Του Απόστολου Παπαϊωάννου, Ομ. Καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων *
Τα αποτελέσματα των πρόσφατων ερευνών μου στην Κρήτη υπήρξαν πολυσήμαντα για τη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση των ετών 1866 – 1869, ειδικότερα για την ανατίναξη της Μονής Αρκαδίου και για τον πυρπολητή της Μανόλη Σκουλά.
Υπάρχουν και οι επετειακές μαρτυρίες. Στα «Ἱστορικά Σημειώματα Προξενικοῦ Πράκτωρος Ρωσσίας Ρεθύμνης Γεωργίου Ζαχ. ΣΚΟΥΛΟΥΔΗ» (1800 ci. – 1899), χαρτόδετο χειρόγραφο διαστ. 11 Χ 15 εκ., έχει διασωθεί αυτόγραφη μαρτυρία με τίτλο «ΑΡΚΑΔΙ 1866», σύμφωνα με την οποία«κατέστησαν [οἱ ἥρωες] τὸ ὄνομα τῆς [Κρήτης] περίπυστον, διεκήρυξεν ἀνὰ γῆν καὶ οὐρανόν τὸ Ἀρκάδι. Ἀντικατοπτρίζει τοὺς θυσιασθέντες μετά τοῦλεοντόθυμου ποὺ ἔθεκεν πῦρ Ἐμμανουήλ Σκουλᾶ ἀνδρός ἀγωνισαμένου ὑπέρ τοῦ άνθρωπίνου δικαίου». Πρόκειται για μεταφρασμένο απόσπασμα από τον ξένο περιοδικό Τύπο εκείνων των χρόνων.
Αλλά την πιο περίεργη, πρωτοφανή και μοναδική στον κόσμο για τον τρόπο της έκφρασής της μαρτυρία, την έδωσε ο Τιμολέων Αμπελάς, νομικός, δικαστικός, χαρακτηριστικός τύπος διανοούμενου της εποχής, ιστορικός, λογοτέχνης, θεατρικός συγγραφέας, στο θεατρικό του έργο: «Οἱ μάρτυρες τοῦ Ἀρκαδίου», που ανεβάστηκε στη σκηνή στις 31 Ιανουαρίου του 1867 στη Σύρο, τρεις μήνες δηλαδή μετά την ανατίναξη του Αρκαδίου. Στον επίλογο της 4ης πράξης ο Τ. Αμπελάς διά του ηγουμένου Γαβριήλ απευθύνεται στον νεαρό επαναστάτη αμέσως μετά τη μεγάλη συναπόφαση: «Εἰς σὲ Σκουλᾶ θ’ ἀνατεθῇτὸ ἔργον». Στην Ε΄ πράξη του ίδιου έργου ο ανθυπολοχαγός του ελληνικού στρατού Ιωάννης Δημακόπουλος, συμπολεμιστής στο Αρκάδι, ανακαλύπτει τη σορό του πυρπολητή και αναφωνεί: «Σκουλᾶ νεκρέ, νέος Καψάλης ἔγεινες!».
Πρέπει να σημειωθεί, αναφέρει ο συγγραφέας στην εισαγωγή του έργου του
«ὅτι ἐν τῇ κατὰ πρῶτον διδαχῇ τοῦ δράματος τούτου, τὴν 31 Ἰανουαρίου 1867ἔλαβον μέρος, ἑκουσίως προσφερθέντα πολλά γυναικόπαιδα καὶ γηραιοί Κρῆτες […], δράματος, προτιθεμένου νὰ ἐξεικονίσῃ πρᾶξιν, ἧς πιθανόν θύματα νὰ ἦσαν ἤ ἥρωες καὶ πράκτορες ἅμα!».
Στο τελευταίο φύλλο του δημοσιεύματος του Τιμ. Αμπελά, Οι Μάρτυρες του Αρκαδίου, στο αντίτυπο που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης (Κλειστές Συλλογές, Βιβλιοθήκη Ερρίκου Μοάτσου), έχει επικολληθεί επιστολικό δελτάριο του Μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Βενέρη. Στο χειρόγραφο σημείωμά του ο Κρήτης Τιμόθεος, όπωςυπογράφεται, δηλώνει ότι επιστρέφει «ευγνώμων» το βιβλίο που είχε δανειστεί και συμβουλευτεί, γεγονός που σημαίνει ότι γνώριζε πολύ καλά τα γεγονότα τα σχετικά με την ανατίναξη της Μονής του Αρκαδίου και για τον πυρπολητή της Μανόλη Σκουλά.
