Κείμενο – Φωτογραφίες: Λιάνα Σταρίδα*
Μετά το β΄ μισό του 19ου αι., ο μικρός ναός του Αγίου Μηνά δεν επαρκούσε πια για να καλύψει τις θρησκευτικές ανάγκες της ολοένα αυξανόμενης κοινότητας των χριστιανών της πόλης. Δημιουργήθηκε έτσι η ανάγκη για την ανέγερση νέου μητροπολιτικού ναού.
Για να χτιστεί η νέα μητροπολιτική εκκλησία της πόλης μας, αγοράστηκε από τον χριστιανόφιλο Τούρκο Τσαλικάκη ένας μεγάλος κήπος.
Μπροστά στον κήπο υπήρχε μια σειρά από σπίτια που κατεδαφίστηκαν από την ενοριακή επιτροπή του Αγίου Μηνά το 1951. Στη θέση του μητροπολιτικού μεγάρου και μέχρι την οδό Κυρίλλου Λουκάρεως που ανοίχτηκε κατά τη γερμανική Κατοχή, ήταν επίσης δημόσιος χώρος, με τα αρχοντικά των αρχηγών του βενετσιάνικου ιππικού.
Ο δραστήριος μητροπολίτης Κρήτης Διονύσιος Χαριτωνίδης, ο κατόπιν Οικουμενικός Πατριάρχης Διονύσιος Ε’, τοποθέτησε τον θεμέλιο λίθο το 1862. Η έκρηξη της Κρητικής Επανάστασης το 1866 προκάλεσε την άμεση διακοπή των εργασιών που συνεχίστηκαν το 1883.
Ο τελευταίος μητροπολίτης της οθωμανικής περιόδου ήταν ο Τιμόθεος Καστρινογιαννάκης (1870-1898), επί της αρχιερατείας του οποίου ο Άγιος Μηνάς αποπερατώθηκε και εγκαινιάστηκε στις 18 Απριλίου 1895. Η εκκλησία κτίστηκε με δωρεές εκατοντάδων χριστιανών κατοίκων της πόλης και με εισφορές μοναστηριών, όπως διαπιστώνεται στα χειρόγραφα βιβλία δωρεών.
Αρχιτέκτονας ήταν ο Ηπειρώτης πρακτικός Αθανάσιος Μούσης. Ο ναός, εκλεκτικιστικό κτίσμα, παραπέμπει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο που εδράζεται σε υψηλό τύμπανο, ενώ εσωτερικά συνδυάζει και στοιχεία τρίκλιτης βασιλικής. Έχει δύο κωδωνοστάσια, ένα στη βορειοανατολική και ένα στη νοτιοανατολική γωνία. Το δεξιό κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Τίτο και το αριστερό στους Αγίους Δέκα Μάρτυρες της Κρήτης.
Η εσωτερική όψη του ναού υπέστη κατά καιρούς διάφορες αλλαγές με προσθήκες νέων στοιχείων. Πριν τη γερμανική Κατοχή, με σχέδια του αρχιτέκτονα Αναστάσιου Ορλάνδου αντικαταστάθηκε το ξυλόγλυπτο τέμπλο με άλλο μαρμάρινο, το ίδιο και ο επισκοπικός θρόνος (Παπαμιχαλάκης Ν., «Οι ναοί του Ηρακλείου κατά την Μάχην της Κρήτης», Μεσόγειος 21/7-28/7/1956).
Στις 22/7/58, 64 χρόνια μετά τα εγκαίνια του Αγίου Μηνά, το εκκλησιαστικό συμβούλιο ανέθεσε την αγιογράφηση του ναού στον αγιογράφο Στέλιο Καρτάκη, μαθητή του Φώτη Κόντογλου, που ακολούθησε πιστά τους κανόνες και τα πρότυπα της βυζαντινής αγιογραφίας. Η αγιογράφηση ολοκληρώθηκε το 1978. Στο μεσοδιάστημα, οι μόνες εικόνες που υπήρχαν και παραμένουν μέχρι σήμερα στη θέση τους, βρίσκονταν στο τέμπλο και τα εικονοστάσια. Φιλοτεχνήθηκαν από τον Ευάγγελο Μαρκογιαννάκη, αξιόλογο ζωγράφο της εποχής. Μόνο στον τρούλο υπήρχε ένας μικρός Παντοκράτορας που καταστράφηκε με την επόμενη αγιογράφηση.
Κατά τη Μάχη της Κρήτης, ο ναός του Αγίου Μηνά βομβαρδίστηκε, με αποτέλεσμα την ανατίναξη όλου του οικοδομικού τετραγώνου δίπλα στο ιερό βήμα. Η βόμβα άνοιξε κρατήρα μεγάλου μεγέθους που κυριολεκτικά κατάπιε το οικοδομικό τετράγωνο μαζί με κατοικίες και καταστήματα. Άλλη βόμβα έπεσε στη μέση της βόρειας πλευράς του ναού. Αφού καρφώθηκε σε μεγάλο βάθος έφτασε στα θεμέλια περίπου στα 5μ. χωρίς να εκραγεί. Μετά την Κατοχή, ανασύρθηκε και σήμερα εκτίθεται στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας. Μια τρίτη βόμβα έπεσε στη νότια πλευρά, μπροστά από την πόρτα που οδηγεί στον νάρθηκα, χωρίς κι αυτή να πλήξει το ίδιο το κτίριο.
Το 1995 γιορτάστηκαν τα εκατό χρόνια από τα εγκαίνια του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Μηνά με κάθε επισημότητα που αρμόζει σε παρόμοια περίσταση και στη συγκεκριμένη σε έναν από τους πιο λαμπρούς και επιβλητικούς ναούς της Ελλάδας.
Σχετική βιβλιογραφία: Φανουράκης Ευμ., «Ο Ι. Ν. του Αγ. Μηνά», Νέα Χρονικά 9/2/48.
Αλλαγή 11/11/1994, σ. 5. «Η λατρεία του Αγ. Μηνά στην Κρήτη», Μεσόγειος 11/11/1993.
Σταυρινίδης Ν., «Πώς άλλαξε η όψη της πόλη μας»,
Πατρίς 29/4-16/5/1951.
Ηράκλειον 14/10/1893, σ. 75.
* Η κ. Λιάνα Σταρίδα είναι Αρχαιολόγος
