Γράφει η Αθηνά Κυριακάκη- Σφακάκη*
Η επιγραφή των νόμων της Γόρτυνος ανάγεται στο τέλος του 6ου ή αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Οι λίθοι επί των οποίων είχε χαραχθεί η επιγραφή ανήκαν σε ημικυκλικό κτίσμα το οποίο ευρίσκετο στην αγορά της αρχαίας ελληνικής πόλης Γόρτυς, η οποία εξετείνετο, μεταξύ των ερειπίων του ναού του Αγίου Τίτου και του ανασκαφέντος Ρωμαϊκού Ωδείου. Όταν οι Ρωμαίοι τον πρώτο αιώνα π. Χ, έκτισαν το Ωδείο, γνώριζαν την επιγραφή, και την σπουδαιότητα της, γιαυτό μετέφεραν και ενετοίχησαν τις λίθινες ’’κατάγραφες’’ πλάκες σε ημικυκλικό στεγασμένο τοίχο ακριβώς πίσω από το Ωδείο. Πριν μετακινήσουν τις πλάκες τις αρίθμησαν, προκειμένου να τις τοποθετήσουν ακριβώς με τι ίδια σειρά. Η λατινική αρίθμηση διακρίνεται, υπάρχει όμως και η αρχαία Ελληνική αρίθμηση, η οποία χαράχθηκε κατά την ‘’γραφή’’ των νόμων. στοιχεία αυτά καταμαρτυρούν σεβασμό από την πλευρά των Ρωμαίων προς την επιγραφή. Προφανώς φρόντισαν να την διασώσουν ως ένα σπουδαίο αρχαιολογικό εύρημα και οχι ως περιεχόμενο νόμων.
ΕΥΡΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΓΡΑΦΗΣ
Το 1884, κάτοικοι του χωριού Άγιοι Δέκα ,παρακείμενου της Γόρτυνος, ξεκίνησαν εκσκαφές σε αγρό, για και συλλέξουν ξεστούς πωρόλιθους, προκειμένου να οικοδομήσουν ελαιοτριβείο στο χωριό τους. Η Κρήτη τελούσε ακόμη υπό Τουρκική κατοχή. Απεκαλύφθη κατά την εκσκαφή ένας συνεχής τοίχος, με πελεκητούς πωρόλιθους. Σε ολόκληρη την επιφάνειά του τοίχου υπήρχαν χαραγμένα γράμματα. Ο καθηγητής Ηalbert ευρίσκετο στο χωριό Άγιοι Δέκα, όντας καθ’ οδόν προς την Φαιστό, όπου οι Ιταλοί είχαν ενδιαφέρον έναρξης ανασκαφικών εργασιών. Επισκέφθηκε τον χώρο της εκσκαφής, συνέλαβε την σπουδαιότητα της επιγραφής και προσπάθησε να αντιγράψει ότι προλάβαινε επειδή οι χωρικοί ενοχλημένοι, τον πίεζαν να φύγει .Μετά βίας κατάφερε να αντιγράψει ολίγες γραμμές, καταβάλλοντας χρήματα.
Ο Halbert υποψιαζόμενος τον κίνδυνο να διαλυθεί ο τοίχος, και να χαθεί η επιγραφή, διάκοψε την πορεία του προς την Φαιστό. Επέστρεψε στο Ηράκλειο, όπου εξέθεσε στον Ιωσήφ Χατζηδάκη, πρόεδρο του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου, την άποψή του περί της σπουδαιότητας του ευρήματος ,χωρίς βέβαια να γνωρίζει ακόμη περί ποιου ακριβώς επρόκειτο. Τον είχε εντυπωσιάσει όμως το μέγεθος του καταχαραγμένου τοίχου, και εξ αυτού ισχυρίζετο ότι πρόκειται για μοναδικό αρχαιολογικό εύρημα .Ο αγράμματος Κούρδος διοικητής όρισε καθ’ υπόδειξη του Χατζηδάκη 8οοο χρυσά φράγκα αποζημίωση, για τους ιδιοκτήτες της γης ,και τους κατέστησε υπευθύνους για την διαφύλαξη του τοίχου .Το πρώτο βήμα διάσωσης επετεύχθη. Ο Χατζηδάκης ήθελε, ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος να αγοράσει τον αγρό, για να είναι σίγουρη η τύχη του ευρήματος. Συγχρόνως ο Halbert έστειλε στους Αγίους Δέκα τον Γερμανό Fabricious με την οδηγία να αντιγράψει ολόκληρη την επιγραφή, αμέσως μετά την εκσκαφή.
