Του Δρ Γιώργου Πατεράκη*
Διακόσια χρόνια συμπληρώνονται από το Μάρτιο του 1821, τότε δηλαδή που οι σκλαβωμένοι πρόγονοί μας με το σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος» ρίχτηκαν απελπισμένοι στην πιο μεγάλη και μακροχρόνια περιπέτεια τους, στην Επανάσταση του 21.
Από το σχολείο γνωρίσαμε περιληπτικά πτυχές του μεγαλείου του επαναστατικού αγώνα των Ελλήνων του 1821. Μάθαμε για τις προετοιμασίες, την έκρηξη, τη διεξαγωγή του. Για τους πρωταγωνιστές, τους Φιλέλληνες, τις πολιτικές ζυμώσεις, τις εσωτερικές αδυναμίες – εμφύλιους, τη διεθνή διπλωματία και τη σύσταση του Νεοελληνικού κράτους στα 1830.
Όπως αναφέρεται τότε «…η φιλελληνική προπαγάνδα έκαμε διεθνώς γνωστά τα ονό-ματα του Κολοκοτρώνη, του Κανάρη, του Μιαούλη, του Ανδρούτσου, του Νικηταρά. Αλλ’ εκεί κάτω εις την Κρήτην υπήρχαν ο Μιχαήλ Κουρμούλης, ο Τσουδερός, ο Σήφακας, ο Σαριδαντώ-νης, ο Τσελέπης, εκπληκτικοί και ισάξιοι των τυχηρών εις την δόξαν των αγωνιστών της Πελο-ποννήσου, της Ρούμελης και των νησιών. Αι μεγάλαι πράξεις των ηρώων αυτών ζητούν την θέσιν των…». Η αποστροφή αυτή του Ακαδημαϊκού Διον. Κόκκινου, μας κεντρίζει για μια σύ-ντομη επετειακή αναφορά της επανάστασης, εστιάζοντας στον Αγώνα του ‘21 στην Κρήτη.
Σε συνέχεια της Βενετοκρατίας, ακολούθησε η Τουρκοκρατία στην Κρήτη (1669). Άξεστοι, άγριοι και απολίτιστοι οι Τούρκοι έσπερναν την καταστροφή στο πέρασμά τους. Ιδιαίτερα στην Κρήτη ήταν θηριώδεις. Από τα πρώτα χρόνια κιόλας άρχισαν τα δεινοπαθήματα των «άπιστων» γκιαούρηδων, τα σπουδαιότερα από τα οποία ήταν ο εξισλαμισμός, η άγρια φο-ρολογία (το χαράτσι), οι ταπεινώσεις και εξευτελισμοί, η καταστροφή της περιουσίας των Ελλήνων, το παιδομάζωμα. Συνθήκες που εξωθούσαν στα άκρα και προκάλεσαν αντιδράσεις.
Οι φρικτές και απάνθρωπες εμπειρίες των ραγιάδων όμως από τα Ορλωφικά στην Κρήτη (Επανάσταση του Δασκαλογιάννη) 1770 καθώς και τα πιο σκληρά μέτρα των γενιτσάρων και οι αντιδράσεις των Οθωμανών στο νησί, δεν εμπόδισαν τη συνέχεια των αγώνων τους. Η Κρήτη συμμετέχει σε πλήρη συντονισμό στον Αγώνα του 1821, παρά την μεγάλη από-στασή της με τα τότε μέσα, από το Εθνικό κέντρο.
Οι εκτός Κρήτης, Κρήτες πρόσφυγες στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, στη Σμύρνη και στα Μικρασιατικά παράλια, μυούνται στη Φιλική Εταιρία (Δαμονάκηδες, Χάληδες, Μαν. Βερνάρδος, Π. Ζερβουδάκης, Αντ. Μελιδόνης, Γεράσιμος Παρδάλης, Μπογιατζόγλου κ.ά. έμποροι και κληρικοί) και μεταφέρουν στη γενέτειρα, το μήνυμα και τη φλόγα της επανάστασης. Κα-τηχούν στη συνέχεα και μυούν άλλους ντόπιους Κρητικούς (Τσελεπή, Μανουσογιαννάκη, Ρενιέρη, Τσουδερούς, Φασούλη, Παχυνάκη, Κουρμούλη, Κριτοβουλίδη, Πρακτικίδη, κλπ.)
