Γράφει ο Γιώργος Μιχ. Δαμιανάκης
ΙΣΤΟΡΙΑ – ΑΦΑΝΙΣΜΟΣ -ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΔΟΞΑΣΙΕΣ
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στο Πετροκεφάλι . Όταν ήμουν παιδί, πριν από 60 χρόνια, ανεβαίναμε πολλές φορές με άλλα παιδιά στους λόφους νοτιοανατολικά του χωριού, συνήθως για να βόσκουμε τα οικόσιτα αιγοπρόβατά που είχε η οικογένεια κάθε παιδιού.
To τοπίο τότε δεν ήταν όπως είναι σήμερα. Ήταν πανέμορφο με τους θάμνους τα φρύγανα και άλλα φυτά να καλύπτουν και να στολίζουν τους λόφους.
Τα χρώματα και τα αρώματα από τα αγριόχορτα, οι κελαϊδισμοί από τα κοτσύφια, τις πέρδικες και άλλα πουλιά, όπως και τα πετάγματα των λαγών από τους θάμνους όταν περνούσες δίπλα τους, έδεναν με το μαγευτικό τοπίο και σε έκαναν να νιώθεις πως βρίσκεσαι σε ένα παράδεισο.
Νερό εκεί δεν υπήρχε πολύ και πέρα από μερικές σκόρπιες χοντρολιές, αχλαδιές και κάποιες συκές μέσα στα ρυάκια, σπάνιζαν άλλα δένδρα. Οι λόφοι που είχαν, συνήθως φτενό κουσκουρό- χωμα, καλλιεργούνταν και σπέρνονταν το φθινόπωρο με σιτηρά και κάποια όσπρια όπως ρεβύθια, κουκιά, κτηνοτροφικό αρακά, λαθούρι, φακή κ.ά. Η απόδοση σε σοδειά δεν ήταν πολύ μεγάλη. Όσοι λόφοι είχαν βράχια, ήταν γεμάτοι αγριελιές, φασκομηλιές, αστιβίδες θυμάρια, άλλα φρύγανα και ποώδη αγριόχορτα.
Βγαίνοντας από το χωριό ακολουθώντας ένα καρόδρομο, μετά το σταυροδρόμι της Κοιλιστριάς περνούσες την τοποθεσία «τα Μνήματα». Λίγο πιο πάνω κατηφόριζες και περνούσες την κοίτη ενός βαθιού ρυακιού. Το ρυάκι ερχόταν από τους Λεπιδολάκους και τις Βαθιάδες, που συνήθως είχε νερό μέχρι και το Μάη. Μετά ανηφόριζες και έφτανες στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, ανατολικά από τον επιβλητικό λόφο της Μεταμόρφωσης(Χριστός).
Γύρω από το εκκλησάκι υπήρχαν χαλίκια από ερείπια σπιτιών και εμείς τα παιδιά φοβούμασταν να μείνουμε μόνοι μας εκεί, γιατί έβγαιναν, λέει, τη νύχτα τα Τελώνια, δηλαδή δαιμονικά φαντάσματα ! Εκεί έθαβαν τα μωρά που πέθαιναν πριν βαπτιστούν.
Πιο πάνω, δυτικά από την Αγία Παρασκευή υπήρχαν δύο δωμάτια ερείπια και δυο μεγάλες στέρνες, που είχαν νερό συνήθως όλο το χρόνο. Κάτω από τις στέρνες μέχρι το ρυάκι απλωνόταν και ποτιζόταν το περιβόλι του Γιατρού Μιχελινάκη με αρκετά ελαιόδεντρα, εσπεριδοειδή και άλλα οπωροφόρα δένδρα.
Δυστυχώς αυτό το πανέμορφο τοπίο,…….τοπίο για περίπατο και αναψυχή, σήμερα πονάει η ψυχή σου να το βλέπεις και φοβάσαι να το περπατήσεις.
Πονάει η ψυχή σου να το βλέπεις, γιατί έχει γεμίσει θερμοκήπια και καλλιέργειες.
Για τα θερμοκήπια και τις καλλιέργειες δεν μπορείς να κατηγορήσεις τους ιδιοκτήτες, που στην προσπάθειά τους να αξιοποιήσουν την περιουσία τους, χαλούνε την αισθητική του τοπίου! Διαμαρτύρεσαι όμως και επαναστατείς, όταν όλοι εμείς οι «πολιτισμένοι», έχουμε μετατρέψει το ρυάκι σε χωματερή, όπως το Γεροπόταμο, ή τον Καλαθά και δε μας νοιάζει, ούτε αν μολύνουμε τον υδροφόρο ορίζοντα απ’ όπου υδρεύεται το χωριό σήμερα, ούτε αν μολύνουμε το περιβάλλον ή χαλούμε την αισθητική του τοπίου.