Είχα τη σπάνια τύχη να εντοπίσω στην Κρήτη έντυπα και χειρόγραφα της προσωπικής Βιβλιοθήκης και του Αρχείου του δασκάλου των Ανωγείων και Γαριβαλδινού Επαναστάτη, Μανόλη Σκουλά.
Σε ένα από τα έντυπα αυτά, για να τονιστεί η σημασία που είχαν για τον νεαρό διανοούμενο και μαχητή διασώθηκε η χειρόγραφη αφιέρωση του Menotti Garibaldi, πρωτότοκου γιου του διεθνούς επαναστάτη Giuseppe Garibaldi με τις φράσεις «insieme nella libertà, uniti alle battaglie» (μαζί στην ελευθερία, ενωμένοι στις μάχες). MICHELE SARTORIO, NUOVO VOCABOLARIO GRECO – ITALIANO, MILANO 1852).
Η Βιβλιοθήκη, την ώρα που γράφονται οι γραμμές αυτές, περιέχει είκοσι πέντε έντυπα που έχουν εκδοθεί από το 1564 ὼς το 1865. Όλα τα βιβλία φέρουν τη σφραγίδα του Ἐμμανουήλ Σκουλᾶ με την ιδιότητα του δημοδιδασκάλου στο Δημοτικό Σχολείο της Σύρου και αυτή του επαναστάτη Γαριβαλδινού. Σε ορισμένα δημοσιεύματα υπάρχει και η ιδιόχειρη υπογραφή του καθώς και μικρή απλή σφραγίδα με το αρχικό του ονόματός του και το επώνυμο. Τα χειρόγραφα σημειώματα και οι οποιεσδήποτε σημειώσεις και παρατηρήσεις του αποτελούν αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης. Στο Αρχείο του υπάρχουν ήδη τρεις επιστολές γραμμένες σε τρία λυτά φύλλα, οι δύο εκ τωνοποίων είναι χρονολογημένες. Σε άλλη αρχειακή κατηγορία περιέχονται τα Ημερολόγιά του των κρίσιμων χρόνων 1865, 1866, εκδόσεις Βενετίας (Ἐκ τῆς Ἑλληνικῆς Τυπογραφίας τοῦ Φοίνικος). Οι πληροφορίες και οι ειδήσεις των Ημερολογίων αποτελούν σημαντική συμβολή στην ιστορία της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης του πρώτου έτους 1866.
Σε μια άλλη κατηγορία που την επέγραψα Έγγραφα, κατέταξα τις Περιλήψεις Ρωμαϊκοῦ Δικαίου, του έτους 1865, όταν ο Σκουλάς ήταν ήδη φοιτητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Όθωνος. Στην ίδια κατηγορία συμπεριέλαβα τις χειρόγραφες σημειώσεις του Συνεσίου, Εἰς τὸν Αὐτοκράτορα Ἀρκάδιον, Περί Βασιλείας. Ιδιαίτερη αξία έχουν Τὰ Ἱστορικά Σημειώματα του προξενικού πράκτορος Ρωσσίας Ρεθύμνης Γεωργίου Ζαχ. Σκουλούδη για τα οποία έγινε λόγος. Τέλος στο Αρχείο Τύπου ανακαλύφθηκαν τα φύλλα τεσσάρων εφημερίδων, «Ἐθνοφύλαξ», 6 Αὐγούστου 1864 – «Εὐαγγελισμός», 29Αὐγούστου 1864 – «Πρωινός Ταχυδρόμος», 5 Νοεμβρίου 1864 και Ἡ ΝέαΓενεά, 24 Ἀπριλίου 1865).
