Προσωπογραφία του Μιχαήλ (Χουσεΐν) Κουρμούλη
(Από το οικογενειακό αρχείο των Κουρμούληδων της Μεσαράς)
Γράφει ο Μιχάλης Παπαηλιάκης*
Η οικογένεια των Κουρμούληδων
Ο Μιχαήλ (Χουσεΐν) γεννήθηκε το 1765 στον Κουσέ Καινουργίου Ηρακλείου.
Οι Κουρμούληδες, μεγάλη και αρχοντική οικογένεια, ανήκαν στον λεγόμενο τουρκοκρητικό πληθυσμό του νησιού, αφού είχαν ασπαστεί τον ισλαμισμό περίπου 1680. Πολλά όμως από τα μέλη της οικογένειας, μεταξύ αυτών και ο Μιχαήλ (Χουσεΐν) καθώς και ο πατέρας του Ιωάννης, ήταν κρυπτοχριστιανοί.
Ο Ιωάννης, είχε βοηθήσει τους Σφακιανούς οπλαρχηγούς, οι οποίοι είχαν αιχμαλωτιστεί το 1770 κατά την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη, να αποδράσουν από τις φυλακές του Ηρακλείου και να «κρυφτούν» στο λεγόμενο «Σπήλιο του Κουρμούλη ή του Καλόγερου» στο δάσος του Ρούβα , στις νότιες παρυφές του Ψηλορείτη.
Προεπαναστατικά χρόνια
Ο Μιχαήλ (Χουσεΐν) από την παιδική του ηλικία εντάχτηκε στα γενιτσαρικά τάγματα της περιοχής. Λόγω δε των εξαιρετικών πνευματικών και σωματικών του χαρισμάτων, γρήγορα διακρίθηκε και ανέβηκε στην ιεραρχία.
Επωφελούμενος της υψηλής του θέσης στην οθωμανική διοίκηση, του πλούτου και του κύρους του, παρενέβη, πριν την επανάσταση, σε αρκετές περιπτώσεις, με τεράστιο κίνδυνο για τον ίδιο και την οικογένειά του για να υπερασπιστεί τους χριστιανούς της Μεσαράς από τις αυθαιρεσίες των Τούρκων. Σε ορισμένες δε περιπτώσεις φαίνεται ότι ο ίδιος εξολόθρευσε καταπιεστές των χριστιανών. Έτσι, το Μάιο του 1811 σε συνεργασία με τον Λόγιο κατάστρωσαν το σχέδιο για την εξολόθρευση του αιμοβόρου Μεσαρίτη γενίτσαρου Αγριολίδη, με τον οποίο ήταν κουνιάδοι..
Από το 1812-1814 συνεργάστηκε στενά με τον απεσταλμένο του Σουλτάνου Χατζή Οσμάν πασά στην προσπάθεια εξολόθρευσης των ατίθασων γενίτσαρων της Κρήτης και την επιβολή της «τάξης» στο νησί.
Μύηση στη Φιλική Εταιρεία- Αποκάλυψη της χριστιανικής του πίστης
Λίγο πριν την έναρξη της Επανάστασης του 1821, «συνταγματάρχης» πλέον του οθωμανικού στρατού, μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, μαζί με τον αδελφό του Γεώργιο, από τον ιερομόναχο Γρηγ. Καλλονά. Στις 10 Μαΐου, σε συνεννόηση με τον Μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο Παρδάλη, αποκάλυψε την χριστιανική του πίστη.
Στις 29 Μαΐου συμμετείχε στην Παγκρήτια Επαναστατική Συνάθροιση της Παναγίας Θυμιανής Σφακίων, όπου οι Φιλικοί και πρόκριτοι της Κρήτης κήρυξαν την επανάσταση .
Τη συνοδεία του αποτελούσαν ο αδελφός του Γεώργιος, ο γιός του Δημήτριος, οι Μεσαρίτες Ξωπατέρας, Νικ.Μαλικούτης, Φραγ. Μαστραχάς Μιχ Κόρακας, οι Λασιθιώτες Εμμ. Καζάνης, Βασιλακογιώργης, Σήφης Δερμιτζάκης κ.ά.
Από τη Συνάθροιση ορίστηκε Αρχηγός της Μεσαράς και ολόκληρης της κεντροανατολικής Κρήτης.