Οι προετοιμασίες στο νησί γίνονται παράλληλα, με μεγάλη μυστικότητα και πολλές προφυλάξεις (Γλυκά Νερά Σφακίων). Αποφασίζεται έτσι ο ξεσηκωμός του και αρχίζει η οργά-νωση με την απονομή στρατιωτικών βαθμών και ανάθεση αρμοδιοτήτων.
Η ευλογία των όπλων στην «Παναγία τη Θυμνιανή», ανάβει η σπίθα του Αγώνα.
Γενικός αρχηγός του Αγώνα δεν ορίζεται, ενώ απέναντι στους Σφακιανούς πολέμαρχους που διακρίνονται, συσπειρώνεται πυρήνας «αντισφακιανιζόντων» αγωνιστών.
Στην κεντρική Κρήτη, από τα τρομακτικά μέτρα που έχουν πάρει προληπτικά οι Οθω-μανοί στις πόλεις (σφαγές, εμπρησμοί, δολοφονίες, οχλαγωγίες κλπ.) η φλόγα της επαναστάσεως ξεκινάει από τον χώρο και τις εγκαταστάσεις του χωριού Κουσέ. Από την έδρα των κρυ-πτοχριστιανών Κουρμούληδων, που παράλληλα με την αποκάλυψη της αληθινής τους πί-στης, μπαίνουν ηγέτες των Καστρινών επαναστατών και της Μεσαράς.
Με τα πολλά μέλη της οικογένειας, την ευχέρεια κινήσεων, τον πλούτο, τις κοινωνικές διασυνδέσεις, το οπλοστάσιο που διατηρούν στις οπλαποθήκες τους, καθώς και τα μέσα και τα χρήματα που διαθέτουν, εξοπλίζουν και στηρίζουν νέους χριστιανούς της περιοχής τους, ενώ ιδρύουν και το πρώτο ιππικό των επαναστατών, προσφέροντας τα άλογα που δια-τρέφουν επαγγελματικά στους στάβλους τους.
Χονδρικά αναφέρονται ηγετικές μορφές που προβάλλουν στο νησί. Τόσο προεπαναστατικά, ως χαϊνηδες-εκδηκητές (Λόγιος, Παλμέτης, Βέργας κ.ά.) όσο και ως αγωνιστές στον κοινό αγώνα. Οι Σφακιανοί : Δεληγιαννάκης, Μανουσογιαννάκης, Πολογιωργάκης, Δασκαλάκης, Πρωτοπαπαδάκης και οι Χάληδες, Γιαννάρηδες, Σήφακας, Βουρδουμπάς στα Χανιώτικα. Οι Τσουδεροί, ηγούμενος Πρέβελη Μελχισεδέκ και ο αδελφός του Γεώργιος. Οι αδελφοί Μελιδόνηδες Αντων., Γεώργιος και Ηλίας, στα Ρεθεμνιώτικα. Οι Ανωγειανοί, Σκουλάδες, Ξε-τρύπης, Νιώτης, Σμπώκος. Οι Κουρμούληδες, ο Σκουντής, ο Χουλογιάννης, ο Π. Ζερβουδάκης, στα Καστρινά, ο Καζανομανόλης, ο Δερμιτζάκης, ο Τσαντηράκης, ο Κοντός, ο Μακρής, κ.ά..
Παράλληλα προς τα σκληρά τρομοκρατικά αντίποινα, τις σφαγές επισήμων και τις οχλαγωγίες στις μεγάλες πόλεις του νησιού (Ηράκλειο, Ρέθυμνο, Χανιά), οι Οθωμανοί υπό τον Χασάν-πασα επιχειρούν λυσσαλέα να καταστείλουν τον κρητικό αγώνα.
Έντρομοι οι Οθωμανοί των επαρχιών, τρέχουν να ασφαλιστούν στα τείχη των πόλεων. Εγκαταλείπουν την περιφέρεια, στα χέρια των επαναστατών, που ενθαρρύνονται από τις διαδοχικές επιτυχίες τους και καρπώνονται τα προϊόντα από τις εγκαταλειμμένες περιουσίες.