Φοβάσαι και επαναστατείς, όταν για να κάμεις τώρα τον περίπατό σου πρέπει να έχεις βεβαίωση από καρδιολόγο, πως δεν κινδυνεύεις από έμφραγμα!
Δεν κινδυνεύεις από έμφραγμα όταν πετάγονται ξαφνικά μπροστά σου στην άκρη του δρόμου τεράστια μαντρόσκυλα, φύλακες καλλιεργειών, έτοιμα να σε κατασπαράξουν. Άσχετα αν είναι δεμένα στη μάνδρα και δεν ξέρεις αν θα σπάσει η δέστρα τους να ορμήσουν πάνω σου!
Εκείνα τα χρόνια, για μας τα παιδία ο τόπος αυτός ήταν ένα ανεξήγητο μυστήριο.
Ήταν ένα ανεξήγητο μυστήριο γιατί κάποια τοπωνύμια ήταν ακατανόητα. Κάποιες ιστορίες είχαν μυστήριο, που δεν μπορούσε το παιδικό μυαλό να εξηγήσει.
Δεν καταλάβαινα γιατί μετά την Κοιλιστριά, νότια από τα σπίτια των Καδιανάκη Γ. Κωστή και Μπιτσακάκη Ν. Μανόλη την περιοχή την έλεγαν Μνήματα!
Δεν καταλάβαινα γιατί έξω και γύρω από την Αγία Παρασκευή έθαβαν τα αβάπτιστα παιδιά, τα Τελώνια όπως έλεγαν και τα μικρά παιδιά δεν έπρεπε να σιμώνουν εκεί, να μη «γραντίσουν» λέει, μην τους τρελάνει ο Σατανάς!
Απορία είχα για τα χαλίκια από τα χαλάσματα που υπήρχαν γύρω. Για τους τοίχους της Αγίας Παρασκευής που είχαν μεγάλο πάχος!
Κάποιοι γέροι έλεγαν πως το Φλαμπανοχώρι εξαφανίστηκε από μια θανατηφόρο επιδημία, που τους έστειλε ο Θεός γιατί είχαν, λέει, πολλές αμαρτίες!
Αναρωτιόμουν, τι ήταν αυτή η θανατηφόρος επιδημία;
Σήμερα μετά από αρκετή έρευνα σε βιβλία και πληροφορίες από διηγήσεις , μπορώ να καταλάβω και να δώσω μια πληρέστερη εικόνα αυτού του τοπίου και του χωριού, πως ήταν και πως είναι σήμερα:
ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ
Από τις απογραφές που έγιναν κατά καιρούς στην Κρήτη, ελάχιστες το αναφέρουν.
Δεν ξέρω αν το Φλαμπανοχώρι υπήρχε πριν την Ενετοκρατία.
Από την αρχαιότητα μέχρι τη Ενετοκρατία δεν έχω στα χέρια μου καμιά αναφορά. Όλες οι αναφορές υπάρχουν την περίοδο που οι Ενετοί ήταν κυρίαρχοι του νησιού μας.
Από το 1204 μέχρι το 1669 έγιναν πολλές απογραφές πληθυσμού, από το επίσημο κράτος και από περιηγητές. Το χωριό δεν αναφέρεται σε όλες.
Σε πολλές γενικές αναφορές χωριών, σίγουρα περιλαμβάνεται μέσα. Ονομαστικές αναφορές όμως υπάρχουν μόνο στις παρακάτω απογραφές:
- Έτος 1577 , Η περιγραφή της Κρήτης κατά Φραγκίσκο Βarozzi
Για το Βarozzi (1537-1604) που γεννήθηκε στο Ρέθυμνο, η Κρήτη έχει 1066 χωριά και 193.798 ψυχές.
