Το κείμενο της εκφώνηση του Πανηγυρικού της Επετείου του Ολοκαυτώματος του Αρκαδίου με τίτλο « Η Εθελοθυσία του Αρκαδίου της Λευτεριάς Σημάδεψε τον Δρόμο» από τον κ. Μιχάλη Παπαηλιάκη, Γεωπόνο στο Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο, Ιστορικό Ερευνητή
Εκατόν τριάντα χρόνια, αιματηρών αγώνων, χρειάστηκαν οι χριστιανοί της Κρήτης, για να ελευθερώσουν τον Τόπο μας από τον Οθωμανικό ζυγό.
Στη διάρκεια των 130 αυτών χρόνων εκδηλώθηκαν επτά επαναστάσεις.
Από αυτές, δύο έχουν χαραχτεί βαθύτερα στη συλλογική μνήμη, εκείνη του Δασκαλογιάννη το 1770 και η Επανάσταση του 1866
Η Επανάσταση του 1866, κηρύχτηκε από τους εκπροσώπους της Παγκρήτιας Επαναστατικής Συνέλευσης, στο Ασκύφου Σφακίων, την 21η Αυγούστου 1866.
Στον προαύλιο χώρο του ναού του Αγίου Μανουήλ στο Ασκύφου, βρίσκεται μαρμάρινη αναμνηστική πλάκα στην οποία αναγράφεται η απόφαση της Επαναστατικής Συνέλευσης.
Αναφέρει η απόφαση :
1ον Καταργείται η τουρκική εξουσία επί της νήσου
2ον Κυρήττεται η αδιάσπαστος και παντοτινή ένωσις της Κρήτης μετά της μητρός Ελλάδος
3ον Η εκτέλεσις της παρούσης αποφάσεως ανατίθεται εις την ανδρεία του γενναίου λαού της Κρήτης και στην παντοδυναμία του υψίστου.
Η προκήρυξη αυτή υποδηλώνει την αποφασιστικότητα του χριστιανικού λαού της Κρήτης, να αγωνιστεί με όλες του τις δυνάμεις για την ελευθερία του νησιού και για την ένωση με την Ελλάδα.
Πράγματι στις σημαίες των κρητικών επαναστατικών σωμάτων αναγράφονταν δύο συνθήματα : ελευθερία ή θάνατος και ένωσις ή θάνατος.
Στην διάρκεια των τριών χρόνων της επανάστασης, χιλιάδες χριστιανοί σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν, πέθαναν από τις κακουχίες, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Εκατοντάδες χιλιάδες παραγωγικά δέντρα, κυρίως ελαιόδεντρα και αμπέλια εκριζώθηκαν ή καήκαν. Σοδειές δεν συγκομίστηκαν. Το ζωικό κεφάλαιο του νησιού καταστράφηκε. Σπίτια και εκκλησίες πυρπολύθηκαν. Κοιμητήρια συλήθηκαν
Παρ΄ όλες τις κακουχίες και τις απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, οι Κρήτες αγωνίστηκαν υπεράνθρωπα, γράφοντας χρυσές σελίδες ανδρείας και δόξας.
Η εθελοθυσία του Αρκαδίου, τον Νοεμβρίου 1866, και η δεκαήμερη μάχη του Οροπεδίου Λασιθίου, τον Μαΐου του 1867, αποτελούν τις σημαντικότερές στιγμές της τριετούς Επανάστασης.
Και ενώ η μάχη του Οροπεδίου Λασιθίου αποτελεί ανοικτή πολεμική επιχείρηση, στην οποία αντιπαρατέθηκαν ο τουρκοαιγυπιακός στρατός με τους Κρήτες Επαναστάτες, στο αρκαδικό ολοκαύτωμα η πολεμική επιχείρηση, συμπληρώνεται και κορυφώνεται από την απόφαση των ενόπλων να πολεμήσουν «μέχρις εσχάτων» και των εκατοντάδων αόπλων να θυσιαστούν οικειοθελώς για μην πέσουν στα χέρια του δυνάστη.
