Του Μιχάλη Τρούλη
Ο Φραγκιάς Μαστραχάς υπήρξε τέκνο αγαπητό της ευάνδρου Γέργερης, σήμερα έδρα του Δήμου Ρούβα, πέρασμα διαχρονικό τόσο από τη Μεσαρά προς το Ηράκλειο και το Λασίθι όσο και από το Ηράκλειο προς τη Μεσαρά, το Αμάρι και τη Δυτ. Κρήτη.
Ο τιμώμενος συναριθμείται μεταξύ των ηρωικών μορφών που συνέβαλαν στην αναζωπύρωση του πόθου της λευτεριάς στην Κρήτη και αναπτέρωσαν τις ελπίδες των κατοίκων της για την αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού κατά τον 19ο αιώνα.
Ακριβός φίλος, στενός συνεργάτης και πιστός σύντροφος του Μιχάλη Κόρακα, διακρινόταν πάντα για την αποφασιστικότητα, τον παράτολμο ηρωισμό και την αποτελεσματικότητά του στους αγώνες εναντίον των Τούρκων.
Πολέμησε ακριβώς μισό αιώνα από την προετοιμασία της Μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης έως και το τρίτο έτος της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης (1818-1868) οπότε τουρκική σφαίρα έθεσε τέρμα στη ζωή του, τη στιγμή που αναδεικνυόταν σε έναν από τους γενναιότερους και ενδοξότερους αρχηγούς των μέχρι τότε Κρητικών Κινημάτων και Επαναστάσεων και εξασφάλιζε την καθολική εκτίμηση και τον γενικό σεβασμό των συμπολεμιστών του.
Από το 25ο έτος της ηλικίας του, το 1818 ο ανυπότακτος χαρακτήρας του Φραγκιά Μαστραχά τον εξανάγκασε να αλλάξει ζωή και να γίνει χαϊνης, πάνω από τη Γέργερη, στις απότομες κορυφές του Ψηλορείτη και στο πυκνό δάσος του Ρούβα. Εκεί τον ακολούθησαν εκλεκτά παλληκάρια που συγκρότησαν ένα από τα πρώτα επαναστατικά σώματα, λίγο πριν αρχίσει ο Αγώνας του 1821. Το σώμα αυτό επιχειρούσε συχνές επιδρομές στα τουρκοχώρια της περιοχής, υπό τις διαταγές του, και τα απάλλασσε από τους επίφοβους και επικίνδυνους Τούρκους.
Από την πρώτη στιγμή της Μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης η συνεργασία του Φραγκιά Μαστραχά με τον Μιχάλη Κόρακα και τους άλλους συμπολεμιστές τους έγινε πιο συστηματική, χωρίς να τεθεί ποτέ θέμα για τις μεμονωμένες πρωτοβουλίες του σταυραϊτού του Ρούβα. Μόλις πληροφορήθηκε την αιφνιδιαστική επιδρομή των Τούρκων κατά της Γέργερης την ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, τη σφαγή του παπά – Γιώργη Κυριακίδη και αρκετών κατοίκων, την αιχμαλωσία των γερόντων και των γυναικόπαιδων και τη λεηλασία των αγαθών τους, ο Φραγκιάς Μαστραχάς όρμησε από το κρησφύγετο του Ρούβα και πρόφθασε τους επιδρομείς στη θέση “Ανεμόμυλος”, κοντά στην Αγία Βαρβάρα, στην πορεία τους προς το Ηράκλειο. Εκεί μετά από αιματηρή μάχη ανάγκασε τους Τούρκους να αφήσουν ελεύθερους τους αιχμαλώτους και να τραπούν σε φυγή. Αυτή η επιτυχία ικανοποίησε ηθικά τον παράτολμο αγωνιστή. Αναγνωρίστηκε από τα καλύτερα παλληκάρια και ορίστηκε και αρχηγός του πρώτου ιππικού σώματος που συγκροτήθηκε τότε στην Κρήτη μαζί με τους Γεώργιο Ρωμάνο και Αστρινό Χατζηδάκη.
Όμως η σκληρή μάχη που ακολούθησε στις 20 Αυγούστου 1823 στην περιοχή “Αμουργέλα” της Γέργερης, η υπεροχή του Χουσεϊν Βέη, η ήττα των επαναστατών, ο θάνατος του Αστρινού και η άσχημη εικόνα της Επανάστασης στην Κρήτη, δημιούργησαν έντονο προβληματισμό στον Φραγκιά Μαστραχά.
