Ερεύνα: Ζαχαρίας Καψαλάκης
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας τόσο στην Κρήτη, όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα μα και σε ολόκληρη την Οθωμανική αυτοκρατορία οι δημοτικοί θεσμοί ήταν κάτι το άγνωστο.
Για πρώτη φορά στα 1864, επί Μιδχάτ πασά, στην Νομαρχία του Δουνάβεως (σημερνή Βουλγαρία), εφαρμόστηκαν διοικητικές υποδιαιρέσεις, ενώ στην Κρήτη υπόσχεση εφαρμογής δόθηκε το 1867, και εξ αιτίας της μεγάλης Κρητικής επανάστασης του 1866.
Τη χρονιά λοιπόν αυτή με τον Οργανικό νόμο τα τρία διοικητική κέντρα του νησιού (Χανιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο), γίνονται πέντε:
- Των Χανίων αποτελούμενο από της πόλης των Χανίων και τις επαρχίες Κυδωνίας, Σελίνου και Κίσσαμου
- Των Σφακίων αποτελούμενο από τις επαρχίες Αποκορώνου, Σφακίων και Αγίου Βασιλείου.
- Της Ρεθύμνης αποτελούμενο από της πόλης της Ρεθύμνης και τις επαρχίες Ρεθύμνης, Μυλοποτάμου και Αμαρίου
- Του Ηρακλείου αποτελούμενο από την πόλη του Ηρακλείου και τις επαρχίες Μαλεβυζίου, Τεμένους, μέρος Ρίζου και Πεδιάδος, Μονοφατσίου, Πυργιωτίσσης και Καινουργίου.
- Και του Λασιθίου αποτελούμενο από τις επαρχίες Μεραμπέλλου, Λασιθίου, (μέρος Ρίζου (της Βιάννου), Ιεραπέτρας και Σητείας.
Διοικητές (Μουτεσαρρίφαι) των διοικήσεων Ηρακλείου και Ρεθύμνης ήταν Οθωμανοί, ενώ Σφακίων και Λασιθίου Χριστιανοί. Τα καθήκοντα της διοικήσεως των Χανίων ήταν συγχωνευμένα με αυτά του Γενικού Διοικητού Κρήτης, που ή έδρα του ήταν στα Χανιά. Έδρες των υπόλοιπων διοικήσεων ήταν για την διοίκηση των Σφακίων το χωριό Βάμμος της επαρχίας Αποκορώνου, για Ρέθυμνο και Ηράκλειο οι ομώνυμες πόλεις και για το Λασίθι η κωμόπολη Νεάπολη της επαρχίας Μεραμπέλλου.
Στις έδρες των νέων αυτών διοικήσεων του νησιού μας, ιδρύθηκαν δημαρχεία με περιορισμένες βέβαια αρμοδιότητες. Συγκεκριμένα τους δόθηκε η επιμέλεια της καθαριότητας, η επισκευή των δρόμων, η εφαρμογή των σχεδίων πόλεων, η αστυνόμευση της αγοράς και η εποπτεία των οικείων νοσοκομείων, ενώ οι Δήμαρχοι ήταν διορισμένοι και παυμένοι από την διοικητική εξουσία.
Τον Οκτώβριο του 1878, τελειώνει μια ακόμη κρητική επανάσταση, που έμεινε στην ιστορία ως η επανάσταση του 1878. Οι συνελθόντες στην Χαλέπα Χανίων πληρεξούσιοι του τόπου απαίτησαν μεταξύ των άλλων να συνταχθεί και να εφαρμοσθεί δημοτικός νόμος. Απαίτηση που ικανοποιήθηκε με το άρθρο 4 της σύμβασης.
Η παραπάνω δέσμευση έγινε νόμος ένα χρόνο αργότερα και για πρώτοι φορά από κοινού Χριστιανοί και Οθωμανοί εκλογείς θα ψήφιζαν δημοτικούς άρχοντες. Σύμφωνα με τον νομοθέτη «..πας δήμος περιέχων πλειότερους των 40 οικογενειών Οθωμανών ή Χριστιανών, θεωρείται μεικτός και αι δημοτικαί αρχαί εκλέγονται ούτω: Ο μεν Δήμαρχος εκ των κατοίκων του πλειοψηφούντος θρησκεύματος, ο δε α΄ Δημαρχιακός Πάρεδρος εκ των του μειοψηφούντος. Εις δε τα μέλη του δημοτικού συμβουλίου τηρείται η αναλογία 1:2. Εάν όμως ο αριθμός των οικογενειών της μειονοψηφίας είναι ανώτερος των 150 οικογενειών, εν τω δήμω τούτω εκλέγονται εξ ίσου τα μέλη του δημοΝέο άρθροτικού συμβουλίου. Αι πόλεις Χανίων, Ρεθύμνης και Ηρακλείου θα αποτελέσωσιν εκάστη ίδιον δήμον, αι δε επαρχίαι, φυλαττωμενων των αρχαίων ορίων αυτών, θα διαιρεθώσιν αναλόγως της εκτάσεως και του πληθυσμού αυτών από δύο μέχρις έξ δήμων εκάστη»
Μετά τα παραπάνω η Κρήτη διαιρέθηκε σε 88 δήμους.
- Στην διοίκηση Χανίων 17. Αναλυτικά η. Κυδωνία 7 δήμους – κατά παρέκκλιση του νόμου, αφού η κωμόπολης Αζιζιέ (Σούδας) αναγνωρίσθηκε σαν αυτόνομος δήμος-, η Κίσσαμος 6 , το Σέλινο 3 και 1 η πόλη των Χανίων.
- Η διοίκηση Σφακίων 14. Συγκεκριμένα ο Αποκόρωνας 4, ο ΄Αγιος Βασίλειος 4 και τα Σφακιά 6 δήμους.
- Η διοίκηση Ρεθύμνης 16. Αναλυτικά η επ. Ρεθύμνης 6, το Αμάρι 3, το Μυλοπόταμο 6 δήμους και 1 η πόλης της Ρεθύμνης.
- Η διοίκηση Ηρακλείου 21.Συγκεκριμένα το Μαλεβύζι 2, το Τέμενος 5, το Μονοφάτσι και μέρος Ρίζου 5, η Πεδιάδα 5, το Καινούργιο 3 η Πυργιώτισσα 2 και 1 η πόλη του Ηρακλείου.
- Η διοίκηση Λασιθίου 20. Αναλυτικά το Μεραμπάλλο 6, το Λασίθι 2, η Ιεράπετρα 4, η Βιάννος 3 και η Σητεία 5.
Από τους 88 αυτούς δήμους 10 θα έχουν δημάρχους Οθωμανούς, σύμφωνα με το άρθρο 46 του δημοτικού κώδικα. Συγκεκριμένα οι πόλεις των Χανίων, Ρεθύμνης και Ηρακλείου και οι δήμοι Σούδας, Αρκαλοχωρίου, Τεφελίου, Μεγ. Βρύσης, Αμπελούζου, Σπιναλόγκας και Ιεραπέτρας. Οι υπόλοιποι 78 θα έχουν Χριστιανούς δημάρχους. Επίσης 36 δήμοι δεν θα είναι μικτοί, αφού όλοι οι δημοτικοί άρχοντες, δήμαρχοι, πάρεδροι και δημοτικοί σύμβουλοι, είναι Χριστιανοί.