Η εθελοθυσία αυτή, αποτελεί το ενδοξότερο γεγονός της τριετούς Επανάστασης αλλά και ένα από τα σημαντικότερα της σύγχρονης Ελληνικής, Ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας.
Ας έρθουμε στα γεγονότα.
Η Επανάσταση του 1866 προετοιμάστηκε επί μακρόν. Μέχρι την οριστική κήρυξή της πραγματοποιήθηκαν επαναστατικές συνελεύσεις στα Μπουτσουνάρια Χανίων, τα Ανώγεια, Άγιο Μύρωνα Μαλεβιζίου, Κράσι Πεδιάδας, τη Μονή Αρκαδίου.
Στη μονή Αρκαδίου ηγούμενος , από το 1856, ήταν ο σαραντάχρονος Χατζή Γαβριήλ Μαρινάκης από τις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου. Άνδρας μεγαλόσωμος, ρωμαλέος, επιβλητικός, μεγαλοπρεπής, καλλίφωνος, με σπουδαίες διοικητικές ικανότητες, θερμός πατριώτης.
Την 1η Μαΐου 1866,στην επαναστατική συνέλευση του Αρκάδιου, συγκεντρώθηκαν εκατοντάδες ένοπλοι για να εκλέξουν τα μέλη της Επαναστατικής Επιτροπής Ρεθύμνης.
Σπουδαίοι αγωνιστές εκλέχτηκαν μέλη της. Ο Ηγούμενος Γαβριήλ εκλέχτηκε πρόεδρος.
Εν τω μεταξύ, τους πρώτους καλοκαιρινούς μήνες του 1866 η πολιτική κατάσταση στην Κρήτη είχε επιδεινωθεί, όπως και οι σχέσεις μεταξύ του χριστιανικού πληθυσμού και της Οθωμανικής διοίκησης.
Η Μονή, εκτός από έδρα της Επαναστατικής Επιτροπής, είχε μετατραπεί σε καταφύγιο επαναστατών, των οικογενειών τους και κατοίκων της περιοχής.
Συνολικά 964 ανθρώπων.
Από αυτούς, οι 257 ήταν ένοπλοι. Εθελοντές!!.
Λίγες ημέρες μετά την κήρυξη της Επανάστασης, έφτασε στην Κρήτη, από την Κωνσταντινούπολη, με εντολή να την καταστείλει, ο εβδομηντάχρονος Μουσταφά πασάς, παλαιός γνώριμος των Κρητικών.
Ο πάσας ειδοποίησε τον Ηγούμενο να απομακρύνει την Επαναστατική Επιτροπή και τους επαναστάτες από τη μονή, διαφορετικά θα έθετε σε κίνδυνο την ασφάλεια της.
Η απάντηση του Ηγουμένου και του Φρουράρχου Ιωάννη Δημακόπουλου, ήταν αρνητική.
Έτσι, το βράδυ της 7ης Νοεμβρίου, ο πασάς με χιλιάδες στρατιώτες και άτακτους τουρκοκρητικούς ξεκίνησε από το Ρέθυμνο με προορισμό το Αρκάδι.
Το πρωί της Τρίτης, 8η Νοεμβρίου 1866, σαν σήμερα πριν 157 χρόνια, ο πασάς ζήτησε για τελευταία φορά από τους επαναστάτες να παραδοθούν. Και αυτήν τη φορά η απάντηση ήταν αρνητική. Αμέσως ξεκίνησε την πολιορκία.
Κατά την πρώτη ημέρα της πολιορκίας, οι επαναστάτες απέκρουσαν με επιτυχία όλες τις επιθέσεις, προκαλώντας σημαντικές απώλειες στον τουρκοαιγυπτιακό στρατό και στους τουρκοκρητικούς.