Αποφάσισε να μεταβεί στον Μοριά και να συνδράμει τους Έλληνες που αγωνίζονταν στη νότια Ελλάδα. Αποβιβάστηκε κοντά στο Ναύπλιο και ενώθηκε με τους επαναστάτες του Δημητρίου Καλλέργη. Πολέμησε ως το 1826, οπότε επανήλθε στην Κρήτη. Έμεινε ελάχιστα και ξαναγύρισε στην Πελοπόννησο όπου έλαβε μέρος και σε άλλες μάχες.
Στο τέλος του 1827 επανήλθε οριστικά στην Κρήτη όπου συνέχισε τον αγώνα κατά των Τούρκων. Το επέβαλαν οι νέες συνθήκες, που ήθελαν να βρίσκεται σε επανάσταση το νησί… Δυστυχώς ο Φραγκιάς Μαστραχάς προδόθηκε, συνελήφθη και οδηγήθηκε από τους διώκτες του στον Σαϊτ Πασά, στον Αμπελούζο. Εκείνος του πρότεινε να δηλώσει υποταγή στην τουρκική διοίκηση και να τον διορίσει έπαρχο Μεσαράς. Ο Φραγκιάς Μαστραχάς απέρριψε την πρόταση και ο πασάς διέταξε να τον κρεμάσουν… Ευτυχώς για τον ίδιο και την περιοχή, απελευθερώθηκε, κυριολεκτικά, την τελευταία στιγμή.
Ο Φραγκιάς Μαστραχάς δεν βρισκόταν ούτε στο μέσον της πορείας του. Γι’ αυτό χωρίς αναβολή, μαζί με τους Μιχάλη Κόρακα, Γεώργιο Ρωμάνο, Νικόλαο Μαλικούτη, Αναγνώστη Τσακίρη, Κωνσταντή Λεράτο και άλλους Μεσαρίτες αγωνιστές, σε ενέδρα στα “Καπαριανά”, σήμερα συνοικισμό των Μοιρών, κατέσφαξαν τον τρομερό γενίτσαρο Αγριολίδη (10 Αυγούστου 1828) εκδικούμενοι τον θάνατο του Δημητρίου Βαρούχα ή Λόγιου, που συνέβη πριν δεκαεπτά (17) χρόνια (Μάρτιος 1811) καθώς και τον πρόσφατο θάνατο του θρυλικού Ξωπατέρα (Ιωάσαφ Μαρκάκη) στη Μονή Οδηγητρίας (Μάρτιος 1828). Με την ίδια αποτελεσματικότητα, οι επαναστάτες αντιμετώπισαν και τον “αρμπεντέ του Αγριολίδη”, τις σφαγές πολλών Χριστιανών στο Ηράκλειο και στην ευρύτερη περιοχή του, μέχρι που οι Τούρκοι εγκατέλειψαν τη Μεσαρά και κατέφυγαν στο Ηράκλειο.
Αυτή η εξέλιξη δεν άφησε σε εφησυχασμό κανένα επαναστάτη, ιδιαίτερα μετά την απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων να θέσουν την Κρήτη έξω από τα σύνορα του πρώτου ελεύθερου Ελληνικού Κράτους.
Ο Φραγκιάς Μαστραχάς συνέχισε τον αγώνα… τόσο στον ξεσηκωμό του 1841, στον οποίο συμμετείχε από τους πρώτους με το επαναστατικό του σώμα, όσο και στην εξέγερση του 1858, γνωστή και ως κίνημα του Μαυρογένη όπου αναδείχθηκε από τους πιο γνωστούς αρχηγούς. Από κοινού με τον Μιχάλη Κόρακα έφεραν σε πολύ δύσκολη θέση τον Βελή πασά, με αποτέλεσμα ο Σουλτάνος να τον αντικαταστήσει αμέσως με τον Σαμή πασά, ο οποίος πέτυχε να καθησυχάσει τους Κρητικούς και να καταστείλει προσωρινά τις αντιδράσεις τους.