Τα χωριά της Καστελλανίας (Καστέλι) Καινουργίου είναι 59, τα εξής(Δεν άλλαξα την ορθογραφία τους): Άγιοι Δέκα-Αληθινή- Αμπελούζος- Αντισκάρι- Απάνω Ανώγεια- Κάτω Ανώγεια- Απεσωκάρι- Απομαρμάς- Αζογυράς- Πανασός- Πόμπια- Καμάρια- Καντήλα- Κέραμος- Κουρμουσή- Κοιθιά- Κούρτες- Κουσές- Δρόσοι- Φλαμπανοχώρι – Φλαθιάκες- Γαλιά- Γέργερη- Γληγοριά- Απόλιχνος- Νίβρυτος- Λίσταρος- Λαλουμάς- Μιαμού- Μεσίσκλι- Μητρόπολη- Μονόχωρο της Γαλιάς- Γιαλομονόχωρο- Απάνω Μορώνι- Κάτω Μορώνι- Άνω Μούλια- Μέσα Μούλια- Νασσοί- Παλιάμα- Παλαιοκεφάλα ή Πετροκεφάλι– Παλιό Χωριό- Παναγιά- Πέρι- Πηγαϊδάκια- Πλώρα- Πλουτή- Πρινιάς- Ψαλίδι- Ράφτης- Ρουφάς- Άγιος Κων/νος- Αγία Μαρίνα- Ζαρός- Σκούρβουλα- Τρυπητά- Βασιλική- Βύθιο- Βορίζα- Βουρβουλίτης.
- Έτος 1583 συστηματική απογραφή από το Πετρο Καστροφύλακα, όπως τη μετέφρασε ο Στεργιος Σπανάκης και εκδόθηκε σε βιβλίο, «Πόλεις και χωριά της Κρήτης» το Αναφέρονται 58 χωριά ανάμεσά τους και το Φλαμπανοχώρι με 30 άνδρες για εργασία.
- Έτος Αναφορά του Φραγκίσκου Βασιλικάτα, μηχανικού, που μετέφρασε ο Στέργιος Σπανάκης . 5ος τόμος, του γραπτού έργου «Μνημεία Κρητικής Ιστορίας», 1969.
Στην αναφορά του Βασιλικάτα υπάρχει λεπτομερειακή έκθεση για τα Καστέλια του Βασιλείου της Κρήτης. Στο Καστέλι Καινουργίου, ανάμεσα στα 59 χωριά υπάρχει και το Φλαμπανοχώρι.
Στις παραπάνω απογραφές και αναφορές γίνεται λόγος για το χωριό που αφανίστηκε από πανδημία, όπως λέει η «παράδοση» του Πετροκεφαλίου. Υπάρχουν ακόμη δύο αναφορές, σχετικές με αυτό το χωριό:
Α. Ο ιστορικός Κωνσταντίνος Γ. Τσικνάκης από το Πετροκεφάλι με τη σύζυγό του ιστορικό Αγγελική Πανοπούλου-Τσικνάκη, του Κέντρου Ιστορικών Ερευνών Αθηνών, σε έρευνες που κάνουν κατά καιρούς στη Βενετία και στα Αρχεία του Βασιλείου της Κρήτης, έχουν βρει αρκετά σημαντικά έγγραφα για τον τόπο μας και όχι μόνο. Ανάμεσα σε αυτά υπάρχει ένα έγγραφο που αναφέρει τη ρυζοκαλλιέργεια στο Πετροκεφάλι και τις αγγαρείες(άμισθη εργασία) για το χτίσιμο των τειχών και προμαχώνων του Ηρακλείου.
Την περίοδο της Ενετοκρατίας, δυτικά από το Πετροκεφάλι , κάτω από τη Φαιστό και το χωριό Άγιος Ιωάννης, υπήρχε μια λίμνη- έλος. Με αγγαρείες των ντόπιων, που άρχισε από το 1514 αποξηράθηκε και έγινε μια εύφορη καλλιεργήσιμη γη.
Πολλοί γαιοκτήμονες της εποχής έψαχναν την ευκαιρία να κάμουν δική τους τη νέα γη. Ένας μεγαλοδικηγόρος του Ηρακλείου, Βενετός, που τα καλοκαίρια έμενε στην έπαυλη την οποία είχε στο Πετροκεφάλι σε λόφο ανατολικά του χωριού, απέναντι από το ρακοκάζανο Μ. Τσικνάκη, ο Βίκτωρας Μεζέρης, ήταν πιο δραστήριος και επιχειρηματικός. Σαν δικηγόρος, είχε σπουδάσει νομικά στην Πάντοβα της Ιταλίας. Παρατηρώντας την περιοχή, είχε μάθει πως γίνεται η ρυζοκαλλιέργεια στις παραποτάμιες περιοχές του ποταμού Πάδου.
