Του Δημήτρη Χ. Σάββα*
Εκείνα τα χρόνια δεν θέριζε ο καρκίνος ή τα εγκεφαλικά νοσήματα, οι καρδιακές παθήσεις και φυσικά τα τόσα τροχαία δυστυχήματα. “Έφυγαν” όμως με άλλους τρόπους οι άνθρωποι, με τις διάφορες επιδημίες.
Και η Κρήτη πλήρωνε αυτές με τον πιο βαρύ τρόπο, αφού βρισκόμενη στο σταυροδρόμι των συγκοινωνιών Ανατολής και Δύσης, υπέφερε πολλά απ’ αυτές, που ξεσπούσαν κάθε τόσο σαν τρομερές θεομηνίες και ερήμωναν κυριολεκτικά πολιτείες και χωριά.
Αυτά είναι τα γνωστά θανατικά που είχαν τεράστια έκταση, προκαλώντας καταστροφές στους πληθυσμούς αφήνοντας εποχές. Ακόμα και σήμερα ακούμε τους μεγαλύτερους στην ηλικία να λένε: στον “καιρό της μαύρης πανώγλας”, “στο μεγάλο θανατικό” και άλλες παρόμοιες φράσεις που περιείχαν την έννοια του αφανισμού. Πανούκλα ή πανώγλα ή πανώλη… Πόσες εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι προσέφερε το νησί της Κρήτης στην αδηφάγο αυτή αρρώστια; Η πόλη μας, το Ηράκλειο πλήρωσε βαρύ φόρο θυμάτων το έτος 1592. Αυτή η περιγραφή της πανούκλας οφείλεται στον τότε καπετάνιο του Χάνδακα και προβλεπτή Χανίων, τον Φίλιππο Πασκουαλίγκο. Ο ίδιος περιγράφει με κάθε τραγική λεπτομέρεια την επιδημία αυτή. Ας δούμε τι λέει ο ίδιος σε κάποιο απόσπασμα της σχετικής του αναφοράς:
“…Και τώρα θεωρώ υποχρέωσή μου να αναφέρω μερικά πράγματα, αναφορικά με την πανούκλα που, ο πανάγαθος Θεός, ευδόκησε να στείλη στο Χάνδακα. Στη μεγάλη αυτή δοκιμασία βρέθηκα από την αρχή ως το τέλος και νομίζω πως πρέπει να πληροφορηθεί η Γαληνότητά σας σχετικά μ’ αυτή.
Κατέπλευσε, λοιπόν, στο λιμάνι του Χάνδακα στις 28 του Γενάρη του 1591 το πλοίο του Γεώργη Μπακόπουλου από το Χάνδακα. Το πλοίο αυτό ερχόταν από την Κωνσταντινούπολη με φορτίο από αλίπαστα και άλλα εμπορεύματα. Τα υγειονομικά του έγγραφα ήταν εν τάξει και δεν υπήρχε καμμιά υποψία. Οι αρμόδιοι υγειονομικοί υπάλληλοι διάταξαν να πέσουν στη θάλασσα οι επιβάτες και το πλήρωμα του πλοίου για να καθαριστούν, να βάλουν άλλα ρούχα και έπειτα να τους αφήσουν ελεύθερους. Ένας, από το πλήρωμα, με το όνομα Λορέντζος, είχε τάξιμο, όπως είπε, να πάει στο βουνό του Σταυρού (στο Στρούμπουλα) και εδοκίμασε να πάει πεζός.
Δεν μπόρεσε όμως να φθάσει, γιατί ήταν αδιάθετος και γύρισε στο σπίτι του, που βρίσκεται στη συνοικία του Δερματά (σημερινό Μποδοσάκειο) και έπεσε στο κρεβάτι.
Αμπ το ‘μάθαν οι προβλεφτές της υγειονομικής υπηρεσίας διάταξαν να μετακομιστή στο ακρωτήρι του Αγίου Λαζάρου (εκεί που ήταν του Νιργιανάκι το σπίτι στην Αλικαρνασσό) όπου ήταν το λοιμοκαθαρτήριο. Μα όταν τον μεταφέρανε με τη βάρκα πέθανε πριν φθάσει.
Όλοι μας υποψιαστήκαμε με το θάνατο αυτό. Διατάξαμε τους γιατρούς να κάμουν αμέσως νεκροψία. Δυο απ’ αυτούς είπαν πως παρετήρησαν ένα προίξιμο πάνω από το δεξιό μηρό, κάπως μελανό, που νόμισαν πως ήτανε είδος άνθρακα. Άλλοι το απέδωσαν στην κόπωση του Λορέντζου να πάει στο βουνό του Σταυρού. Άλλοι είπαν πως δεν ήταν τίποτε το ύποπτο γιατί ο άνρθωπος αυτός ήταν άλλοτε σκλάβος, οπότε υπέφερε πολύ και συνεπώς ο θάνατός του οφείλεται στην εξασθενημένη κράση του και στις συνεχείς αιμοπτύσεις. Ύστερα από τις αντιφατικές αυτές γνώμες και για περισσότερη ασφάλεια, διατάξαμε να απολυμανθεί αμέσως το σπίτι του αρρώστου και να μεταφερθούν στο λοιμοκαθαρτήριο όσοι βρισκότανε σ’ αυτό. Διατάξαμε επίσης να απομονωθεί στο σπίτι του ο παπάς που εκοινώνησε τον άρρωστο κι όσοι άλλοι ήταν σ’ επαφή μ’ αυτό. Διατάξαμε και το πλοίο να αποπλεύση αμέσως στην Ντία μαζί με όλο το πλήρωμά του για καραντίνα.