H επιγραφή διέτρεχε κατά την χρονική εκείνη ‘’στιγμή’’, τρεις κινδύνους.
– Να διαλυθεί ο τοίχος από τους ιδιοκτήτες της γης.
-Να κατακερματισθεί από τους Tούρκους και να μεταφερθεί στην Κωνσταντινούπολη. -Να παρασυρθεί όλο το αποκαλυφθέν οικοδόμημα από τα νερά του παραρρέοντος Ληθαίου ποταμού.
Οι ιδιοκτήτες πληρώθηκαν. Ο Χατζηδάκης ακύρωσε την επιχείρηση των Τούρκων για διαφύλαξη τάχα της επιγραφής ,πληρώνοντας και φυγαδεύοντας τους Καρπάθιους τεχνικούς, που οι Τούρκοι είχαν φέρει για το έργο. Έγινε και παροχέτευση του ποταμού Ληθαίου, μακράν των ευρημάτων ,Η επιγραφή διεσώθη.
Το 1884,ο Halbert και o Fabricious, προχώρησαν στην δημοσίευση της επιγραφής.
Συνοπτικότατα, τα χαρακτηριστικά της γραφής είναι:
1.Η χρονολογία . Τέλος του έκτου αρχάς του πέμπτου αιώνα π.Χ.
- Τα Αρχαϊκά ελληνικά γράμματα, η δωρική κρητική διάλεκτος, κατά τον χρόνο της γραφής.
3.Το σύστημα γραφής είναι βουστροφιδόν.
4.Η επίκληση των θεών ,στο ξεκίνημα της γραφής .Η πρώτη λέξη, είναι η λέξη ‘’ ΘΙΟΙ’’ (ΘΕΟΙ).
- Η χάραξη της γραφής έγινε από ανώνυμο τεχνίτη. Στο διασωθέν τμήμα της, δεν υπάρχουν στοιχεία ταυτότητας του χαράκτη.
6.Από την επιγραφή διασώζονται δώδεκα πλάκες. Μία πλάκα θεωρείται όλη η καταγραφή επιφάνεια του τοίχου ανάμεσα στα παράλληλα κατακόρυφα κενά.
7.Τα γράμματα της επιγραφής, είναι 18. Eίναι τα αρχαϊκά ελληνικά γράμματα, ορισμένα από τα οποία σήμερα έχουν αλλάξει φθόγγους, ενώ άλλα έχουν διαφοροποιηθεί. Δεν υπάρχουν τα διπλά γράμματα Ψ, Ξ, Χ, Φ. Δεν υπάρχουν σημεία της στίξεως , ούτε παράγραφοι. Το κείμενο είναι συνεχές. Δίδεται ακολούθως πίνακας των γραμμάτων της επιγραφής κατ’ αντιστοιχία του σημερινού αλφάβητου. Τα αρχαϊκά Ελληνικά γράμματα ,τα γράμματα της επιγραφής αυτής, απετέλεσαν το πρώτο μεγάλο δάνειο του Ελληνικού πολιτισμού προς τον Ρωμαϊκό πολιτισμό. Τον 8ο—7ο αιώνα π.Χ. οι Λατίνοι αντέγραψαν το Ελληνικό αλφάβητο, και εξέφρασαν διά αυτού την Λατινική γλώσσα, η οποία ήταν λιτή και μόνο αγροτική.