Από την έπαυλη του στο Πετροκεφάλι που ήταν ψηλά έβλεπε τη νέα γη, ήξερε πως στην περιοχή υπήρχαν πολλά νερά, ……….του ήρθε μια ιδέα.
Γράφει ένα γράμμα στον Προβλεπτή(Νομάρχη) του Ηρακλείου Μαρίνο Γκριμάνι το 1599 και του λέει:
«Κύριε , Προβλεπτή! Η Τουρκία επειδή έχει πόλεμο με τη Βενετία, δεν αφήνει το πέρασμα ρώσικων σιτηρών από τα Δαρδανέλια και επειδή η Βενετία τα έχει μεγάλη ανάγκη για το προσωπικό στις γαλέρες και όχι μόνο, σας προτείνω: α. Να μου δώσετε την νέα γη να καλλιεργήσω ρύζι για τη «Βασιλεύουσα». β. Για να το κάνω αυτό και να παίρνετε το ρύζι, σας προτείνω να μου αφήσετε να απασχολώ στην καλλιέργεια τους 30 εργάτες από το Πετροκεφάλι και 20 εργάτες από το Φλαμπανοχώρι. Οι εργάτες αυτοί που απασχολείτε στα έργα χτισίματος των τειχών του Ηρακλείου, να μην έρχονται και να δουλεύουν εδώ.» Το αίτημα έγινε δεκτό με προθυμία και έγινε η πρώτη καλλιέργεια ρυζιού της Κρήτης εδώ.
Β. Το 1866 μετά την μεγάλη Επανάσταση και το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, χιλιάδες Τούρκοι και Τουρκοκρητικοί, ξεχύθηκαν στα χωριά με εκδικητική μανία! Και τι δεν έκαμαν στο πέρασμά τους από τα χριστιανικά χωριά;
Δολοφονίες, βιασμούς, εμπρησμούς σπιτιών, καλλιεργειών, «βεβηλώσεις εκκλησιών και πολλά άλλα ! (βεβήλωση σε ναό σημαίνει καταστροφή εικόνων και συμβόλων της πίστης, ασέβεια του χώρου χρησιμοποιώντας τον σαν καμπινέ κ.ά.)
Σε μια καταγραφή των ζημιών αυτών που έγινε τότε, ίσως με εντολή του Μητροπολίτη Κρήτης, Τιμόθεου Βενέρη μετά το 1866, (Δημοσιεύτηκε από την ανιψιά του Κατίνα Τσατσαρωνάκη στα Κρητικά Χρονικά το 1956), αναφέρεται το Πετροκεφάλι και λέει:
Στο χωριό αυτό βεβήλωσαν και έκαψαν τις εκκλησίες του Αγίου Ελευθερίου και της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος(Το εκκλησάκι στο λόφο Χριστός). Έκαψαν και έκοψαν 1000 ελαιόδεντρα(Και αυτά στου Ζουρίδη τη Σοχώρα, δίπλα στον παλιό «Αυγερινό») και πολλά καρποφόρα δέντρα.
Η απορία μου είναι, αφού πήγαν στο εκκλησάκι του Χριστού, το βεβήλωσαν και τον έκαψαν, γιατί δεν αναφέρεται ότι έκαψαν και την Αγία Παρασκευή του Φλαμπανοχωρίου, που ήταν ακριβώς από κάτω στα 500 μέτρα και φαινόταν; Δύο ήταν τα ενδεχόμενα, ή δεν την είδαν ή ήταν ερείπιο.
Το πιθανότερο είναι να ήταν ερείπιο, όπως ερείπιο ήταν και το εγκαταλελειμμένο χωριό. ΕΠΙΔΗΜΙΕΣ
Επιδημίες έχουν βρει τον τόπο μας αρκετές και θανατηφόρες, με μεγάλες απώλειες για τον πληθυσμό της Κρήτης. Για το φτωχό χωριουδάκι δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες, για το χρόνο εξαφάνισής του.
Το 1592 μεταδόθηκε στο Ηράκλειο και γύρω από αυτό στον κάμπο, η επιδημία της πανούκλας, όπως αναφέρει ο Στέργιος Σπανάκης στον 3ο τόμο του βιβλίου του «ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ», ΗΡΑΚΛΕΙΟ Μ.CM.XXXV.