Το βράδυ της πρώτης ημέρας, στο πολεμικό συμβούλιο το οποίο συγκάλεσε ο Ηγούμενος και ο Φρούραρχος, αποφασίστηκε η άμυνα «μέχρις εσχάτων» και η ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης στην περίπτωση που οι Τούρκοι κατάφερναν να εισβάλουν στη Μονή. Στην ίδια συνεδρίαση το συμβούλιο της Επαναστατικής Επιτροπής και των καπεταναίων συνέταξε επιστολή με την οποία ζητούσε βοήθεια από τον Γενικό Αρχηγό Ρεθύμνης συνταγματάρχη Πάνο Κορωναίο. Την επιστολή προς τον Κορωναίο μετέφερε ο παπα- Κρανιώτης και ο Αδάμ Παπαδάκης.
Λίγο μετά το μεσημέρι της Τετάρτης, 9 Νοεμβρίου, δεύτερη ημέρα της πολιορκίας, μετά από πολύωρο κανονιοβολισμό με το ισχυρό κανόνι «μπουμπάρδα κουτσαχείλα», υποχώρησε η δυτική πύλη και οι Τούρκοι μπήκαν στη μονή.
Στο μνημειώδες έργο «Το ΑΡΚΑΔΙ ΔΙΑ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ» του μακαριστού τέως μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Βενέρη καταγράφονται οι συγκλονιστικές μαρτυρίες εκείνων που επιβίωσαν του ολοκαυτώματος, όπως, και εκείνων οι οποίοι επισκέφτηκαν τη Μονή αμέσως μετά.
Ο Ηγούμενος Γαβριήλ και ο Φρούραρχος Δημακόπουλος καθοδηγούσαν και εμψύχωναν τους αμυνόμενους.
Τα πυρομαχικά των αμυνομένων άρχισαν να σπανίζουν, τα όπλα τους από την υπερβολική χρήση και τις άσχημες καιρικές συνθήκες δεν λειτουργούσαν πλέον. Οι γυναίκες αφαιρούσαν τα όπλα, τα φυσέκια και τα μαχαίρια από του σκοτωμένους και τα έδιδαν στους πολεμιστές. Αμυνόμενοι και επιτιθέμενοι ήρθαν κυριολεκτικά στα χέρια. Οι μάχες ήταν σώμα με σώμα με τη χρήση μαχαιριών και ξιφών. Οι χριστιανοί ένοπλοι και άοπλοι σκοτώνονταν ή σφαγιάζονταν ο ένας μετά τον άλλο.
Σύμφωνα με τους επιζήσαντες, οι τουρκοκρητικοί οι οποίοι συνεπικουρούσαν τον τουρκικό στρατό, ήταν εκείνοι που διακρίθηκαν στη σφαγή των υπερασπιστών και των γυναικόπαιδων .
Ο θόρυβος από τα κανόνια και τα όπλα, όπως και οι κραυγές των ανθρώπων ακούγονταν από χιλιόμετρα. Το μοναστηριακό συγκρότημα και ο περιβάλλοντας χώρος είχε καλυφθεί από πυκνό νέφος προερχόμενο από τη χρήση της πυρίτιδας.
Εν των μεταξύ είχε σκοτωθεί ο Ηγούμενος Γαβριήλ.
Μέσα στη γενικευμένη σφαγή , ο Κωστής Γιαμπουδάκης, με εντολή που είχε πάρει νωρίτερα από τον ηγούμενο, κατέβηκε από τα Κλάουστρα όπου πολεμούσε και κατευθυνόμενος προς την πυριτιδαποθήκη καλούσε «όποιος θέλει την τιμή και υπόληψίν του νάρθη να καή μαζί μου». Εκατοντάδες γυναικόπαιδα, γέροντες αλλά και πολεμιστές κατέφυγαν στην πυριτιδαποθήκη. Εκεί, ο γενναίος αυτός άνδρας, αφού ενημέρωσε για την απόφασή του, προσκάλεσε όποιον ήθελε να φύγει, να το κάνει αμέσως. Ελάχιστοι έφυγαν. Η απάντηση όλων ήταν «φωθιά στο μπαρούτι». Τότε ο Κωσταντής, με την αποφασιστικότητα και την ψυχική δύναμη που χαρακτηρίζει τους γενναίους άνδρες άδειασε την πιστόλα του στο μπαρούτι, δαφνοστεφανώνοντας το Αρκάδι και την Κρήτη.