Η αποκάλυψη της χριστιανικής πίστης και η συμμετοχή στην επανάσταση τού ιδίου, τού αδελφού του Γεωργίου, των παιδιών τους και δεκάδων μελών της οικογένειας Κουρμούλη, προκάλεσαν ενθουσιασμό στον χριστιανικό πληθυσμό αλλά και μεγάλη ανησυχία στην τουρκική διοίκηση, η οποία δεν μπορούσε να υπολογίσει την έκταση του φαινομένου του κρυπτοχριστιανισμού και να προβλέψει τη στάση των χιλιάδων Τουρκοκρητικών απέναντι στα επαναστατικά δεδομένα.
Αρχηγός κεντροανατολικής Κρήτης – Οι πρώτες μάχες
Ο Μιχαήλ, μόλις επέστρεψε από τα Σφακιά στη Μεσαρά ξεκίνησε τις προσπάθειες οργάνωσης του αγώνα και προμήθειας πολεμοφοδίων από τη Μάλτα. Ο ίδιος έκρυβε αξιόλογες ποσότητες όπλων και μπαρουτιού στους δύο βενετσιάνικους πύργους του. Τα πολεμοφόδια αυτά χρησιμοποιήθηκαν για να εξοπλιστούν οι πρώτοι επαναστάτες στην περιοχή. Οι «πύργοι του Κουρμούλη» σώζονται σε καλή κατάσταση στη γενέτειρά του.
Η επανάσταση στην κεντροανατολική Κρήτη ξεκίνησε με την εξουδετέρωση των τουρκικών φρουρών της Μεσαράς από το επαναστατικό του σώμα.
Το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου, σε συνεργασία με Σφακιανούς και Ρεθυμνιώτες επαναστάτες κατατρόπωσαν τους εξαγριωμένους Τούρκους των επαρχιών Αμαρίου και Αγ. Βασιλείου Ρεθύμνης. Μετά τις πρώτες επιτυχίες των επαναστατών στην κεντρική Κρήτη, ο τουρκικός στρατός ξεχύθηκε στην ύπαιθρο προκαλώντας τεράστιες καταστροφές και αναγκάζοντας πολλούς κατοίκους να καταφύγουν στα Σφακιά. Εκεί κατέφυγε και ο Κουρμούλης με 1.200 γυναικόπαιδα από τη Μεσαρά. Στα τέλη Αυγούστου ο τουρκικός στρατός εισέβαλε και κατέστρεψε τα Σφακιά. Οι επαναστάτες διαλύθηκαν.
Μετά από αυτά, έγινε αντιληπτό ότι ο αγώνας απαιτούσε ενιαία πολιτική και στρατιωτική διοίκηση. Προτάθηκε, λοιπόν, στον Δημήτριο Υψηλάντη, αδελφό του Αρχηγού της Φιλικής Εταιρίας, να διορίσει Γενικό Αρχηγό Κρήτης τον Μιχ. Κουρμούλη. Δυστυχώς, η πρόταση δεν έγινε δεκτή και αντί του Κουρμούλη διορίστηκε ο Μιχ. Κομνηνός Αφεντούλιεφ, Ρώσος αξιωματικός ελληνικής καταγωγής.
Ψυχή της επανάστασης στην κεντροανατολική Κρήτη
Στα μέσα Οκτωβρίου 1821 ο Μιχαήλ επέστρεψε από την Κάσο, όπου είχε καταφύγει, και αναζωπύρωσε την επανάσταση στη Μεσαρά και γενικότερα στην κεντροανατολική Κρήτη.
Για τις υπηρεσίες του προς την επανάσταση τού απονεμήθηκε, το Νοέμβριο του 1821, από το Γενικό Αρχηγό Αφεντούλιεφ, ο βαθμός του πεντακοσίαρχου, η μεγαλύτερη διάκριση της επαναστατημένης Κρήτης.
Το πρώτο εξάμηνο του 1822 σε συνεργασία με Ρεθυμνιώτες και Σφακιανούς επαναστάτες νίκησαν τους Τούρκους του Αμαρίου και των χωριών της δυτικής Μεσαράς, απελευθερώνοντας πλήρως την περιοχή.
Αμέσως μετά ασχολήθηκε με την οργάνωση της επανάστασης στην κεντροανατολική Κρήτη, ορίζοντας αρχηγούς στα μεγάλα χωριά τα καλύτερα παλικάρια του. Την ίδια περίοδο δημιούργησε ιππικό σώμα με 40 παλικάρια (Μαστραχά, Κόρακα, Χατζηδάκη, Ρωμάνο κ.ά.). Το μεσαρίτικο ιππικό, όπως ονομάστηκε, ήταν το πρώτο που δημιουργήθηκε στην επαναστατημένη Κρήτη. Ο ίδιος, όταν το επέτρεπαν οι συνθήκες, πολεμούσε πάντα καβαλάρης, Τον Ιούλιο του 1822 σε συνεργασία με τον Μαλεβιζώτη Παναγιώτη Ζερβουδάκη και οπλαρχηγούς από τη δυτική Κρήτη πολιόρκησαν το Ηράκλειο, έδρα της τουρκικής διοίκησης του νησιού.