Η πανούκλα είχε σαν αποτέλεσμα να πεθάνουν από τους 22.141 οι 13.908 κάτοικοι γύρω και μέσα στη Χώρα!
Στο ίδιο βιβλίο, επίσης ο Στέργιος Σπανάκης αναφέρει ένα χρονικό από την Ι.Μ. Απεζανών. Το χρονικό αυτό είναι της ίδιας εποχής. Δημοσιεύτηκε στα «Βραχέα Χρονικά» βλέπε: «Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας» έκδοση Ακαδημίας Αθηνών 1932 τ. Α σελ. 14. Και λέει:
«Το 1592 έγινε μεγάλο θανατικό στην Κρήτη που δεν είχε ξαναγίνει. Έπιασε το Κάστρο και τα καμπίσια χωριά. Ρέθυμνο και Χανιά δεν έπιασε. Το θανατικό εκράτει από το Μάρτιο και την Ανάσταση του 1592 μέχρι το Αύγουστο του 1593………εποθένασι την ημέρα 200 και παραπάνω….τους ρίχνασι άψαλτους σαν τα σκυλιά………………..εποθάνασι στη Χώρα 50 παπάδες…..επρόσταξεν ο άρχοντας( ο Χαρδαλιάς της εποχής)να κλείσουν οι πόρτες του Κάστρου και να είναι όλοι κλεισμένοι στα σπίτια τους…… Οι αρχόντοι έμειναν αθώοι(απρόσβλητοι), γιατί έφυγαν από το Κάστρο και εκρύπτοντο εις τα χωριά εν ταις καλαίς βιγίγλες των(Σαν το Βίκτωρα Μεζέρη που είπαμε στο Πετροκεφάλι ) ……….Απέθανον ιερείς πολλοί και Ιατροί, πλούσιοι και πένητες, έως 30.000 και κάλλιον(παραπάνω)……….ΕΚ ΤΩΝ ΑΜΑΡΤΙΩΝ ΗΜΩΝ ΗΛΘΕ Η ΣΥΜΦΟΡΑ, ΛΙΑΝ ΦΟΒΕΡΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ!»
Το χρονικό αυτό από το Μοναστήρι των Απεζανών, δεν αναφέρει λεπτομέρειες για τη χωριά της Μεσαράς, ούτε για το Φλαμπανοχώρι.
Το σίγουρο είναι πως ΑΦΑΝΙΣΤΗΚΕ ΑΠΟ ΘΑΝΑΤΗΦΟΡΟ ΕΠΙΔΗΜΙΑ ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ ΑΠΟ 1630 ΩΣ ΤΟ 1671
Το 1630 αναφέρεται στη τελευταία απογραφή των Ενετών με τον Βασιλικάτα, όπως γράψαμε, ενώ δεν αναφέρεται στην πρώτη απογραφή των Τούρκων, για την επιβολή φόρων το 1671.
ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΗ
Οι πληροφορίες που παραθέτω παρακάτω δίνουν εξήγηση σε πολλά ερωτηματικά και λέξεις μυστήριο:
- ΜΝΗΜΑΤΑ
Μνήματα είναι η περιοχή από το δρόμο μετά το σταυροδρόμι της Κοιλιστριάς και από το θερμοκήπιο του Μιχάλη Ν. Μιχελινάκη μέχρι νότια από το νεόκτιστο σπίτι του Κων-νου Γ. Καδιανάκη.
Λέγεται Μνήματα γιατί εκεί έθαβαν τους πεθαμένους από το Πετροκεφάλι και το Φλαμπανοχώρι. Ακόμη και σήμερα οι καλλιεργητές των κτημάτων της περιοχής βρίσκουν σκόρπια ευρήματα από τάφους όπως πέτρες, ταφόπλακες, οστά κ.ά. . Ταφές γίνονταν εκεί περίπου μέχρι το 1820 και από το Πετροκεφάλι.
- ΔΕΜΟΝΟΠΟΙΗΣΗ
Στα παλιά τα χρόνια οι άνθρωποι στα χωριά και κάτω από το «ζυγό» των κατακτητών, δεν μάθαιναν γράμματα, ούτε ήξεραν πολλά για τις αρρώστιες, τις επιδημίες κ.λ.π. .
Πίστευαν πως , τα καλά στη ζωή ήταν δώρο του Θεού , τα δε κακά δώρο του Σατανά και τιμωρία του Θεού για τις αμαρτίες τους. Αυτό πιστεύεται ακόμη και σήμερα όχι μόνο από πολλούς Χριστιανούς , αλλά και πιστούς άλλων θρησκειών,. Πολλοί πίστευαν και πιστεύουν πως, «ότι γράφει η μοίρα δεν ξεγράφεται!»
