Του Γιώργου Δαμιανάκη*
Πανηγυρικός που εκφωνήθηκε στο Πετροκεφάλι, χθες Σάββατο 25 Μαρτίου 2026
Αιδεσιμότατοι, κύριε Πρόεδρε και τέως Πρόεδροι του Τοπικού Δημ. Συμβουλίου και του Π. Συλλόγου, κύριοι Δ/ντές των Σχολείων, κύριοι Ιεροψάλτες και Ενοριακοί, κυρίες και κύριοι, αγαπητά μας παιδιά.
Πριν 202 χρόνια, στις 25 του Μάρτη 1821….. στο Πετροκεφάλι, στον Κουσέ, στην Πόμπια, στο Καμηλάρι, στον Αϊ Γιάννη, στο Σίβα, στα Πιτσίδια, στη Φανερωμένη, στις Μοίρες και σε όλα τα γύρω χωριά, υπήρχε μια σχετική ηρεμία. Ηρεμία φαινομενική, γιατί οι κοινωνίες τους έβραζαν μέσα τους, σαν καζάνι, από την αδικία που υπήρχε γύρω.
Οι μουσουλμάνοι των χωριών, με τον αέρα του προστατευόμενου από τους κυβερνώντες κατακτητές Τούρκους, οι πιο πολλοί ζούσαν με την σκέψη στο μυαλό πως, οτιδήποτε ανήκει στους χριστιανούς ραγιάδες και το θέλουμε, γίνεται δικό μας, ακόμη και με τη βία.
Γι’ αυτούς πολλές φορές η ζωή των ραγιάδων χριστιανών, δεν είχε μεγαλύτερη αξία από τη ζωή ενός ζώου.
Έκαναν ότι ήθελαν σε βάρος των ραγιάδων, χωρίς να δίδουν λογαριασμό σε κανένα.
Αντίθετα οι χριστιανοί σκλάβοι, ζούσαν πάντα με το φόβο του ανήμπορου να αντιδράσει.
Με το φόβο μήπως έχουν κάτι καλό και τους το πάρουν οι Τούρκοι.
Έκρυβαν τα εισοδήματα, τα ζώα, ακόμη και τις γυναίκες τους.
Τις κοπέλες από 12 χρονών δεν τις άφηναν να κυκλοφορούν έξω με ακάλυπτα τα πρόσωπα, τα χέρια και τα πόδια.
Κινδύνευαν να αρέσουν στους Τούρκους και να τις πάρουν με το ζόρι, να τις ατιμάσουν, ή να τις κάμουν σκλάβες στα χαρέμια τους!
Πολλές φορές γύριζαν οι γενίτσαροι στα χωριά και με ατιμίες, κλεψιές, βιασμούς και βασανιστήρια έπαιρναν ότι ήθελαν. Υπήρχαν ραγιάδες που είχαν γεννηθεί με την εντύπωση πως, ήταν γραφτό από το Θεό να είναι πάντα σκλάβοι.
Υπήρχαν όμως και ραγιάδες που έλπιζαν, πίστευαν στο Θεό ότι κάποτε, θα έρθει η ώρα της λευτεριάς!
Απόπειρα για λευτεριά είχαν κάνει οι Κρητικοί στα 1770 με το Δασκαλογιάννη στα Σφακιά, ελπίζοντας σε βοήθεια από τη Ρωσία. Βοήθεια δεν ήρθε, γιατί η Ρωσία, «τα βρήκε» με την Τουρκία και άφησε τους Έλληνες, έρμαια στα χέρια των μανιασμένων Τούρκων.
Τότε ισοπέδωσαν τα Σφακιά και όλες οι οικογένειες που γλίτωσαν εξορίστηκαν σε όλη την Κρήτη. Στα χωριά μας αρκετοί κάτοικοι αντλούμε την καταγωγή από αυτούς τους πρόσφυγες των Σφακίων.
«Ως πότε παλικάρια θα ζούμε στα στενά, μονάχοι σα λιοντάρια στις ράχες στα βουνά;
Καλλίτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή!»…. έλεγε ο δάσκαλος από τη Θεσσαλία Ρήγας Φερραίος.
Με τα φλογερά ποιήματά του, προσπαθούσε να πείσει τους Έλληνες, τους Αλβανούς, τους Σέρβους , τους Βούλγαρους και όλους τους Βαλκάνιους να ξεσηκωθούν ενωμένοι και να διώξουν τον τύραννο.
