Γράφει ο Αντώνης Βασιλάκης*
Από την αρχή του 2017, το Εθνικό Αστεροσκοπείο αποφάσισε να δίνει ονόματα σε κακοκαιρίες (χαμηλά βαρομετρικά/διαταραχές), που πιθανόν να έχουν σημαντικές κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις στη χώρα. Το όνομα της κάθε κακοκαιρίας προέρχεται με αλφαβητική σειρά από την ελληνική ιστορία και μυθολογία. Για την ευστοχία αυτής της επιλογής έχουν ειπωθεί και γραφτεί πολλά. Η πρώτη κακοκαιρία ήταν η Αριάδνη (05-11/01/2017), πριν από 4 χρόνια. Η κακοκαιρία των ημερών μας (12-17/2/2021) ονομάστηκε Μήδεια, που ήταν η τραγική ηρωίδα της Αργοναυτικής Εκστρατείας. Θα αναφερθώ στη μυθική σύνδεσή της με την Κρήτη, που έχει πρωταγωνιστές, τη βασίλισσα Πασιφάη, γυναίκα του Μίνωα, θεία της Μήδειας και μάγισσα επίσης, την αθηναια πριγκίπισσα και μάγισσα Πρόκριδα, και τη συνάντηση των Αργοναυτών και της Μήδειας με το μπρούτζινο γίγαντα-ρομπότ Τάλο. Στο τέλος θα επιχειρήσω την «απομυθοποίηση» των μύθων.
- Η οικογένεια της Πασιφάης και του Μίνωα.
Η Πασιφάη ήταν κόρη του Ήλιου και της Περσηίδας (ή της Εκάτης), αδελφή του Πέρση και του Αιήτη (άρα θεία της Μήδειας), βασιλιά της Κολχίδας, και αδελφή της θεάς μάγισσας Κίρκης.
Έγινε βασίλισσα της Κρήτης, σύζυγος του Μίνωα και μάνα τεσσάρων γιων: του Ανδρόγεου (σκοτώθηκε με δόλο στην Αθήνα), του Δευκαλίωνα (διαδέχθηκε το Μίνωα, πατέρας του Ιδομενέα και του Μηριόνη), του Κατρέα (διαδέχθηκε το Μίνωα, κόρες του Κατρέα η Αερόπη και η Κλυμένη, μητέρα του Αγαμέμνονα και του Μενέλαου η πρώτη, και του Παλαμήδη η δεύτερη), και το Γλαύκο.
Ο Μίνωας και η Πασιφάη είχαν και τέσσερις κόρες: την Αριάδνη (γυναίκα του θεού Διόνυσου, γέννησε το Θόαντα, το Στάφυλο, τον Οινοπίωνα και τον Πεπάρηθο), τη Φαίδρα (γυναίκα του Θησέα, γέννησε τον Ακάμαντα και το Δημοφώντα), την Ξενοδίκη και την Ακάλλη ή Ακακαλλίδα (από το θεό Απόλλωνα έγινε μητέρα του Νάξου και του Μίλητου, ενώ από τον Ερμή γέννησε τον Κύδωνα). Αυτά ήταν τα νόμιμα παιδιά του ζωηρού ερωτύλου Μίνωα που ερωτευόταν αδιάκριτα γυναίκες και άντρες – κατά το πρότυπο του πάτερα του Δία.
- Τα νόθα παιδιά του Μίνωα και οι έρωτές του
Ο Μίνωας είχε νόθα παιδιά από τους έρωτές του με διάφορες νύμφες: με τη νύμφη Παρία γεννήθηκαν ο Ευρυμέδοντας, ο Χρύσης, ο Νηφαλίωνας και ο Φιλόλαος (βασίλευσαν στην Πάρο). Με τη νύμφη Δεξιθέα γεννήθηκε ο Ευάνθιος (βασίλευσε στην Κέα). Άλλες ερωμένες του ήταν η νύμφη Βριτόμαρτη (για να γλιτώσει απ’ τον έρωτά του έπεσε στη θάλασσα). Ακόμη, ερωμένες του ήταν δυο Αθηναίες πριγκίπισσες: η Περίβοια (από τις κοπέλες που είχαν έρθει μαζί με το Θησέα στην Κνωσό) και η Πρόκριδα (γι’ αυτήν παρακάτω). Από τους ανδρικούς έρωτες του αναφέρεται η ερωτική σχέση με το Θησέα, η απαγωγή (όχι από το Δια, αλλά από το Μίνωα) του Γανυμήδη και ο έρωτας για το Μίλητο, γιο του Απόλλωνα και της κόρης του Ακακαλλίδας, δηλαδή εγγονό του, αλλά χωρίς να το ξέρει αυτό ο Μίνωας.
- Η Πρόκριδα και η εφεύρεση του προφυλακτικού
Στην αρχή της βασιλείας του ο Μίνωας δεν έκανε παιδιά, γιατί υπέφερε από αφροδίσιο νόσημα: έβγαιναν από το σώμα του ερπετά που έτρωγαν τα σπλάχνα κάθε γυναίκας που ξάπλωνε μαζί του (μνημειωμένη φρίκη από τη μετάδοση δερματικής ασθένειας που σε παρωχημένους χρόνους εξολόθρευσε φυλές). Η Πασιφάη δεν έπαθε τίποτε, γιατί ήταν κόρη του Ήλιου.