Δυστυχώς αυτό πίστευαν και αυτοί που έμειναν ζωντανοί φεύγοντας από το Φλαμπανοχώρι, όπως και οι κάτοικοι των κοντινών χωριών, Πετροκεφάλι -Κουσέ- Σίββα. Πίστευαν πως το θανατικό ήρθε από τις αμαρτίες των κατοίκων, την οργή του Θεού και τη βοήθεια του Σατανά! Στο χρονικό των Απεζανών το 1593-5, στις αμαρτίες αποδίδεται το θανατικό της πανούκλας! «Εκ των αμαρτιών ημών ήλθε η συμφορά, λίαν φοβερά εις την Κρήτη!»
Αυτό ήταν αιτία και δαιμονοποίησαν ότι υπήρχε γύρω από το χωριό, ακόμη και το χώρο γύρω από το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, όπου έθαβαν τα αβάπτιστα!
Οι Χριστιανοί πιστεύουν πως, όταν γεννηθεί ένα παιδί νεκρό δεν προλαβαίνει να βαπτιστεί για να απαλλαγεί από το προπατορικό αμάρτημα του Αδάμ και της Εύας που κουβαλάει σύμφωνα με την εντολή του Θεού, διώχνοντάς τους από τον Παράδεισο.
Έτσι πάει στην κόλαση μαζί με το Σατανά και γίνεται άγγελός του, δηλαδή σατανικό δαιμόνιο ή Τελώνι.
Όταν προφτάσει να βαπτιστεί, ακόμη και με αεροβάπτισμα πάει στον Παράδεισο.
Τα τελώνια, πίστευαν πως έβγαιναν τη νύχτα και σύχναζαν στον τόπο που ήταν θαμμένα. Σύχναζαν ακόμη κάτω από σκιερά και φυλλώδη δέντρα, σαν ομπρέλα, όπως η συκιά. (Στις συκές αυτές, τη νύχτα υπάρχει έλλειψη οξυγόνου, δυσκολεύεται η αναπνοή, αφού το παίρνει και αναπνέει το δένδρο. Παλιά πίστευαν ότι τη δύσπνοια την προκαλούσαν τα δαιμόνια!)
Αν κάποιος έμενε εκεί κοντά νύχτα και δεν είχε πάνω του χαϊμαλί ή σταυρουδάκι, κινδύνευε να τον κυριέψουν τα δαιμόνια και να γραντίσει!
Γι’ αυτό το λόγο οι γονείς μας , όταν ήμασταν μικρά παιδιά, δεν μας άφηναν να πλησιάζουμε στο χώρο της Αγίας Παρασκευής, όπου έθαβαν τα αβάπτιστα, για να μην γραντίσουμε, λέει!
- ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΓΙΑΤΡΟ Μ. ΜΙΧΕΛΙΝΑΚΗ
Σύμφωνα με διήγηση του γιατρού Μ. Μιχελινάκη το 1963 στο νεαρό δάσκαλο Νίκο Δρ. Μαρκάκη, το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής αναστηλώθηκε με χτίσιμο φαρδιών τοίχων μετά το 1868 όπως και το εκκλησάκι του Χριστού απέναντι…….. και πριν το 1900. Όμως από μια πυρκαγιά που εκδηλώθηκε από καντήλια ή κεριά καταστράφηκε πάλι. Με δαπάνες της Ειρήνης Νικ. Τσικνάκη ξαναφτιάχτηκε το 1925 και ήρθε στην κατάσταση που ήταν τελευταία. Πριν 10 χρόνια έγινε ανακαίνιση επί εφημερίας παπα-Αλέξανδρου Σαριδάκη. Επίσης του είπε ότι υπήρχαν πολλά χαλάσματα, από το οποία φαίνονταν πως οι κάτοικοι ήταν πολύ φτωχοί.
Σήμερα δεν υπάρχουν εκεί πέτρες μόνο μικρά χαλίκια. Όπως συνήθως γίνονταν πάντα σε όλα τα ερείπια των χωριών παλαιότερα, κάποιοι χωριανοί έπαιρναν τις πέτρες από τα χαλάσματα και έφτιαχναν τοίχους και μαντρότοιχους στο Πετροκεφάλι.
