομορφιάς, δεν τον εμπόδισαν τα ράσα και το μοναχικό σχήμα του να επιδοθεί με ζήλο στη χαϊνικη ζωή», γράφει για τον Ξωπατέρα ο εκπαιδευτικός και ιστορικός κ. Γιώργος Πατεράκης.
«Μαθήτεψε» την τέχνη του κλεφτοπολέμου κοντά στον καπετάν Μιχάλη Κουρμούλη και αγωνίστηκε άλλοτε στη στεριά ως τιμωρός των γενιτσάρων, μα και άλλοτε σαν κουρσάρος στη θάλασσα.
Ανέβηκε και στην άλλη Ελλάδα και πολέμησε στην Πελοπόννησο μαζί με άλλους Μεσσαρίτες αγωνιστές. Για την πολεμική του δράση και με αφορμή το φόνο ενός Οθωμανού, οι Τούρκοι ανάγκασαν τον Μητροπολίτη να τον κάνει αργό και από τότε έμεινε γνωστός στο Λαό και στην ιστορία σαν Ξωπατέρας, που σημαίνει ο αποσχηματισμένος (Ξέπαπας).
Ορμητήριο στους αγώνες τους μα και τόπος φύλαξης οι πλαγιές των Αστερουσίων και ιδιαίτερα ο πύργος στον χώρο της Ιεράς Μονής Οδηγητρίας που φέρει ακόμη και σήμερα το όνομά του: «Ο πύργος του Ξωπατέρα».
Αυτός ο πύργος έμελλε να ‘ναι και ο τόπος θυσίας του καθώς τον Φλεβάρη του 1828, πολιορκήθηκε από 800 Τούρκους και μετά από πολυήμερο αγώνα και αφού σκοτώθηκαν όλοι οι συμπολεμιστές του, σκοτώθηκε όταν επιχείρησε να βγει από τον πύργο.
Το παλικάρι, που ακόμη και στις μέρες μας τα’ όνομά του ακούγεται απ’ άκρο εις άκρο της Κρήτης, ήταν μόλις σαράντα χρόνων.
ΡΩΜΑΝΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
Γεννήθηκε στα Βορίζια Καινουργίου και ήταν σύντεκνος του Μ. Κουρμούλη και από τα σημαντικότερα στελέχη του ξεσηκωμού του 1821 στη Μεσσαρά.
Αγωνίστηκε και στη στεριά και στη θάλασσα, ενώ στην επανάσταση του 1866 αγωνίστηκε υπήρξε υπαρχηγός του Κόρακα στις Ανατολικές επαρχίες της Κρήτης.
Τραυματίστηκε πολεμώντας τον Ρεσίτ πασά στις περιοχές του Αμαρίου.
Ο Χουσεϊν Αβνή πασάς τον επικήρυξε για τη δράση του κατά των Τουρκών.
Τον αγώνα του συνέχισαν οι γιοι και συμπολεμιστές του Φανούριος και Ζαχάρης.
ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ – ΣΚΟΥΝΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
Γεννήθηκε στο Σίβα το 1790. Πολέμησε δίπλα στον Μ. Κουρμούλη και για την αυστηρότητα του χαρακτήρα του ονομάστηκε «Σκουντής» που σημαίνει σκυλί που δαγκώνει.
Πολέμησε σ’ όλο το νησί, αλλά και στη μάχη του Φαλήρου (1828).
Πληρεξούσιος της Κρήτης, εκπροσώπησε το νησί στην Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου.
Τραυματίας πολέμου, εκλέχτηκε μέλος της Κρητικής κυβέρνησης και διορίστηκε από τον Καποδίστρια μέλος της επιτροπής των Κρητικών υποθέσεων.
Έφερε το βαθμό του ταγματάρχη, ενώ κατατάχθηκε στη Βασιλική Φάλαγγα.
Διετέλεσε Δήμαρχος Μεθώνης. Πέθανε στο Σίβα το 1880.
ΤΣΑΚΙΡΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Γεννήθηκε στα Βασιλικά Ανώγεια το 1802. Στις παραμονές της επανάστασης του 1821, σκότωσε τον Τούρκο φονιά του πατέρα του και πέταξε τα ράσα που επρόκειτο να φορέσει στο μοναστήρι των Απεζανών. Κατατάχτηκε στο πλευρό του Μιχάλη Κουρμούλη.
Πολέμησε στη μάχη του Φαλήρου, υπό τον Δημήτρη Κουρμούλη, συντηρώντας με δικά του έξοδα σώμα τριάντα κρητικών οπλοφόρων.