Η ανάγκη διεξαγωγής συγκροτημένου και συντονισμένου αγώνα προβάλλει σύντομα ως πρωταρχικό στοιχείο την «ενός ανδρός αρχή». Την ανάδειξη δηλαδή ενός Γενικού Αρχηγού του Αγώνα στο νησί. Έτσι απευθύνονται στον Δημήτριο Υψηλάντη και γίνονται διάφορες προτάσεις. Από τους σφακιανούς πολεμικούς αρχηγούς από τη μια, προτείνεται να οριστεί ο Αλ. Καντακουζινός. Αλλά και από τους «αντισφακιανίζοντες» προτείνεται ο καπετάν Μιχάλης Κουρμούλης, που δεν δέχεται όμως.
Ο Υψηλάντης στέλνει έπειτα στο νησί (Αρμοστή Κρήτης) τον Μιχαήλ Κομνηνό – Αφε-ντούλη. Μια προσωπικότητα ξένη στο περιβάλλον και στην ψυχολογία των Κρητών. Με πομπώδεις τίτλους εκφράσεις και υπεροπτική συμπεριφορά πρόσφερε οργανωτικά στα πρώτα στάδια της παρουσίας του στον Αγώνα. Ψηφίστηκε ακόμη ο «Προσωρινός Οργανισμός Κρήτης». Δίχασε όμως τους αγωνιστές μεταξύ τους και παρεξηγημένος καθαιρέθηκε τέλος, μετά διετή περίοδο. Αντικαταστάθηκε από τον υδραίο θαλασσόλυκο, καπετάν Μανόλη Τομπάζη.
Ο Τομπάζης με τα φιλοκρητικά αισθήματα και τη γενική αποδοχή του από τους κρητικούς, αναλαμβάνει Αρμοστής Κρήτης. Μάχεται με όλες του τις δυνάμεις. Διακινδυνεύει ακόμη και τη ζωή του στο πεδίο της μάχης. Θεσμικά θέτει τις βάσεις διοικητικής οργάνωσης του νησιού. Μέσα από Γ. Συνελεύσεις των αγωνιζόμενων ψηφίζει τον «Οργανισμό Κρήτης».
Οι φυλετικές αδυναμίες μας ωστόσο είχαν προβάλλει ήδη. «…Η αλαζονική συμπερι-φορά τοπικών οπλαρχηγών, η ασυνεννοησία και ασυμφωνία πολλών ανδρείων αλλά κούφων και εγωιστών αρχηγών για την κατάστρωση ενός σχεδίου, παρέλυσαν το ηθικό των κατοίκων, και προκάλεσαν πανικό ώστε να χαθούν ευκαιρίες επιτυχούς αντιμετώπισης του εχθρού με ενέδρες και αιφνιδιαστικές επιθέσεις», όπως υποστηρίζει εύστοχα, σύγχρονος ιστορικός.
Στρυμωγμένος από την πίεση ο σουλτάνος προσκαλεί σε βοήθεια τους Αιγυπτίους. Με τον πολυάριθμο τακτικό στρατό που αποβιβάζουν στο νησί, υπό τον Χουσεήν-βεη, κατά-πνίγουν «δια πυρός και σιδήρου» το αγώνα των επαναστατών, 1824.
Κυνηγημένοι στενά, επαναστάτες και άμαχοι, παρά τη σθεναρή αντίστασή τους, ανα-γκάζονται σε άτακτη φυγή. Ξεσπιτώνονται, κατά κύματα πρόσφυγες τόσο πάνω στα βουνά και στα ακρογιάλια, όσο και στα προσφερόμενα γύρω νησιά.
Ο Αρμοστής Τομπάζης αφού παραλαμβάνει στο πλοίο του την οικογένεια του καπε-τάν Μιχάλη Κουρμούλη από τους Καλούς Λιμένες, διαφεύγουν στην Ύδρα με στόχο να παρα-στούν στην Κεντρική Διοίκηση και να ζητήσουν βοήθεια ανάνηψης του Κρητικού αγώνα.