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου η Πασιφάη του έκανε μάγια, γιατί ο Μίνωας είχε πολλές ερωμένες. Τον καταράστηκε και του προκάλεσε μια σπάνια αρρώστια: αντί για σπέρμα να βγάζει φίδια και σκορπιούς με αποτέλεσμα να πεθαίνουν οι ερωμένες του. Αυτή είναι μια μνημειωμένη φρίκη από τη μετάδοση δερματικής ασθένειας, που σε παρωχημένους χρόνους εξολόθρευσε ολόκληρες φυλές.
Από την αρρώστια αυτήν τον γλίτωσε η Αθηναία μάγισσα Πρόκριδα, κόρη του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα, που κατέφυγε στο Μίνωα μετά την απιστία στον άντρα της τον Κέφαλο (τον απάτησε με έναν Πτελέοντα, που της είχε κάνει δώρο ένα χρυσό στεφάνι). Η Πρόκριδα τον γιάτρεψε με ένα βότανο που της είχε δώσει η Κίρκη ή συνιστώντας του πριν συνουσιαστεί μαζί της, να βάλει το πρώτο προφυλακτικό στην παγκόσμια ιστορία του έρωτα: μια κύστη κατσίκας. Μετά την ερωτική συνεύρεση που είχαν, η Πρόκριδα απαίτησε δώρα από το Μίνωα, και αυτός της χάρισε δυο μοναδικά «ηφαιστότευκτα», που του είχε αφήσει η μάνα του η Ευρώπη, δώρα του θείου του Ήφαιστου στο γάμο του: ένα κυνηγετικό σκυλί, το Λαίλαπα, που δεν του ξέφευγε θήραμα, και ένα ακόντιο που πάντα εύρισκε το στόχο του. Με το ακόντιο αυτό την σκότωσε αργότερα κατά λάθος ο άντρας της. Η Πασιφάη ζήλευε την Πρόκριδα και την εξόρισε από την Κρήτη. Εκείνη ξαναγύρισε στην Αθήνα, στον άντρα της τον Κέφαλο.
Σε μια άλλη εκδοχή του μύθου η Πασιφάη για να τον εκδικηθεί για τις απιστίες του ερωτεύθηκε τον ταύρο που του είχε χαρίσει ο Ποσειδώνας, και ζευγάρωσε μαζι του με τη βοήθεια του Δαίδαλου και γέννησε τον ταυράνθρωπο Μινώταυρο.
- Ο Τάλος, οι Αργοναύτες και η Μήδεια
Το γιγάντιο χάλκινο ρομπότ Ταλος (αρχ. Τάλως, -ω) ήταν ένα εκπληκτικό ηφαιστότευκτο τεχνούργημα: κατασκεύασμα του Ήφαιστου για τον Μίνωα ή του Δία για την Ευρώπη ή του Δαίδαλου. Άλλοτε πάλι λογαριαζόταν για έμψυχος φύλακας της Κρήτης, στερνός απόγονος του χαλκού γένους ή γιος του Κρήτα ή του Οινοπίωνα, και πατέρας του Φαίστου, του ίδιου του θεού της φωτιάς Ήφαιστου, που με τη σειρά του είχε γιο τον Ραδάμανθη, επομένως ο Τάλος ήταν παππούς του. Άλλη εκδοχή θέλει αυτόν τον τόσο βαθιά ριζωμένο στη λαϊκή συνείδηση γίγαντα να συνδέεται με δεσμούς συγγένειας με το Μίνωα ως τρίτος αδελφός του μετά τον Σαρπηδόνα και τον Ραδάμανθη.
Το τέλος του Τάλου ήρθε όταν συναντήθηκε με τους Αργοναύτες που γύριζαν από την Κολχίδα. Θέλοντας να δέσουν οι Αργοναύτες στην Κρήτη αντιμετώπισαν τον γίγαντα, που τους κρατούσε σε απόσταση. Τότε η Μήδεια, που ταξίδευε μαζί τους, μάγεψε με τα λόγια της τον Τάλο, υποσχόμενή του την αθανασία, κι έτσι μπόρεσε ο Ιάσονας, ή η ίδια η Μήδεια να του αφαιρέσει το καρφί στη φτέρνα του που έκλεινε τη μια και μοναδική φλέβα που διέτρεχε όλο το κορμί του και περιείχε τον ιχώρ (το θεϊκό υγρό) θανατώνοντάς τον. Σε άλλη εκδοχή του μύθου, ο αργοναύτης Ποίαντας τόξευσε τον Τάλο στη φτέρνα και τον σκότωσε. Ο Ποίαντας ήταν τοξότης σύντροφος του Ηρακλή, που έβαλε φωτιά στην πυρά, όπου κάηκε ο Ηρακλής μετά το θάνατό του, στη σημερινή κορυφή Πυρά της Οίτης. Ο Ηρακλής του είχε δώσει το τόξο και τα βέλη του, που στη συνέχεια τα κληρονόμησε ο γιος του Φιλοκτήτης, ήρωας του Τρωικού πολέμου.