Κατά την πολιορκία, την ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης και τη σφαγή που ακολούθησε, σκοτώθηκαν ή σφαγιάστηκαν περίπου 850 από τους πολιορκημένους.
114 αιχμαλωτίστηκαν.
Δυστυχώς και ο στρατός κυριεύτηκε από το εκδικητικό πνεύμα των τουρκοκρητικών, εναντίον των αιχμαλώτων. Έτσι ο αιχμαλωτισθείς Φρούραρχος Δημακόπουλος, ανθυπολοχαγός του Ελληνικού Στρατού, θανατώθηκε δια λογχισμού. Ήταν 33 ετών.
Δια λογχισμού θανατώθηκε μπροστά στη μητέρα του Χαρίκλεια, και ο αιχμάλωτος Κωσταντής Δασκαλάκης. Ήταν 24 ετών.
Μετά από φρικτά βασανιστήρια θανατώθηκε, στο χωριό Μέση, ο Πεντακοσίαρχος Ιωάννης Σωπασής ή Κούβος. Ήταν 36 ετών.
Η εθελοθυσία του Αρκαδίου προκάλεσε κλίμα συμπάθειας για τον αγώνα των Κρητών. Δημιουργήθηκαν επιτροπές συμπαράστασης στο εξωτερικό και την ελεύθερη Ελλάδα. Εθελοντές από ευρωπαϊκές χώρες ζήτησαν να έρθουν στην Κρήτη. Γράφτηκαν άρθρα και επιστολές συμπαράστασης στον ελληνικό και διεθνή τύπο.
Έλληνες και ξένοι συγγραφείς και ποιητές έγραψαν αξιόλογα κείμενα και ποιήματα. Μεταξύ αυτών και ο κορυφαίος Γάλλος διανοούμενος Βίκτωρ Ουγκώ.
Επέλεξα ένα από τα πιο πρόσφατα ποιήματα, γραμμένο από τον μακαριστό πρώην Αρχιεπίσκοπο Κρήτης Τιμόθεο Παπουτσάκη.
Αρκάδι
Πανίερη, ολόφωτη, άσβηστη
του Αρκαδιού η φλόγα, το ολοκαύτωμα.
Της λευτεριάς σημάδεψε τον δρόμο
το χρέος της τιμής και της ανδρείας.
Αρκάδι, Μοναστήρι, ηρώο, λάβαρο,
άγια λειψανοθήκη και προσκύνημα,
Ο Γαβριήλ, ο Γιαμπουδής, οι σκοτωμένοι.
Αρκάδι.
Είναι της Κρήτης η ψυχή και δεν πεθαίνει
Ευτυχώς η μνήμη του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου παραμένει ζωντανή χάριν στις ετήσιες εκδηλώσεις που διοργανώνονται με πρωτοβουλία της Αντιπεριφέρειας Ρεθύμνης, των Δήμων Ρεθύμνης και Μυλοποτάμου και της Ι. Μητροπόλης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου όπως και των τοπικών κοινωνιών, οι οποίες έχουν τιμήσει τους πρωταγωνιστές εκείνων των ημερών με ανδριάντες ή προτομές και έχουν αναγράψει τα ονόματα των πεσόντων στα ηρώα πεσόντων.