Μέχρι τον τρίτο αιώνα υπήρχαν μόνο λιτά λατινικά γραπτά, όχι λογοτεχνικά κείμενα. Ορισμένα από τα θέματα που περιέχονται στην Δωδεκάδελτο επιγραφή, είναι:
- Καθορισμός προσωπικής καταστάσεως ελευθέρου και δούλου.
- Διαζύγια ,και ρύθμιση οικονομικών θεμάτων μετά το διαζύγιο.
- Περί βιασμών, βιασμών ελευθέρων και βιασμών δούλων.
- Περί τέκνων. (εξώγαμα τέκνα γυναικών δούλων, τέκνα μετά το διαζύγιο,’’ έκθεσις’’ τέκνου, υιοθεσίες παιδιών.)
5.Περι χρεών και εγγυήσεων
6.Υφαίρεσις εκ μέρους γυναικός.
- Προίκα
- Αγορά δούλου.
- Εξαγορά ανθρώπου στο εξωτερικό μετά από παράκληση του
10.Περιουσιακα θέματα σε περίπτωση θανάτου ανδρός η γυναικός.
11.Δωρεές,δωρεές μεταξύ συζύγων, και ακύρωση δωρεάς αν ο δωρητής έχει χρέη. 12.Ευθύνη για χρέη θανόντος.
Ρυθμίζονται και πολλά άλλα, υπάρχουν όμως και ελλιπούς περιεχομένου τμήματα της γραφής, επειδή έχουν χαθεί περίπου 8 πλάκες. Στο παρελθόν, εγχάρακτες πλάκες, τμήματα της επιγραφής, είχαν αποσπαστεί και είχαν χρησιμοποιηθεί ως έτοιμα εύχρηστα οικοδομικά υλικά, στο χωριό Άγιοι Δέκα και αλλού.Εκ της επιγραφής των νόμων της Γόρτυνος , συνάγεται οτι η κοινωνία της πόλης ήταν απολύτως ταξική. Ο νομικός κώδικας της Γόρτυνος κατοχυρώνει την θέση της γυναίκας, και αγνοεί την θανατική ποινή. Καθορίζει εμμέσως, και τους βαθμούς συγγενείας.
Οι Γορτύνιοι είχαν νομικές ρυθμίσεις θεμάτων τα οποία υφίστανται στις σημερινές κοινωνίες, και απασχολούν τους σύγχρονους νομικούς, όπως βιασμοί, μοιχείες, προίκα, κληρονομιές κ.ά. Ακολούθως δίδονται ελάχιστα ψήγματα των διατάξεων.
Οι ποινές επιφέρονται σε στατήρες ή δραχμές ,επίσημες αξίες συναλλαγών.
1 . Εάν κάποιος συλλάβει άλλον προ της δίκης περί ελευθέρου η δούλου, εάν ο συλληφθείς είναι ελεύθερος, ο συλλαμβάνων καταδικάζεται εις δέκα στατήρες, εάν είναι δούλος εις πέντε στατήρες.
2 . Εάν κάποιος βιάσει ελεύθερον η ελευθέρα θα καταβάλει εκτατό στατήρες. Εάν δούλος βιάσει ευθετούν η ελευθέρα καταβάλει τα διπλά. Εάν ελεύθερος βιάσει οικέα ή οικέαν, καταβάλει πέντε δραχμάς .Εάν οικέυς, οικέα η οικέαν πέντε στατήρες. Εάν κάποιος βιάσει δούλη οικόσιτο, θα καταβάλει δυο στατήρες.