Πρωταγωνιστικός υπήρξε ο ρόλος του Φραγκιά Μαστραχά και στη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση, το 1866, στην ευρύτερη περιοχή της Μεσαράς, στα Ηρακλειώτικα, από τον κάμπο του Γαζίου ως το Γιόφυρο, στα Λασιθιώτικα και στα Αμαριώτικα. Μαζί με τον Μιχάλη Κόρακα διακρίθηκαν για την ακατάπαυστη δράση τους. Το επιβεβαιώνει η συμμετοχή τους σε 100 και 120 μάχες αντίστοιχα. Ενδεικτική της δράσης τους αυτής υπήρξε η αποφασιστική μάχη της “Αμουργέλας” θέση βορειοανατολικά της Γέργερης, γνωστή και από την Επανάσταση του 1821. Το τοπωνύμιο δεν ταυτίζεται με το χωριό “Αμουργέλλες” Πεδιάδος, αλλά ούτε και η μάχη αυτή με εκείνη που έγινε στον ίδιο χώρο το 1823, για να μην επαναλαμβάνουμε τουλάχιστον τα λάθη που μπορούμε να αποκαταστήσουμε με βεβαιότητα. Ο γνωστός ριμαδόρος Αναγνώστης Χατζη – Ζαχαριάδης δίνει την ακριβέστερη περιγραφή:
“Τρεις μέρες κάναν πόλεμον, εις του βουνού τη ρίζα
Γέργερη, Νίβρητο, Ζαρό, Βροντήσι και Βορίζα.
Άντρες, γυναίκες και παιδιά ήσαν στην τιμωρία,
εγδύσαντα και ’κάψαντα εκείνα τα χωρία”.
Επρόκειτο ακριβώς μετά την ανακατάληψη του Αγίου Μύρωνα, τον Αύγουστο του 1866, οπότε οι Τούρκοι αποφάσισαν να καταδιώξουν τον Γενικό Αρχηγό των Ανατολικών διαμερισμάτων Μιχάλη Κόρακα και τον Αρχηγό ιππικού των Ανατολικών Επαρχιών Φραγκιά Μαστραχά. Ο τριήμερος αμυντικός αγώνας έδωσε την ευκαιρία στους επαναστάτες να ανασυντακτούν και να πετύχουν τη διπλή νίκη στις “Κουτσουνάρες”, πάνω από τα Βορίζα, και στις Καμάρες… Οι νίκες αυτές προκάλεσαν την ολοκλήρωση των πυρπολήσεων και των καταστροφών των χωριών της Μεσαράς, καθώς και την απόσυρση του τουρκικού στρατού στο Ηράκλειο στις αρχές Σεπτεμβρίου 1866.
Στο εξής, τα πεδία των μαχών διευρύνθηκαν από τη Μεσαρά ως το Μαλεβίζι, στο Γάζι, στον Αλμυρό, στο Γιόφυρο, στην Τύλισο, στο Σερβιλί, στα ανατολικότερα, στην Πεδιάδα, στο Οροπέδιο Λασιθίου, στα Αμαριώτικα, στο Γερακάρι, και πάλι στην ευρύτερη περιοχή της Μεσαράς, όπου ο Μιχάλης Κόρακας με τον Φραγκιά Μαστραχά, τον Γεώργιο Ρωμάνο, τον Μανούσο Μαλικούτη, τον Δημήτρη Τσικριτσή, τον Παύλο Ντεντιδάκη, τον Μιχάλη Σκουλά, τον Απόστολο Κατεχάκη, τον Ηρακλή Κοκκινίδη, τον παπα – Κρανιώτη, τον Μιχάλη Καλημεράκη, τον Αδάμ Αδαμάκη, τους εθελοντές, έδιναν καθημερινές μάχες… μέχρι το 1868…
Γι’ αυτό, όλοι οι παραπάνω, από όποια θέση αγωνιζόταν ο καθένας, έγιναν μόνιμος στόχος των Τούρκων. Για τους αχώριστους φίλους “συναρχηγούς” και συμπολεμιστές, τον Μιχάλη Κόρακα και τον Φραγκιά Μαστραχά, οργανώθηκαν δυο απόπειρες εξόντωσής τους, ύστερα από προδοσία ταπεινών και μικρόψυχων ανθρώπων!
