Του Δρ Ζαχαρία Καψαλάκη
ΓΛΗΓΟΡΙΑ ή ΓΡΗΓΟΡΙΑ, η
Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Φαιστού. Βρίσκεται σε υψόμετρο 332μ., στις πλαγιές του Ψηλορείτη.
Η ονομασία του χωριού προέρχεται από τη λέξη γρήγορος ή γλήγορος. Κατά μία άλλη εκδοχή προέρχεται από το όνομα της ιδιοκτήτριας του πρώτου κτίσματος στον οικισμό, το χάνι της Γρηγορίας – Γρηγορία από όπου πλέον παρατονισμένο αναφέρεται Γρηγοριά. Σε αυτή δε την εκδοχή συμβάλει και η δεύτερη ονομασία Γληγορία όπου η παράφραση με -λ- αντι -ρ- συνηθίζεται στα ονόματα αλλά όχι στο επίθετο.
Αναφέρεται στην επαρχία Πυργιωτίσσης από τον Fr. Barozzi ως Gligoria, από τον Καστροφύλακα το 1583 ως Gligoria με 186 κατοίκους., αλλά και από το Βασιλικάτα το 1630 με το ίδιο όνομα.
Στην πρώτη τούρκικη απογραφή τους 1671 αναγράφεται ως Gligorya με 31 χαράτσια ( 16 πλουσίων, 7 μεσαίας τάξεως και 8 πτωχών οικογενειών).
Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 (Pashley) αναφέρεται ως Gligoria με 21 οικογένειες εκ των οποίων οι 3 είναι χριστιανικές και οι 18 μουσουλμανικές.
Στην έκθεση ωμοτήτων, που δημοσίευσε στα Κρητικά Χρονικά η Κατίνα Τσατσαρωνάκη αναφέρει για τη Γρηγοριά: Οκτώ οικίας έκαυσαν, την εκκλησίαν «Άγιος Αντώνιος» βεβηλώσαντες απετέφρωσαν και το ευρεθέν πετραχήλιον του ιερέως εκρέμασαν εις βουν τινα τον οποίον περιέφερον εντός των αγορών της πόλεως του Ηρακλείου».
Στην απογραφή του 1875 που διενήργησε ο υποπρόξενος της Ρωσίας Ι. Μητσοτάκης, ο οικισμός κατοικείται από 125 κατοίκους (25 οικογένειες). Οι 75 είναι χριστιανοί και οι 50 μουσουλμάνοι. (Αλ. Ανδρικάκης, Στατιστική 1875 έτους, ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, (Φεβρουάριος 2008)
Στην απογραφή Σταυράκη (1881) το χωριό ανήκει στο Δήμο Κισσών και έχει 184 κατοίκους (98 άρρενες και 86 θήλεις). Οι χριστιανοί είναι 95 (50 άρρενες και 45 θήλεις) και οι μουσουλμάνοι 89 (48 άρρενες και 41 θήλεις). Στο χωριό ζουν συνολικά 43 οικογένειες, οι 21 χριστιανικές και οι 23 μουσουλμανικές.
Το 1894 ο οικισμός κατοικείται από 22 Ελληνικές και 22 Τουρκικές οικογένειες (Νικόστρατου Θ. Καλομενόπουλου, Κρητικά, Εν Αθήναις 1894 και ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, (Φεβρουάριος 2008).
Το 1900 στην πρώτη απογραφή της Κρητικής Πολιτείας, η Γρηγοριά ανήκει στο Δήμο Βώρων και έχει συνολικά 198 χριστιανούς κατοίκους (100 άνδρες και 98 γυναίκες) και 2 Τούρκους άνδρες, σύνολο 200.
Η Γρηγοριά αναφέρεται στις απογραφές από το 1900 και μετά με τον παρακάτω αριθμό κατοίκων.
| ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ | |
| ΕΤΟΣ | ΠΛΗΘ. |
| 1900 | 210 |
| 1920 | 297 |
| 1928 | 303 |
| 1940 | 433 |
| 1951 | 478 |
| 1961 | 425 |
| 1971 | 348 |
| 1981 | 332 |
| 1991 | 394 |
| 2001 | 214 |
| 2011 | 172 |
Το 1920 είναι ε΄δρα αγροτικού Δήμου και στη συνέχεια έδρα κοινότηατς. Το 2001 ανήκει στον καποδιστριακό Δήμο Τυμπακίου και το 2011 στον καλλικρατικό Δήμο Φαιστού.
Στη Γρηγοριά γεννήθηκε ο Αντώνης Χελιδώνης. Έγινε χαϊνης, καθώς σκότωσε ένα αγά του Τυμπακίου, που σκόπευε σ’ ένα χριστιανικό γάμο να προσβάλλει τις κρητικοπούλες του χωριού του.
Πολέμησε στο πλευρό του Μ. Κουρμούλη και η δράση του απλώθηκε όχι μόνο στη Μεσσαρά, αλλά και στα Ρεθυμνιώτικα.
Το 1828 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το νησί και να πολεμήσει στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα.
Παντρεύτηκε και εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο, όπου και πέθανε. Οι δυο γιοι και η μια του κόρη επέστρεψαν στην Κρήτη.
Στη Γρηγοριά γεννήθηκε ο ζωγράφος και χαράκτης Γιάννης Στεφανάκης http://www.ystefanakis.gr/giannis-stefanakis/
Το σχολείο της Γρηγοριάς ιδρύθηκε το 1919 (αρ. απ. 250/18-11-1919) και λειτούργησε ως τη δεκαετία του 1990, οπότε και έκλεισε λόγω έλλειψης μαθητών.