- Εάν κάποιος συλληφθεί μοιχεύων με ελεύθερη γυναίκα στο σπίτι του πατέρα , του αδελφού, η του ανδρός της, θα καταβάλει εκατό στατήρες. Εάν δούλος με ελευθέρα, καταβάλει τα διπλά. Εάν δούλος με δούλη, καταβάλει πέντε. 4.Εάν ανύπανδρος οικέα γεννήσει τέκνο, αυτό τίθεται υπό την εξουσία του κυρίου του πατρός της. Εάν δεν υπάρχει πατέρας, στην εξουσία των κυρίων των αδελφιών της. (Το τέκνο-δούλος, δεν ανήκε στον κύριο της μάνας. Επειδή ο κύριός της , ήταν πιθανόν, ή συνήθως, ο πατέρας του τέκνου, και δεν ήταν αποδεκτή η θέση τέκνου-δούλου υπό κύριον, ο οποίος πιθανόν ήταν ο πατέρας του).
5.Η διανομή της πατρικής και μητρικής περιουσίας ρυθμίζεται ώστε οι υιοί λαμβάνουν δυο τμήματα, οι κόρες λαμβάνουν ένα τμήμα.
6.Εάν πατέρας υποσχεθεί προίκα στην κόρη του, πρέπει να την δώσει, όχι όμως περισσότερα.
- Εάν κόρη λάβει προίκα, δεν θα λάβει άλλη περιουσία από την πατρική.
- Όταν αποθάνει άνδρας, ή γυναίκα, η περιουσία του αποθανόντος ανήκει στα τέκνα η στους εγγονούς, η στους δισεγγονούς. Εάν δεν υπάρχουν, αυτοί, η περιουσία ανήκει στους αδελφούς του αποθανόντος, στα παιδιά τους η στα εγγόνια τους. Εάν δεν υπάρχουν αυτοί, αλλά υπάρχουν αδελφές, η περιουσία ανήκει σε αυτές, στα παιδιά η στα εγγόνια των .Εάν δεν υπάρχουν, την περιουσία παίρνουν οι επιβαλλόντες .Εάν δεν υπάρχουν την παίρνουν όσοι αποτελούν τον κλήρο της οικίας. Εάν δεν συμφωνούν, ο δικαστής ορίζει την διανομή. Εάν δεν συμφωνούν στην διανομή, η περιουσία εκτίθεται σε πλειστηριασμό.
Η επιγραφή είναι απρόσωπος. Δεν είναι γνωστός αυτός ο οποίος την έγραψε. Επειδή το κείμενο αρχίζει με την λέξη ’’θ ι ο ί’’, είναι βέβαιο ότι ο χαράκτης επικαλείται τους θεούς. Η επίκληση προσέδιδε κύρος και ισχυροποιούσε το περιεχόμενο των νόμων ως εκπορευόμενο’’ άμα τη επικλήσεις των θεών’’. Η δωδεκάδελτος επιγραφή της Γόρτυνος έχει ονομασθεί’’ βασίλισσα των επιγραφών’’. Ο Καθηγητής Ιστορίας και Παλαιογραφίας, Σπ. Λάμπρου, έγραψε:
‘’Η νομοθεσία της Γόρτυνος είναι ο πρώτος εν πρωτοτύπω σωζόμενος κώδιξ του ανθρωπίνου γένους. Κώδιξ αληθώς αξιοθαύμαστος, δια τας πολλάς διατάξεις αυτού, ων τινές είναι φιλανθρωπικότεραι του τε Αττικού και του Ρωμαϊκού Δικαίου. Αλλά συγχρόνως είναι το παλαιότερον των σωζομένων γραπτών μνημείων του πεζού λόγου των Ελλήνων, αρχαϊκόν και τραχύ ,εν τω κρητικώ αυτού ιδιόματι, ως αρχαϊκά είναι τα γράμματαδιών είναι γεγραμμένον.’’
* Η κ. Αθηνά Κυριακάκη- Σφακάκη είναι ξεναγός
Επικοινωνία:Tηλ.6944330023,2810.380843.
email: athsfakaki@yahoo.com
Πηγή: ipathessaloniki.gr