Αιρετοί, Πληρεξούσιοι αντιπρόσωποι της Κρήτης, αποδήμων και ντόπιων Κρητών, συμμετέχουν ενεργά και ισότιμα σ’ όλες τις Εθνοσυνελεύσεις στην Πελοπόννησο. Ενώ τα μπαρουτοκαπνισμένα παλληκάρια της Κρήτης διαρρέουν, εντάσσονται σταδιακά στις τάξεις των αγωνιστών της κυρίως Ελλάδας και μάχονται υπό τους Δ. Υψηλάντη, Θ. Κολοκοτρώνη, Γ. Καραϊσκάκη, Παπαφλέσσα, Μακρυγιάννη, Γκούρα, Ευμορφόπουλο και Κόχραν.
Τριακόσια από αυτά μάχονται και εκτός από εικοσιτρείς θυσιάζονται στη μάχη του Φαλήρου 1827 υπό τον Δημήτρη Κουρμούλη, μεταξύ των οποίων και ο Καμπιτομαθιός.
Ο Καζανομανόλης επιβιώνει από την Έξοδο του Μεσολογγίου. Άλλα παλικάρια συνεχίζουν να αγωνίζονται, επιδίδονται στην πειρατεία οθωμανικών πλοίων στις γύρω από το νησί θάλασσες ή θυσιάζονται αγωνιζόμενοι αυτόνομα (Ξωπατέρας, Μαλικούτης, Κόρακας, Μαστραχάς, Ρωμάνος, Αστρινός Χατζηδάκης, Λεράτος, Λέκκας, Τσακίρης, Μανόλης Κουρμού-λης, Μαγουλάκης, Πετρογιάννης, Βλάχος, κ.ά).
Προσπάθειες αναζωπύρωσης του αγώνα στην Κρήτη στοχεύουν να περιληφθεί το νησί στην επαναστατημένη Ελλάδα. Έτσι οι Κρήτες αγωνιστές επιστρέφουν κατά κύματα. Επιχειρούν και καταλαμβάνουν το φρούριο της Γραμβούσας, στη δυτική Κρήτη και το χρησι-μοποιούν στη συνέχεια ως βάση εξορμήσεων του κλεφτοπολέμου τους, που ακολουθεί. Η δεύτερη φάση του Αγώνα, η «Γραμβουσανή» (1825-27) με τους γνωστούς «Καλησπέρηδες».
Εστία επαναστατών η Γραμβούσα οργανώθηκε διοικητικά συντονισμένη με την Κε-ντρική Διοίκηση της Ελλάδας, που έστειλε αντιπρόσωπό της και φρούραρχο. Συστάθηκε υπο-τυπώδες διοικητικό σχήμα με το όνομα «Κρητικόν Συμβούλιο» και λειτούργησε ως επιμέρους τμήμα, χώρος και έκταση της ελευθερούμενης πλέον Ελλάδας.
Το φρούριο υπήρξε και καταφύγιο πειρατών όμως. Το γεγονός θορύβησε πολύ και κίνησε την εχθρότητα της διεθνούς κοινότητας απέναντι τους. Ο νέος τότε κυβερνήτης Ι. Κα-ποδίστριας υποχρεωμένος απέναντι στις Μεγάλες Δυνάμεις και πιεζόμενος ουσιαστικά, πε-ριόρισε τη δράση τους, υποβάθμισε, διέλυσε τον πυρήνα, εξάλειψε την πειρατεία και με τη παρέμβαση των ξένων, παρέδωσαν πάλι το φρούριο στους Τούρκους.
Στα τέλη του έτους οργανώνεται μια εκστρατεία των Κρητών στην Ανατολική Κρήτη. Η τουρκική αντίδραση εκεί εξουδετερώθηκε εύκολα και γρήγορα, ενώ η δύναμη του σώμα-τος αύξανε σε 3.000 άτομα. Εν τούτοις η έλλειψη πειθαρχίας καθώς και γενικού αρχηγού οδήγησαν την επιχείρηση των Κρητικών σε αποτυχία του σκοπού της και σε διάλυση.
Μάιο 1828 ο Ηπειρώτης Χατζη-Μιχάλης Νταλιάνης, επικεφαλής ιππικού και πεζών δίδει την Μάχη του Φραγκοκάστελλου στα Σφακιά. Αποτέλεσμα η πανωλεθρία επαναστα-τών αλλά και πολιορκητών, δημιουργώντας παράλληλα το θρύλο για τους «Δροσουλίτες».
