Ο Πανασός από ψηλά (βίντεο)

Κείμενο: Ζαχαρίας Καψαλάκης

Πανασός!

Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Γόρτυνας σε υψόμετρο 450μ. στις νοτιοανατολικές πλαγιές του Ψηλορείτη.

Ο Πανασός όπως δείχνει το όνομά του έχει ρίζες προελληνικές παρ’ όλο που οι ιστορικοί δεν αναφέρουν κρητική πόλη μ’ αυτό το όνομα. (“Κρητικά χρονικά”, Ι, σελ. 400)
Για πρώτη φορά συναντάται σε γραπτό κείμενο το 1280 σε συμβόλαιο του συμβολαιογράφου του Χάντακα Leonardo Marcello και αναφέρεται ως Panasso.
Αναφέρεται, επίσης, σε έγγραφα του Δουκικού Αρχείου του Χάντακα το 1369 ως Panasso και Panassos. Tο 1577 αναφέρεται στην επαρχία Καινουργίου από τον Fr. Barozzi ως Banasso και με το ίδιο όνομα το 1583 από τον Καστροφύλακα με 319 κατοίκους και από το Βασιλικάτα (Μνημεία Κρητικής Ιστορίας V, σελ. 118) το 1630.
Στις 10 Μαρτίου 1671 συνάπτεται αγοραπωλητήριο  ακινήτων που βρίσκονται στην περιοχή του Πανασού. (Κώδ. 2, σελ. 11, Τουρκικά Αρχεία Ηρακλείου).
Στην τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται Banaso με 56 χαράτσα (Ν. Σταυρινίδη “Μεταφράσεις” Β’, σ.124). Υπήρχαν πλούσιοι 34, μεσαίας τάξης 16, πτωχοί εργαζόμενοι 6.
Στην απογραφή του ο Χουρμούζης αναφέρει ότι ο Πανασός πριν την επανάσταση του 1821 είχαν 20 χριστιανικές και 32 μουσουλμανικές οικογένειες, 4 εκκλησίες και  3 ελαιοτριβεία. Το 1832 το χωριό είχε 11 χριστιανικές και 20 μουσουλμανικές οικογένειες, 1 εκκλησία και  2 ελαιοτριβεία.

Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 (Pashley) αναφέρεται ως Panasu με 6 χριστιανικές και 12 τουρκικές οικογένειες.

Στην επανάσταση του 1866 το χωριό υπέστη σοβαρές καταστροφές από τους Τούρκους:                                    «Τας 25 οικίας και τα δύο ελαιοτριβεία κατέκαυσαν ολοτελώς. Τας εκκλησίας «Παναγίας και Ιησού Χριστού» βεβηλώσαντες έκαυσαν. Διακόσια περίπου ελαιόδεντρα, 100 στρέμματα αμπελώνας και διάφορα οπωροφόρα δένδρα ως και τα σπαρτά θερισμένα και μη, και 100 κυψέλας μέλισσας κατέκαυσαν και απετέφρωσαν.

Μετά την αποτυχίαν της μάχης εις το χωρίον Γέργερην εις το πείσμαν συνέλαβον την Αικατερίνην Μαροπούλαν και την Ελένην Καρδαμοπούλαν τας οποίας, αφού εκόρεσε την επιθυμίαν του όλος σχεδόν ο στρατός εγκατέλειπον ημιθανείς, αίτινες εισέτι διατρέχουν τον έσχατον κίνδυνον. Εν μάχη δε εφονεύθησαν ο Γεώγ. Ζυνάκης ετών 25 εις Κανί Καστέλι κατά Οκτώβριον /66 άγγαμος και ο Μιχαήλ Πεπονάκης ετών 22 εις Αρκάδιον τον Νοέμβριον». (Κατ. Τσατσαρωνάκη, Μια έκθεση ωμοτήτων του 1866).

Στην απογραφή του 1875 που διενήργησε ο υποπρόξενος της Ρωσίας  Ι. Μητσοτάκης, το χωριό αναφέρεται Πανασσός και κατοικείται από 125 κατοίκους. Οι 65 είναι χριστιανοί και οι 60  μουσουλμάνοι (25  οικογένειες). (Αλ. Ανδρικάκης, Στατιστική 1875 έτους, ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, (Φεβρουάριος 2008).

Στην απογραφή Σταυράκη (1881) το χωριό ανήκει στο Δήμο Ζαρού και αναφέρεται ως Μπανασός. Έχει 207 κατοίκους (97 άρρενες και 110 θήλεις). Οι χριστιανοί είναι 103 (46 άρρενες και 57 θήλεις) και οι μουσουλμάνοι 104 (51 άρρενες και 53 θήλεις). Οι οικογένειες του χωριού ανέρχονται σε 60 (28 χριστιανικές και 32 μουσουλμανικές).

Το 1894 γράφει ο Καλομενόπουλος στην απογραφή του γράφει ότι ο Μπανασός κατοικείται από 30 Ελληνικών και 32 Τουρκικών οικογενειών» (Νικόστρατου Θ. Καλομενόπουλου, Κρητικά, Εν Αθήναις 1894 και ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, (Φεβρουάριος 2008).

Το 1898 ο Γεώργιος Δασκαλάκης παίρνει μέρος με την ομάδα του στη μάχη των Αρχανών και διακρίνεται.
Το 1900 στην πρώτη απογραφή της Κρητικής Πολιτείας, ο Πανασός συνεχίζει να ανήκει στο Δήμο Ζαρού και έχει πληθυσμό 185 κατοίκων. Οι 182 είναι Έλληνες (86 άνδρες και 96 γυναίκες) και μόλις 3 Τούρκοι άνδρες είναι οι τελευταίοι εναπομείναντες.

Το 1903 ο Ιωάννης Νουχάκης (Κρητική Χωρογραφία) αναφέρει ότι το χωριό «κόμης κατάρρυτος παρά  την οποίαν γενομένης μάχη, έπεσεν  ο Αστρινός Χατζ(ιδ)άκης, εις εκ των γενναίων αρχηγών και προμάχων της ελευθερίας».

Ο Πανασός παρουσιάζει    την παρακάτω πληθυσμιακή εξέλιξη στις απογραφές από το 1900 και μετά.

Τα 1920 είναι έδρα ομωνύμου αγροτικού δήμου. Το 1989 σύμφωνα με το Π.Δ. 119/89 συνενώνεται με τις κοινότητες Γέργερη και Νίβρυτο και δημιουργούν το Δήμο Ρούβα. Η συνένωση τίθεται σε ισχύ από την 1-1-1995. Το 2011  ανήκει στον καλλικρατικό Δήμο Γόρτυνας.
Το 1941-1944 ο Πανασός οργανώνεται και έχει σημαντική προσφορά στον αγώνα ενάντια στους κατακτητές.

Βίντεο: Γιώργος Φραγκομιχελάκης