Η μονή Αρκαδίου έχει τιμήσει με ανδριάντες τον Ηγούμενο Γαβριήλ, τον Φρούραρχο Δημακόπουλο, τον πυρπολητή Γιαμπουδάκη και την ηρωίδα Χαρίκλεια Δασκαλάκη.
Η πόλη του Ρεθύμνου έχει τιμήσει τον Ηγούμενο Γαβριήλ και πυρπολητή Γιαμπουδάκη με ανδριάντα, φιλοτεχνημένο από τον μεγάλο Ρεθύμνιο γλύπτη Ιωάννη Κανακάκη.
Τα περιβόλια Ρεθύμνου έχουν τιμήσει τον Εμμ. Παχλά και τους πεσόντες Περιβολιανούς.
Τον Ηγούμενο Γαβριήλ έχει τιμήσει με προτομή η γενέτειρά του Μαργαρίτες Μυλοποτάμου.
Τον πυρπολητή Γιαμπουδάκη έχει τιμήσει με προτομή η γενέτειρά του Άδελε και ο Μέρωνας Αμαρίου, τόπος καταγωγής της μητέρα του.
Η Αμνάτος έχει τιμήσει με προτομή τη Χαρίκλεια Δασκαλάκη
Τα Λιβάδια, έχουν τιμήσει με προτομή τον Ιωάννη Σωπασή ή Κούβο, τα Ζωνιανά τον Γεώργιο Παρασύρη, η Κράνα με ανδριάντα τον παπά Κρανιώτη και τα Ανώγεια τον Εμμ. Σκουλά.
O Πίκρης έχει τιμήσει με ανδριάντες τον Αδάμ Παπαδάκη και τον Ανδρέα Μπιρικάκη
Οι Αποστόλοι Αμαρίου έχουν τιμήσει με προτομή τον μοναχό της Μονής Αρκαδίου Συμεών Γαβρά.
Δόξα και τιμή στον ηγούμενο Γαβριήλ και στους μοναχούς της μονής οι οποίοι διακόνησαν με τον ίδιο ζήλο τόσο τα θρησκευτικά όσο και τα πατριωτικά τους καθήκοντα.
Δόξα και τιμή στον πυρπολητή Γιαμπουδάκη και στους ένοπλους εθελοντές , οι οποίοι πολέμησαν και θυσιάστηκαν για την ελευθερία της Κρήτης.
Δόξα και τιμή στους άοπλους οι οποίοι προτίμησαν την εθελοθυσία από την αιχμαλωσία.
Τιμή στην Αντιπεριφέρεια Ρεθύμνης, η οποία κάθε χρόνο, σε συνεργασία με τούς Δήμους Ρεθύμνης και Μυλοποτάμου και την Ι. Μ. Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, διοργανώνει τις εκδηλώσεις μνήμης και τιμής.
Αιωνία η μνήμη σας, ήρωες του Αρκαδικού ολοκαυτώματος, της πατρίδας και των προγόνων άξιοι!! Η θυσία σας αποτελεί για εμάς παράδειγμα, πηγή υπερηφάνειας αλλά και πηγή μεγάλης αισιοδοξίας για το μέλλον του τόπου μας.
Χρόνια Πολλά !!!
Επιλεγμένη βιβλιογραφία:
Θεοχάρη Δετοράκη, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, Ηράκλειο 1990
Μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Βενέρη, ΤΟ ΑΡΚΑΔΙ ΔΙΑ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ, Αθήνα 1938
Αρχιεπισκόπου Κρήτης Τιμόθεου Παπουτσάκη, ΛΥΤΡΩΤΙΚΗ ΦΛΟΓΕΡΑ, ΠΟΙΜΑΤΑ, Ηράκλειο 1995
Μιχάλη Δ. Παπαηλιάκη, ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΟΜΕΣ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ 1770-1898, Ηράκλειο 2021
Μιχάλης Τρούλης, Η Κράνα στην Μεγάλη Κρητική Επανάσταση ( 1866-69), Ρέθυμνο 2008