Εν τω μεταξύ, ο Σουλτάνος αδυνατώντας να καταπνίξει την επανάσταση ζήτησε βοήθεια από τον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή. Ο αιγυπτιακός στρατός υπό τον Χασάν πασά αποβιβάστηκε τον Μάιο του 1822 στη Σούδα.
Ο ενωμένος τουρκοαιγυπτιακός στρατός αφού κατάστρεψε τα περίχωρα των Χανίων, την επαρχία Αποκορώνου και τα Ανώγεια Μυλοποτάμου το καλοκαίρι του 1822, προχώρησε προς την ανατολική Κρήτη, καταστρέφοντας τον Ιανουάριο του 1823 το Οροπέδιο Λασιθίου.
Τον Απρίλη του 1823 τα επαναστατικά σώματα του Κουρμούλη, των Μυλοποταμιτών και των Μαλεβιζωτών, προκάλεσαν στα περίχωρα του Ηρακλείου μεγάλες καταστροφές στους Τούρκους, αναγκάζοντάς τους να οπισθοχωρήσουν και να κλειστούν στην τειχισμένη πόλη.
Η ήττα των επαναστατών στην Αμουργέλα
Τον Αύγουστο, ο Αιγύπτιος Χουσεΐν πασάς, αντικαταστάτης του Χασάν πασά, ξεκίνησε με περισσότερους από δώδεκα χιλιάδες άνδρες από την Αγία Βαρβάρα Ηρακλείου για να υποτάξει τη Μεσαρά. Οι επαναστάτες – περίπου 3.000 – τον περίμεναν στο ύψωμα της Αμουργέλας, στο μέσον της διαδρομής Αγ. Βαρβάρας- Γέργερης στις νοτιοανατολικές παρυφές του Ψηλορείτη. Δυστυχώς, ο Υδραίος Εμμ. Τομπάζης, νέος Αρμοστής της Κρήτης, δεν όρισε, όπως θα έπρεπε, αρχηγό του επαναστατικού στρατοπέδου τον Κουρμούλη, ο οποίος είχε την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των ανδρών που ήταν Μεσαρίτες και ως ντόπιος γνώριζε καλά την περιοχή. Έτσι, στις 20 Αυγούστου, οι επαναστάτες παρά τη γενναία αντίστασή τους ηττήθηκαν και ο δρόμος για την καταστροφή της Μεσαράς, των Ρεθυμνιώτικων επαρχιών και τέλος των Σφακίων ήταν πλέον ανοικτός.
Αμουργέλα Γέργερης. Μνημείο σε ανάμνηση της μάχης μεταξύ των επαναστατών και Τουρκοαιγυπτίων
Τον Απρίλιο του 1824 μετά την καταστροφή των Σφακίων και την οριστική καταστολή της επανάστασης, ο αρμοστής Τομπάζης εγκατάλειψε την Κρήτη επιστρέφοντας στην Ύδρα. Μαζί του πήρε τον βαριά τραυματισμένο Μιχ. Κουρμούλη με την οικογένειά του.
Εκεί πέθανε την 1η Ιουνίου 1824, σε ηλικία πενήντα εννέα ετών .
Μεγάλες υπηρεσίες στην επανάσταση προσέφεραν ο γιος του Δημήτριος, ο οποίος αρχηγός εκατοντάδων Κρητών πολέμησε και σκοτώθηκε στην καταστροφική μάχη του Φαλήρου τον Απρίλιο 1827, ο αδελφός του Γεώργιος, οι ανεψιοί του οπλαρχηγοί Εμμανουήλ και Ιωάννης. Υπολογίζεται, ότι στα δέκα χρόνια που διήρκεσε η επανάσταση στην Κρήτη (1821-1830), από την οικογένεια των Κουρμούληδων σκοτώθηκαν περίπου εκατό άντρες.
Ορειχάλκινη προτομή του Μιχαήλ Κουρμούλη, φιλοτεχνημένη το 1999 από την γλύπτρια Ι. Δρετάκη-Σιδέρη. Βρίσκεται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στον Kουσέ.
- Ο Μιχάλης Παπαηλιάκης είναι Γεωπόνος στο Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο – Συγγραφέας, με καταγωγή από το Μορόνι της Μεσαράς