Δυστυχώς οι Τούρκοι τον σκότωσαν στη Σερβία το 1798.
Τελευταία ελπίδα για τους Έλληνες ήταν η Φιλική Εταιρεία που ίδρυσαν στην Οδησσό το 1814, οι Ξάνθος, Σκουφάς, Τσακάλωφ.
Ήταν όλοι έτοιμοι να ξεσηκωθούν, όσοι είχαν οργανωθεί στη Φ.Ε.
Το σύνθημα δόθηκε στην Ι. Μ. Αγίας Λαύρας , «Ελευθερία ή Θάνατος». Από εκεί εξόριστοι Κρητικοί έφεραν τα νέα στην Κρήτη τέλος του Μάρτη.
Ο γενίτσαρος και αρχηγός των Τούρκων στην περιοχή μας, Χουσεΐν-Μιχάλης Κουρμούλης, κρυφά ήταν χριστιανός.
Σαν υψηλόβαθμο στέλεχος της Φ. Ε. το μαθαίνει πρώτος. Μαζεύει όλους όσοι ήταν στη Φ. Ε. και τους ενημερώνει.
Στις 10 Απρίλη φανερώνουν τη χριστιανική πίστη, στον κόσμο της Μεσαράς, όλοι οι Κουρμούληδες.
Πηγαίνει ο Μ. Κουρμούλης με τα παλικάρια του Ξωπατέρα, Ρομάνο, Τσακίρη, Κόρακα, Αστρινό κ.ά., στα Σφακιά στην Παναγία Θυμιανή.
Εκεί ορκίζονται και ξεκινά η Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη την Κυριακή 29 του Μάη. ………… 65 μέρες μετά την Αγία Λαύρα.
Γυρίζουν πίσω και κηρύσσουν την επανάσταση στη Μεσαρά.
Σαν αξιωματικός του τούρκικου στρατού ο Μιχάλης Κουρμούλης, διατηρούσε δικές του αποθήκες όπλων, στο Ηράκλειο.
Πηγαίνει νύχτα με έμπιστους ιππείς και αδειάζει τις αποθήκες του.
Με τα όπλα αυτά, και τα γιωργαλίδικα άλογα που ανέθρεφε εδώ στο χωριό μας, εξόπλισε και εφοδίασε τους επαναστάτες από το Πετροκεφάλι, τον Κουσέ, τα Πιτσίδια, την Πόμπια, τα Βορίζα και απ’ όλα τα γύρω χωριά που είχε έμπιστους φίλους και αγωνιστές.
Έφτιαξε μια ίλη με 500 περίπου ιππείς .
Οι Μεσαρίτες ιππείς πολεμούσαν σε όλη την Κρήτη, όπου τους καλούσε η πατρίδα. Τα πεδία των μαχών που πήραν μέρος ήταν:
Στο Λούλο των Χανίων, στην Αμπαδιά και Βαθιακό του Ρέθυμνου, στο Βαρύπετρο Χανίων, στον ποταμό Λιγιώτη του Αμαρίου κ.ά..
Η μεγάλη μάχη που έφερε την απελευθέρωση της Μεσαράς δόθηκε τον Ιούνη του 1822 στην περιοχή του Κόκκινου Πύργου-Τυμπάκι -Κλίμα- Λαγολιό -Γρηγοριά- Φανερωμένη.
Το ιππικό με μαχητές τους ιππείς από Πιτσίδια, Κουσέ, Πόμπια, Σίββα, Καμηλάρι, Βόρρους, Φανερωμένη, Γρηγοριά, Μαγαρικάρι, Βορίζα, Καμάρες, Πετροκεφάλι και άλλα χωριά, διέλυσαν τον τούρκικο στρατό και ανάγκασαν τους Τούρκους της Μεσαράς, μαζί και ο αρχηγός τους Αγριολίδης, να πάνε στο Ηράκλειο για να σωθούν. Το τι άφησαν πίσω δεν περιγράφεται. Περιουσίες, ζώα σπίτια και ότι είχαν αρπάξει από τους χριστιανούς, τα άφησαν πίσω.
Σε αυτή τη μάχη είναι αξιοσημείωτο να αναφέρουμε ένα μαχητή από τον Κουσέ, όπως γράφει το 1859, ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης:
«Από το «σπαθί» του ατρόμητου ιππομάχου Δημ. Κούρτικα ή Κουρτικάκη, πέρασαν 9 Τούρκοι μαχητές!»