- «Εξορθολογισμός» των μύθων
Η Πασιφάη όμως δεν ήταν μόνο μάγισσα και ζηλιάρα σύζυγος. Η καταγωγή της από τον Ήλιο υποδεικνύει μια ισχυρή μινωική φεγγαροθεά και μια έντονη ανάμνηση της θεάς της γονιμότητας. Λατρεύτηκε στη Λακωνία και τη Μεσσηνία, περιοχές με έντονη μινωική διείσδυση. Ο Πλούταρχος αναφέρει στη Λακωνία ένα ονειρομαντείο, αφιερωμένο στην Πασιφάη. Εκεί, αυτοί που ήθελαν να πάρουν χρησμό σχετικά με τη γονιμότητα τους, πήγαιναν και κοιμούνταν τη νύχτα, ώστε την επομένη οι ιερείς να ερμηνεύσουν τα όνειρά τους. Αυτό το μαντείο σχετίστηκε και με την Κασσάνδρα ή τη Δάφνη ή μια κόρη του Άτλαντα που γέννησε τον Άμμωνα, που όλες είχαν το προσωνύμιο Πασιφάη.
Η καταγωγή της από τον Ήλιο, και η μαρτυρία του Παυσανία ότι στις Θαλάμες της Μεσσηνίας υπήρχαν δύο χάλκινα αγάλματα, της Πασιφάης και του Ήλιου φανερώνουν ότι η Πασιφάη, που «φαιει (=φωτίζει) τοις πάσι», ήταν ένα από τα ονόματα της σελήνης, σύζυγος του Μίνωα Ήλιου. Αλλά και ο έρωτας της Πασιφάης για τον ταύρο είναι ο μαθησιακός έρωτας, είναι η γοητεία που άσκησε επάνω της η αφήγηση του Δαίδαλου για τον αστερισμό του ταύρου.
Μια ορθολογική προσέγγιση του μύθου του Τάλου, τον συνδέει με γνώσεις τεχνικής για τον χαλκό. Μεταγενέστερες σκέψεις θέλουν τον Τάλο παλαιό ηλιακό θεό που ξέπεσε σε ήρωα ή σε δημιούργημα του Ήφαιστου, κάτι που καταδεικνύεται από τη σχέση του με τη φωτιά, από την περιφορά στο νησί σε τακτά χρονικά διαστήματα (εποχές του χρόνου) και από τον θάνατό του που προήλθε από τη θεά μάγισσα Μήδεια, εγγονή του Ήλιου.
Τη Μήδεια ένας μεταγενέστερος εξορθολογισμός την απομακρύνει από την αρχική της ιδιότητα της μάγισσας, και τη συνδέει με τη λατρεία της φύσης (θάνατος – αναγέννηση) και με χθόνια μυστηριακά τελετουργικά. Στην προσέγγιση αυτή (τη βρίσκομε στο Διοδωρο) τα στοιχεία της μαγείας περιορίστηκαν ή και εξαλείφθηκαν. Η Μήδεια από μάγισσα ή από πανίσχυρη θεά της γης μετατράπηκε σε μια βασιλοπούλα που απεχθανόταν τη βία και βοήθησε τον ήρωα Ιάσονα να σταματήσει μιαν άδικη και βάρβαρη κατάσταση στην Κολχίδα. Στην περίπτωση του Τάλου γλίτωσε την Κρητη από μια ηλιακή/καιρική καταστροφή. Ενώ έμαθε από τη μητέρα (ή γιαγιά) της την Εκάτη και την αδελφή (ή θεία) της Κίρκη όλες τις ιδιότητες των φαρμάκων ως δηλητηρίων, τα χρησιμοποίησε για εντελώς αντίθετους σκοπούς. Έβαλε στόχο της να γλιτώνει από τους κινδύνους τους ξένους που κατέπλεαν, πότε με το να παρακαλεί τον πατέρα της να χαρίσει τη ζωή στους μελλοθάνατους και πότε να τους απελευθερώνει η ίδια από τη φυλακή και να προνοεί για την ασφάλεια των άτυχων ανθρώπων, αλλά και να χρησιμοποιεί τα δηλητήρια ως φάρμακα να γιατρεύει τους ανθρώπους. Αυτό εντέλει σημαίνει η λέξη Μηδική = η τέχνη της ίασης των ανθρώπων από τις αρρώστιες, η ιατρική. Το διεθνές όνομα της ιατρικής είναι μηδική (medicα), και το πήρε από τη μάγισσα αλλά και κορυφαία θεραπεύτρια και φιλάνθρωπη, την τραγική Μήδεια.
* Ο κ. Αντώνης Βασοιλάκης είναι Αρχαιολόγος
(Φωτογραφία: Η Μελίνα Μερκούρη ως Μήδεια)