Τα ερευνητικά αποτελέσματα υπήρξαν πράγματι εντυπωσιακά. Όπως είναι ευνόητο, οι ερευνητικές δράσεις αναπόφευκτα στράφηκαν στα Ιστορικά Αρχεία της Αθήνας και του Εξωτερικού, σε αρχειακές συλλογές του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, των Κρατικών Αρχείων Βενετίας και Τεργέστης.
Ο Μανόλης Σκουλάς και οι συμπολεμιστές του, σύντροφοι, εθελοντές, επαναστάτες, έγιναν στάχτη στο πυρπολημένο Αρκάδι από το κέντημα του τσεπανέ «με μια μπιστόλα ασημωτή του Κούντη του Δημήτρη» (Κεφαλογιάννη) που είχε στα χέρια του ο αδικαίωτος πυρπολητής.
Η Κρητική Αυτοδιοίκηση, η Περιφέρεια Κρήτης, η Κρητική Εκπαίδευση, η Εκκλησία της Κρήτης και η Ελληνική Πολιτεία (και η Ακαδημία Αθηνών, ιδιαίτερα αυτή, γιατί φέρει την κύρια ευθύνη της απόκρυψης της αλήθειας, όπως και η Εκκλησία της Κρήτης), οφείλουν να εγκαταλείψουν τη σιωπή τους, να αναγνωρίσουν, μετά από τόσες καθυστερήσεις, την ιστορική αλήθεια, να τιμήσουν τον πραγματικό πυρπολητή της ιστορικής Μονής Αρκαδίου και να αποδώσουν δικαιοσύνη.
Τελικά είναι υπό αναζήτηση οι σχέσεις της δικαιοσύνης και της ιστορίας (και της πολιτικής, ειδικότερα αυτής στις διάφορες εκφάνσεις της μέσα στην πορεία του χρόνου – κινήματα, δικτατορίες …) οι οποίες όχι λίγες φορές φαίνεται να μοιάζουν πολύπλοκες, δυσδιάκριτες και, ενδεχομένως, μη αναγνωρίσιμες. Ωστόσο, οι επιστήμες αυτές, η δικαιοσύνη και η ιστορία χρησιμοποιούν, ασχολούνται και αξιολογούν κοινά αποδεικτικά στοιχεία, όπως είναι τα τεκμήρια, οι πηγές και όχι λίγες φορές, ενδείξεις ακόμη και προφορικές εκθέσεις. Η ετυμηγορία, όπως αυτή εκφράζεται μέσω της δικαιοσύνης και η ιστορική αλήθεια πέρα από τη διαμεσολάβηση και τις πολιτικές περιπέτειες του τόπου διασταυρώνονται και αναδεικνύουν το πραγματικό γεγονός.
Τα χειρόγραφα, οι πηγές, ο τύπος της εποχής είναι διάσπαρτα σε όλη την Κρήτη και όχι μόνο στη Μεγαλόνησο. Η συστηματική αναζήτησή τους, η φροντίδα για τη συλλογή τους και προπαντός η αγάπη για τον μεγάλο Ανωγειανό διανοούμενο επαναστάτη είναι τα ισχυρά κίνητρα που κάθε φορά μας αποζημιώνουν καθώς ανακαλύπτουμε και κρατάμε στα χέρια μας ό,τι πολύτιμο εκείνος χρησιμοποιούσε.
Ο Εμμανουήλ Σκουλάς δημοδιδάσκαλος, Γαριβαλδινός, όπως ο ίδιος υπέγραφε στα χειρόγραφα και στα βιβλία του, είναι ζωντανός στις μαρτυρίες των συγχρόνων του, στα προσφιλή του αντικείμενα, στα ημερολόγιά του, στα χειρόγραφά του, στα βιβλία του (ακόμη και με τα όπλα του, κυριολεκτικά και μεταφορικά) και κινείται ανάμεσά μας διαχρονικός και επίκαιρος για να τονίζει την αναγκαιότητα της συνάρθρωσης της Παιδείας με την Επανάσταση και την Αντίσταση.
* Απόσπασμα από την παρουσίαση του βιβλίου του Απόστολος Γ. Παπαϊωάννου στα Ανώγεια, στις 7 Νοεμβρίου 2014.