Η πρώτη έγινε στις 20 προς 21 Ιουλίου 1868 στο Ζαρό από τον τουρκικό στρατό που βρισκόταν στο Αξέντι. Ευτυχώς οι “Γηραιοί” Καπετάνιοι, Κόρακας και Μαστραχάς, είχαν προειδοποιηθεί από τους φρουρούς και αντί να αιφνιδιαστούν, αιφνιδίασαν οι ίδιοι τους Τούρκους. Η μάχη ήταν πεισματώδης και κράτησε ως το μεσημέρι, οπότε οι Τούρκοι υποχώρησαν…
Η δεύτερη απόπειρα έγινε στις 2 προς 3 Σεπτεμβρίου (17 και 18 Σεπτεμβρίου με το νέο ημερολόγιο) 1868 στους Κάτω Ασίτες, κοντά στη Μονή Αγίου Γεωργίου Γοργολαϊνη, όπου είχαν συγκεντρωθεί όλοι οι πολέμαρχοι της Μεσαράς, με σκοπό να πάνε στο Φόδελε και να παραλάβουν το φορτίο που θα έφερνε το ατμόπλοιο “Ένωσις”, το οποίο τροδοφοτούσε τη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση (1866-1869). Δυστυχώς, παρασύρθηκαν σε άκρατη οινοποσία από τη χαρά τους που το ελληνικό καταδρομικό θα επαναλάμβανε τα δρομολόγιά του! Το γεγονός αυτό διευκόλυνε τα σχέδια των Τούρκων και επιτάχυνε τις προσπάθειες των προδοτών! Οι πολέμαρχοι όλοι, μόλις ξύπνησαν, αντιλήφθηκαν πως ήταν περικυκλωμένοι, και δεν υπήρχε άλλη διέξοδος από αυτή που οδηγούσε μέσα από τον κλοιό και τα πυρά του εχθρού. Στη σφοδρή μάχη που ακολούθησε σκοτώθηκε η φοράδα του καπετάν Μιχάλη Κόρακα, γεγονός που έκανε ακόμα πιο άμεσο τον κίνδυνο να πραγματοποιηθεί η επιθυμία των Τούρκων. Γι’ αυτό, με μια κίνηση αυτοθυσίας, ο επίσης αχώριστος σύντροφός του, ο καπετάν Αδάμ Αδαμάκης ή Δαμιανάκης του παραχώρησε το άλογό του και τον έσωσε, αφού ήταν αδύνατο να τρέξει και να απομακρυνθεί πεζός, εξαιτίας της διπλής κήλης που τον βασάνιζε. Ο Αδαμάκης γρήγορος και στα πόδια είχε την ίδια καλή τύχη.
Όμως ο καπετάν Φραγκιάς Μαστραχάς είχε μεγάλη ατυχία! Σκοτώθηκε την ίδια στιγμή από ένα βόλι που δέχθηκε στην καρδιά στην προσπάθειά του να διασπάσει τον τουρκικό αποκλεισμό, σε ηλικία 75 ετών. Οι Τούρκοι, κατά πάγια συνήθεια, του έκοψαν το κεφάλι και το διαπόμπευσαν στους δρόμους του Μεγάλου Κάστρου. Το ακέφαλο σώμα τάφηκε στη Μονή Αγίου Γεωργίου Γοργολαϊνη. Σε δυο – τρεις ημέρες, οι Χριστιανοί του Ηρακλείου μπόρεσαν και πήραν το κεφάλι και το έθαψαν μαζί με το σώμα του Νέστορα των Κρητικών Επαναστάσεων. Η προτομή του, που αποκαλύφθηκε σήμερα στο πάρκο του στο Γιόφυρο, μαζί με αυτή στον περίβολο της Μονής του Αγίου Γεωργίου Γοργολαϊνη, θα δείχνουν το αγέρωχο ύφος του πολεμιστή και θα θυμίζουν τους ατέλειωτους αγώνες του και τη μεγάλη προσφορά του στην απελευθέρωση της Κρήτης και στην Ένωσή της με την Ελλάδα.
Υ.Γ.: Κατά την έρευνα και μελέτη της ζωής και της δράσης του Φραγκιά Μαστραχά με βοήθησαν οι εργαζόμενοι στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη και στα Γ.Α.Κ. Αρχεία Νομού Ηρακλείου, στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου και στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων, οι οποίοι μου υπέδειξαν και έθεσαν στη διάθεσή μου σχετικό αρχειακό και βιβλιογραφικό υλικό.
Σημαντική βοήθεια μου προσέφεραν και οι: Φανούριος Οικονομάκης, δήμαρχος Ρούβα, με έδρα τη Γέργερη, Νίκος Ψιλάκης, Ηρακλής Πυργιανάκης, Αλέκος Ανδρικάκης, Γεώργιος Τσαμπουράκης του Ιωάννη και της Ειρήνης και ο αείμνηστος Μανώλης Δετοράκης.
