Κείμενο – Φωτογραφία: Νικόλαος Φουκαράκης
Κατά τις ταραχές και την “μεγάλη σφαγή” στο Ηράκλειο το 1898 από τους Τούρκους ο όχλος λεηλάτησε και αφαίρεσε από την Αρμένικη εκκλησία του Ηρακλείου τα εκκλησιαστικά της βιβλία τα οποία αργότερα πουλήθηκαν σε καταστήματα της πόλης ως χαρτί περιτυλίγματος.
Από τύχη περισώθηκε ένα σπάνιο εκκλησιαστικό σύγγραμμα με πλήθος από πολύτιμες πληροφορίες τόσο για την Αρμενική παρουσία στην Κρήτη όσο και για την πόλη του Ηρακλείου.
Στα 1900 κάποιος Αρμένιος αντιλήφθηκε ότι Τούρκος μπακάλης στην πόλη χρησιμοποιούσε ως περιτύλιγμα φύλλα από ένα Αρμένικο εκκλησιαστικό βιβλίο και κατάφερε και αγόρασε από αυτόν το τελευταίο ολάκερο βιβλίο από τα λεηλαθέντα. Κατόπιν το παρέδωσε στον επίτροπο της Αρμένικης εκκλησίας και γνωστό υφασματέμπορα στην πόλη τον Αζαρία Μαδανιάν ο οποίος το φιλούσε πλέον στο χρηματοκιβώτιο του καταστήματος του και ως την δεκαετία του΄60 το κατείχε ο γιός του Κεβόρκ Μαδανιάν υφασματέμπορας και αυτός το Ηράκλειο.
Το διασωθέν εκκλησιαστικό βιβλίο ήταν γραμμένο στην αρχαία Αρμενική και ήταν αντίγραφο συγγράμματος που αφορούσε τις διατάξεις της Αρμένικης εκκλησίας το οποίο είχε αντιγράψει το 1356 μ.χ ο Αρμένιος ιερέας Στεππανός (Στέφανος) .
Μέσα στο εκκλησιαστικό αυτό σύγγραμμα υπήρχαν διάφορες πολύτιμες πληροφορίες, «…εγώ ο ιερεύς Στεπαννός (Στέφανος) έγραψα κατά νέον τρόπον και με αλάθητες λέξεις εν τη νοκτίστω πόλει Ηρακλής,(εννοεί το Ηράκλειο),υπό την προστασία του Αγίου Σαρκίς (Σεργίου ) Στρατηγού και της Αγίας Θεοτόκου και των Αγίων Τεσσαράκοντα των εν Σεβαστεία σφαγιασθέντων,με τας ικεσίας και τας πρεσβείας των οποίων είθε ο Χριστός…..να φυλάξη ακλόνητον την πόλιν ταύτην ,μετά των ηγητόρων και κατοίκων αυτής…»
Διό ικετεύω πάντας να μνησθούν εις τας προσευχάς των, εμέ τον Στεπαννός και πάντας τους δικούς μου ζώντας και μεταστάντας και τους λοιπούς μοναχούς της αδελφότητος τους κατοικούντας εις την Αγίαν ταύτην εκκλησίαν,μετά των θανόντων.
Μετ αυτών και τον ιερέα Χοβσέπ (Ιωσήφ) ο οποίος μου παραχώρησε το αντίγραφον. Προσδοκώ έλεος από τον Χριστόν τον Θεόν ημών,τον ευδοκήσαντα να φθάση εις πέρας η τελευταία μου τούτη γραφή,εν έτει Αρμενίων 806 (1356 μ.χ) Οκτωβρίου 13η.Στο τέλος του αντιγράφου του συγγράμματος αναφέρεται το έτος του θανάτου του αντιγραφέα το 1362 μ.χ
Μέσα από το σύγγραμμα αυτό πολλά συμπεράσματα βγήκαν από τους ιστορικούς του παρελθόντος όπως ότι η παλαιά Αρμένικη εκκλησία εκτίστη την β’ Βυζαντινή περίοδο (961-1210) όταν εγκαταστάθηκαν Αρμένιοι στην πόλη από τον Νικηφόρο Φωκά.
Επί Ενετοκρατίας (1210-1669) η εκκλησία φέρεται να ανήκε στο Ελληνικό και όχι στο δυτικό δόγμα τιμούμενη επ ονόματι του Αγίου Γεωργίου του Δωριανού.
Το 1323 κατείχετο από τον Ουνίτη ιερέα Ιωάννου Λαμπάριο.Επίσης βγαίνει το συμπέρασμα ότι ήτο μονή κοινόβια κατά τα έτη (1352-1362) και ότι ήταν τρικλιτούσα και τα πλάγια κλίτη ήταν επ ονόματος της Παναγίας Θεοτόκου και του Αγίου Σεργίου και Αγίων Σαράντα.
Επί Ενετών την εποχή την οποία αντιγράφει το σύγγραμμα το όνομα Χάνδαξ, γράφεται και ως Κάνδικα, Κάνδιδα, Κάνδιγα και τέλος Κάνδια.
Αξιοσημείωτη επίσης είναι η αναφορά της πόλης μας με το αρχαίο της όνομα,έγραφε ” εν τη νεοκτίστω πόλη Ηρακλής ” πέντε αιώνες πριν ονομαστεί και πάλι επίσημα το 1822.
Το όνομα της εκκλησίας επικράτησε και ως Παναγίας Θεοτόκου επί Τουρκοκρατίας. Εκ των υστέρων τιμά τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο.