Μέσα από διαβουλεύσεις και τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα των Μ. Δυνά-μεων (Αγγλία, Γαλλίας, Ρωσίας), η ευρωπαϊκή διπλωματία άλλαξε μορφή. Με την Ιουλιανή σύμβαση του Λονδίνου (6 Ιουλίου 1827) αναγνώριζαν την Ελλάδα ως αυτόνομο κράτος, υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Το γεγονός δεν αποδέχτηκε όμως ο σουλτάνος.
Οι τρεις προστάτιδες Μ. Δυνάμεις επέβαλαν τότε τις απόψεις τους με την Ναυμαχία του Ναυαρίνου (8 Οκτ.1827) όπου καταναυμάχησαν τον αιγυπτιακό στόλο, ενώ Γαλλικά στρατεύματα εκδίωξαν από την Πελοπόννησο τα στρατεύματα του Ιμπραήμ (1828).
Ιανουάριο 1830 οι Προστάτιδες Δυνάμεις υπόγραψαν στο Λονδίνο νέο Πρωτόκολλο, σύμφωνα με το οποίο ιδρύθηκε ανεξάρτητο ελληνικό κράτος.
Το πρώτο ελεύθερο Ελληνικό κράτος, περιορισμένης έκτασης, αποτελούσαν : η Πε-λοπόννησος, η Στερεά Ελλάδα (Ρούμελη), η Εύβοια και οι Κυκλάδες, χωρίς να περιλαμβάνε-ται σ’ αυτό, το νησί της Κρήτης, το οποίο παραχωρήθηκε στον σατράπη της Αιγύπτου.
Μετά τη δεκαετή περίοδο αιγυπτιοκρατίας. «Περίοδο εστιλβωμένης δουλείας» που ακολούθησε στην Κρήτη (1830-1840) το νησί επανήλθε σε καθεστώς τουρκοκρατίας.
Οι απανωτές επαναστάσεις, από το 1841 κι έπειτα με το σύνθημα «Ένωση ή θάνα-τος» αποτέλεσαν το περίφημο «Κρητικό Ζήτημα». Κορυφαία ήταν η τρίχρονη Επανάσταση του 1866 με το δράμα του Ολοκαύτωματος του Αρκαδίου. Ηγετικές μορφές διακρίθηκαν : ο καπετάν Μιχάλης Κόρακας στην Ανατολική Κρήτη και ο Χατζη-Μιχάλης Γιάνναρης, στα δυτι-κά. Ο Πετροπουλάκης, των Ελλήνων εθελοντών και οι Γαρβαλδινοί, Ιταλοί εθελοντές.
Κατά τη συνέχεια των επαναστάσεων στα έτη 1878, 1889, 1895, 1898, διακρίθηκαν : Μαν. Κούνδουρος, Ελ. Βενιζέλος, Αντ. Μιχελιδάκης και Ι. Σφακιανάκης. Πέτυχαν το καθεστώς Αυτονομίας, την (Κρητική Πολιτεία) και στα 1913 την Ένωση της Κρήτης με τη μητέρα Ελλάδα.
Γιορτάζουμε γιατί μέσα από τα τόσα εμπόδια, αδυναμίες, ελλείψεις, αντιξοότητες, καταστροφές, θυσίες, και ποταμούς αιμάτων, κάναμε την υπέρβαση. Πετύχαμε ως έθνος τον αντικειμενικό μας στόχο. Το πολύτιμο και χιλιάκριβο αγαθό της Ελευθερίας μας.
Αποδείξαμε στον κόσμο πως αγωνιστήκαμε για έννοιες, ιδανικά, αρχές και αξίες, ενώ επαληθεύσαμε το αξίωμα πως : «Των εθνών η μεγαλοσύνη δεν μετριέται με το στρέμμα.
Με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και το αίμα ».
Χρόνια Πολλά
* Ο Δρ. Πατεράκης Γεώργιος είναι πρώην Σχολικός Σύμβουλος, Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Συγγραφέας και μελετητής της Τοπικής Ιστορίας, με καταγωγή από τη Μεσαρά