Πέρασαν 40 μέρες και δεν συνέβη τίποτε το ύποπτο ούτε σ’ αυτό το πλοίο, εξόν από το θάνατο της συζύγου του Λορέντζου, του παιδιού του και της αδελφής του, που βρισκόταν στο λαζαρέττο. Και σ’ αυτούς παρουσιάστηκαν οι μαύρες κηλίδες, που ‘ναι φανερά σημάδια του θανατικού. Μα είπαν πως ο θάνατός τους και οι μελανιές οφειλότανε στα χτυπήματα που έδωκαν στα στήθη τους, θρηνώντας το Λορέντζο τους, σύμφωνα με την τοπική συνήθεια και στο γεγονός ότι πλάγιασαν καταγής στο ύπαιθρο.
Αιφνίδια όμως έγινε γνωστό στον Κατσαμπά, χωρίο ένα μίλι μακρυά από την πόλη, όπου κατοικούσαν 700 φτωχοί άνθρωποι, πέθαναν ταυτόχρονα πολλά πρόσωπα σε διάφορα σπίτια.
Στις αρχές του Μάη άναψε το θανατικό σαν πυρκαϊά στους στρατώνες του Αγίου Γεωργίου (τα σημερινά μέγαρα των δημοσίων υπηρεσιών) και του Αγίου Ανδρέα (Σταφιδική).
Στους στρατώνες του Δερματά και του Ιησού το θανατικό σημείωσε τέτοια πρόοδο ώστε αναγκάστηκα να ορίσω 4 στρατιώτες για να θάβουν εκείνους που πέθαιναν από τους λόχους των και να καθαρίζουν τους στρατώνες.
Μα όσοι διοριζότανε στην υπηρεσία αυτή τόσοι πέθαιναν αμέσως. Γι’ αυτό ο πανικός στο στρατό μεγάλωνε και οι προσπάθειές μου για να βρίσκω νέους στρατιώτες διπλασιαζότανε. Μεγάλη δυσκολία συναντούσα επίσης για να βρω κουρείς που τους χρησιμοποιούσα αποκλειστικά για να κάνουν αφαιμάξεις στους αρρώστους”.
Του Αγίου Χαραλάμπους χθες. Γιόρταζε η γειτονιά μας, αφού ένα κλίτος του Σιναϊτικου Ναού του Αγίου Ματθαίου, είναι αφιερωμένο στον Άγιο Χαράλαμπο. Πριν από πολλά χρόνια αυτή τη μέρα τελούνταν επιμνημόσυνη δέηση υπέρ των ιδρυτών του Πανανείου Δημοτικού Νοσοκομείου, Πανανού και Αθηνάς Θεοδουλάκη.
Η 10η Φεβρουαρίου ήταν και η επέτειος ημέρα των εγκαινίων του προαναφερόμενου Νοσοκομείου. Την ίδια μέρα γιόρταζε και το Σωματείο των Σιδηρουργών, αφού προστάτης τους ήταν ο Άγιος Χαράλαμπος. Ιδιαίτερη ήταν η λατρεία στον Άγιο, αφού ήταν προστάτης και θεραπευτής από λοιμικές αρρώστιες, ιδιαίτερα από την πανώλη που τόσο ήταν διαδεδομένη.
Σημειώνεται στην υμνογραφία του, ότι με τη βοήθειά του “της πανώλους, λοιμικής απαλλαττόμεθα νόσου…”.
Αλλά και στο συναξάρι του αναφέρεται ότι κατά το μαρτύριό του, ζήτησε ο ίδιος από το Χριστό να του δώσει τη χάρη “Εις όποιον τόπον ευρεθή κομμάτι από το λείψανον του και εις όποιαν χώραν τον εορτάζουν, να μη γένη ποσώς πείνα, ούτε πανούκλα, να θανατώνει τους ανθρώπους”.
Το συναξάρι του Αγίου αποδίδει την ιαματική δύναμη στο λείψανό του. Η πανώλη που τόσα άλλα ονόματα της προσδίδουν όπως: πανούκλα, πανώλγα, σκορδούλα, ευλογημένη, λοιμός, θανατικό προσωποποιείται κατά τη λαϊκή αντίληψη σαν μια μαύρη γυναίκα που μέσα στη νύχτα έρχεται και διαλέγει τα θύματά της.
Και ο Άγιος Χαράλαμπος! προστάτης και θεραπευτής αυτής της φοβερής επιδημίας. Συχνά εικονίζεται να ποδοπατεί την πανώλη, η οποία προσωποποιείται σαν κακόμοιρη γυναίκα, ανακουφίζοντας μ’ αυτό τον τρόπο τους ανθρώπους και γεμίζοντάς τους με ελπίδα και αισιοδοξία.
* Ο κ. Δημήτρης Σάββας είναι Προϊστάμενος της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Το άρθρο γράφτηκε τον Φεβρουάριο του 2013 και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «ΠΑΤΡΙΣ» του Ηρακλείου.