Κυρίες και Κύριοι
Πρέπει να είμαστε περήφανοι, γιατί από εδώ και τα γύρω χωριά, δημιουργήθηκε το πρώτο και καλλίτερο ιππικό όλης της Κρήτη και όλης της Ελλάδας στην Επανάσταση του’21!
Έδωσε πολλές μάχες και νίκες στον αγώνα για λευτεριά.
Ο ίδιος ο αρχηγός των επαναστατών της Κρήτης Μιχάλης Αφεντούλης όταν ήρθε στη Μεσαρά το φθινόπωρο του 1822,
έδειξε το θαυμασμό του και συνεχάρη το Μ. Κουρμούλη και τους ίλαρχους Δ. Κουρμούλη, Δ. Καψάλη, Δ. Κούρτικα, Ξωπατέρα, Αστρινό και άλλους για την αποτελεσματικότητα του ιππικού, που βοήθησε στην απελευθέρωση όλης της Μεσαράς και όχι μόνο.
Στη Μεσαρά πνέει αέρας ελευθερίας. Για πρώτη φορά οι Μεσαρίτες ύστερα από 617 χρόνια σκλαβιάς σε Ενετούς και Τούρκους, απολαμβάνουν τους καρπούς της γης ελεύθεροι.
Οι αποθήκες τους γεμίζουν σιτηρά , όσπρια, λάδι, κρασί, τυριά και ότι καλό τους στερούσαν μέχρι τώρα οι κατακτητές.
Ο αρχηγός Μ. Κουρμούλης βάζει φρουρές στα χωριά της Μεσαράς και στρατοπεδεύει κοντά στην Αγία Βαρβάρα. Εμποδίζει τους Τούρκους να κατεβούν στον κάμπο. Το Πάσχα του 1823, που τόλμησαν οι Τούρκοι να βγουν από το Κάστρο, δίνουν μάχη στο Γάζι και τους αναγκάζουν να γυρίσουν πίσω με μεγάλες απώλειες.
Δυστυχώς η χαρά της λευτεριάς στον τόπο μας δεν κράτησε πολύ.
Οι Αγαρηνοί από την Αίγυπτο με 12.000 στρατό έρχονται και νικούν τους 3.000 επαναστάτες, κάτω από την Αγία Βαρβάρα στη θέση Αμουργέλα και μπαίνουν στον κάμπο μας.
Με μεγάλο μίσος και λύσσα έκαψαν, και κατάστρεψαν 6 χωριά:
Αγίους Δέκα, Αμπελούζο, Πόμπια, Πετροκεφάλι, Κουσέ, Τυμπάκι.
«Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει, λαλεί πουλί παίρνει σπυρί κι η μάνα το ζηλεύει.
Αγαρηνός με τη φωτιά, τσεκούρι και μαχαίρι, έκαψε τα Χουστουλιανά, Πόμπια κι Αγίους Δέκα, Πετροκεφάλι, και Κουσέ και τ’ έρμο το Τυμπάκι.
Στέκει ο Κουρμούλης στο γιαλό παράμερα και κλαίει, έρμο τουφέκι μοναχό τι σ’ έχω ‘ γω στο χέρι, όπου συ μού ‘γινες βαρύ κι αγαρηνός το ξέρει!
Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, βόλι Τουρκιάς, τοπ’(πονηρά παιχνίδια) Άγγλου, πέλαγο μέγα πολεμά, βαρεί βαρεί, ες το νησί της Κρήτης.»
Στο Πετροκεφάλι πήραν περιουσίες και σπίτια από 43 οικογενειάρχες. Άλλοι σκοτώθηκαν στον πόλεμο, άλλους κρεμάσαν στους πλάτανους του Γυροπόταμου, άλλοι έφυγαν για να σωθούν!
Στην απογραφή του 1821 στο Πετροκεφάλι ζούσαν 350 κάτοικοι. Στην απογραφή του 1832 ήταν 140.
Σε 11χρόνια χάθηκαν 200 χριστιανοί και εξωμότες. Αυτοί που έφυγαν για να σωθούν, κάποιοι με τις οικογένειές τους πήγαν στην Κάσο, σε άλλα νησιά και στην Πελοπόννησο.