Στη μάχη του Φραγκοκάστελλου (1828), όπου και τραυματίστηκε από δυο βλήματα.
Εξορίστηκε από την Κρήτη το διάστημα 1830-1858. Έλαβε μέρος στην επανάσταση του 1866 και τιμήθηκε με το βαθμό του εκατόνταρχου.
Πέθανε τον Αύγουστο του 1876 στην Πόμπια, όπου και τάφηκε.
ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ ΑΣΤΡΙΝΟΣ
Γαμπρός του καπετάν Μιχάλη Κουρμούλη.
Γεννήθηκε στα Βορίζα στα 1788. σε μικρή ηλικία έγινε χαϊνης και πολέμησε γενναία δίπλα στον πεθερό του και μετά το θάνατο του οποίου πολέμησε στη Στερεά Ελλάδα και στην Πελοπόννησο επικεφαλής τάγματος Κρητών.
Αναφέρεται στις μάχες στις Αλπιανής Παρνασίδος τον Ιούλιο του 1824, στους Μύλους υπό τον Δημήτριο Υψηλάντη ένα χρόνο αργότερα, ενώ πήρε μέρος στην πολιορκία της Τρίπολης υπό τις διαταγές του Κολοκοτρώνη.
Στις 22 Ιουλίου 1825 επιστρέφει την Κρήτη, μαζί με 700 Κρητικούς και καταλαμβάνουν το φρούριο της Γραμβούσας.
Παρέμεινε στο νησί και συνέχισε τον αγώνα του ενάντια των καταχτητών, μαζί με τους άλλους χαϊνηδες της Μεσσαράς, έχοντας ορμητήριο τα Αστερούσια και τον Ψηλορείτη.
Σε μια τους παράτολμη επίθεση στον πύργο του Πανασού στα 1826, τον βρήκε μια τούρκικη σφαίρα, κόβοντας του το νήμα της ζωής.
ΧΕΛΙΔΩΝΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ
Γεννήθηκε στην Γρηγοριά Πυργιωτίσσης. Έγινε χαϊνης, καθώς σκότωσε ένα αγά του Τυμπακίου, που σκόπευε σ’ ένα χριστιανικό γάμο να προσβάλλει τις κρητικοπούλες του χωριού του.
Πολέμησε στο πλευρό του Μ. Κουρμούλη και η δράση του απλώθηκε όχι μόνο στη Μεσσαρά, αλλά και στα Ρεθυμνιώτικα.
Το 1828 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το νησί και να πολεμήσει στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα.
Παντρεύτηκε και εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο, όπου και πέθανε. Οι δυο γιοι και η μια του κόρη επέστρεψαν στην Κρήτη.
ΧΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗΣ
Μεσσαρίτης οπλαρχηγός από την Πόμπια, γνωστός και σαν «Χούλος».
Προερχόμενος από την Μικρά Ασία, στα 1821, ξεμπάρκαρε στο Λουτρό Σφακίων και βοήθησε την επανάσταση, πολεμώντας με τους Μεσσατίτες οπλαρχηγούς, σαν καπετάνιος του χωριού Πόμπια, όπου είχε εγκατασταθεί.
Υπήρξε ένα από τα παλικάρια του καπετάν Μιχάλη Κόρακα και από τους πολέμαρχους της επανάστασης του 1866.
Απόγονοί του σήμερα στην Πόμπια είναι η οικογένεια των Χουλάκηδων.
ΨΩΜΑΔΑΚΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ
Αγωνιστής του 1821, από το Τυμπάκι. Πολέμησε μαζί με τον Μ. Κουρμούλη και διετέλεσε αρχηγός της Πυργιώτισσας.
Διακρίθηκε κυρίως ως ιππομάχος πολεμιστής. Τον Απρίλιο του 1830, ήταν από τους λίγους Μεσσαρίτες αγωνιστές που γλίτωσαν από παγίδα που τους είχαν στήσει οι Τούρκοι. Χάθηκαν όμως σπουδαίοι καπεταναίοι όπως ο Μαλικούτης και ο Λέκας.
Την ίδια χρονιά εκλέγεται πληρεξούσιος της επαρχίας του την οποία εκπροσωπεί στις Μαργαρίτες, έδρα του Κρητικού Συμβουλίου.
Εκπατρίστηκε στην Πελοπόννησο, όπου τον συναντούμε ξανά αρχηγό 25 κρητικών οικογενειών προσφύγων με τον Ιωάννη Γ. Κουρμούλη, κατά την παραχώρηση εθνικών κτημάτων από την Ελληνική Κυβέρνηση στην περιοχή του Άργους.