Οι Περισσότεροι έφυγαν από τα Μάταλλα, Βαθύ, Πόντες, Μάρτσαλο, Αγιοφάραγγο κ.ά., με κασότικα, σφακιανά κ. ά. καράβια.
Ένα καράβι του Μανόλη Κουρμούλη, με καπετάνιο τον Κομνηνό Λιβαδίτη και ναύτες τους Ξωπατέρα, Κόρακα, Τσακίρη, Αστρινό κ.ά., έσωσε και μετέφερε πολλούς πρόσφυγες.
Δυστυχώς στην καταστροφή της Κάσου χάθηκε μαζί με εκατοντάδες γυναικόπαιδα που οδηγήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Αφρικής.
Οι μαχητές της Κρήτης συνέχισαν να πολεμούν στο πλευρό του Υψηλάντη, του Κολοκοτρώνη, του Καραϊσκάκη κ. ά. οπλαρχηγών.
Έδωσαν μάχες στην Κάσο, στο Μαραθώνα, στην Άμφισσα, στην Πύλο, στο Μανιάκι, στους Μύλους της Λέρνης, στην Τριπολιτσά.
Πολλοί πρόγονοί μας σκοτώθηκαν στο Φάληρο με τον Καραϊσκάκη.
Το 1825 ήρθαν στην Κρήτη και κατέλαβαν τα φρούρια της Γραμβούσας και της Κίσσαμου.
Δυστυχώς ο αγώνας των Μεσαριτών και Κρητικών, δε βοήθησε στην απελευθέρωση της Κρήτης.
Το 1828 με το πρωτόκολλο του Λονδίνου, ιδρύεται νέο Ελληνικό κράτος,
Η Αγγλική διπλωματία απογοητεύοντας Έλληνες , Κρητικούς και Άγγλους φιλέλληνες, στη θέση της Κρήτης βάζει την Εύβοια.
Η Κρήτη το 1830 –40 υποδουλώνεται από τους Τουρκοαιγύπτιους.
Οι Κρητικοί, συνηθισμένοι, συνεχίζουν τους αγώνες με το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου το 1866.
Το τέλος της Επανάστασης του 1821, ήρθε μετά από 77 χρόνια. Ήρθε στον ξεσηκωμό της Κρήτης το 1896-7.
Στην επανάσταση αυτή, τρεις 500σίαρχοι ιππικού, ένας 100ρχος και αρκετοί ιππομάχοι από το Πετροκεφάλι, ήταν με τους Μεσαρίτες του Αριστοτέλη Μ. Κόρακα.
Ακόμη μεγαλύτερη συμμετοχή είχε η ενορία του Αγίου Πνεύματος.
Χρηματοδότησε με 3.000 γρόσια περίπου, το στήσιμο του στρατοπέδου Δαφνών. Οι 350 κάτοικοι φιλοξένησαν χειμώνα, αρχές του Φλεβάρη στα σπίτια τους 340 εθελοντές από την άλλη Ελλάδα, για να πολεμήσουν τους Τούρκους. Οι 60 έμειναν στις 2 φάμπρικες.
Προσέξτε!
Στο ναό που βρίσκεστε τώρα στήθηκαν τραπέζια και έτρωγαν οι εθελοντές, όσο φιλοξενήθηκαν εδώ. Μετά από μερικές μέρες, στο ναό ήταν έτοιμες, από τους χωριανούς 340 βούργες¸ γεμάτες τρόφιμα. Τα πήραν οι εθελοντές και μαζί με τους ντόπιους πήγαν για τον πόλεμο με τους Τούρκους στις Δαφνές, στις Αρχάνες και αλλού.
Στις 25 Αυγούστου 1898 οι σφαγές 700 χριστιανών Ελλήνων και 17+1 Άγγλων, από τους Τούρκους, μέσα στο Ηράκλειο, έκανε τις Μ. Δυνάμεις να κηρύξουν ανεξάρτητη την Κρήτη!
Μετά από 77 χρόνια, όσοι Κρητικοί ζούσαν, είδαν την Επανάσταση του ’21 να τελειώνει το 1898 και την Κρήτη ελεύθερη.
Εμείς σαν φόρο τιμής ας φωνάξουμε.
Ζήτω οι αγωνιστές των Επαναστάσεων από 1821 με 1898.
Ζήτω η Μεσαρά η Κρήτη και η Ελλάδα!
* Ο Γιώργος Δαμιανάκης είναι συνταξιούχος Δάσκαλος
