Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Γόρτυς ή Γορτύνας βρίσκεται 45χλμ νότια του Ηρακλείου, στην δυτική πλευρά του οικισμού των Αγίων Δέκα. Τα ερείπια της αρχαίας Γόρτυνας βρίσκονται σε μια έκταση περίπου 4.000 στρεμμάτων και είναι ορατά ακόμα και με μια βόλτα στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις των κατοίκων της περιοχής.
Η Γόρτυνα υπήρξε πρωτεύουσα της Κρήτης και της Κυρηναϊκής (σημερινής Λιβύης), κατά την Ρωμαϊκή περίοδο και ήκμασε την Μινωική περίοδο. Ωστόσο, ευρήματα φανερώνουν την εκμετάλλευση της περιοχής από την Νεολιθική εποχή.
Η αρχαία Γόρτυς πλήττεται από δύο σεισμούς αλλά καταφέρνει να ανοικοδομηθεί. Η σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της πραγματοποιείται το 828 μ.Χ., όταν οι Άραβες καταλαμβάνουν την Κρήτη και η πρωτεύουσα μεταφέρεται στον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο). Από τότε η πόλη δεν ξανακατοικήθηκε.
Στην είσοδο του κύριου αρχαιολογικού χώρου συναντά κανείς έναν λιθόκτιστο ναό, που χρονολογείται στον 7ο ή 8ο αι. μ.Χ. Ο ναός χτίστηκε έπειτα από την ολοκληρωτική καταστροφή ενός από τους πρώτους χριστιανικούς ναούς, που ήταν και εκείνος αφιερωμένος στον Άγιος Τίτο και βρίσκεται λίγα μόλις μέτρα νότια από τον κύριο αρχαιολογικό χώρο. Από τον ναό που βρίσκεται στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου σώζεται το Ιερό Βήμα, ενώ είναι ορατά τα ερείπια της αρχικής τρίκλιτης βασιλικής. Ο ναός σήμερα είναι αφιερωμένος στην Θεοτόκο.
Κοντά στον ναό βρίσκεται και ένα από τα σημαντικότερα αρχαία Ωδεία της Κρήτης. Πρόκειται για ένα τυπικό ρωμαϊκο θέατρο του 1ου αιώνα μ.Χ. Από τον 6ο αι. μ.Χ. εγκαταλείπεται η χρήση του ως Ωδείο και στον χώρο του παρασκηνίου γίνονται ταφές.
Δίπλα από το Ωδείο βρίσκεται το κτίριο όπου βρέθηκε η Μεγάλη Επιγραφή. Πρόκειται για τον Κώδικα Δικαίου της αρχαίας Γόρτυνα, που χρονολογείται το 450 μ.Χ. και ήταν χαραγμένο σε βουδοστροφηδόν γραφή. Οι νόμοι αφορούσαν ζητήματα αστικού δικαίου και αποτελούν τον αρχαιότερο κώδικα ελληνικού δικαίου.
Στον αρχαιολογικό χώρο βρίσκονται ακόμα και αρκετά από τα ρωμαϊκά γλυπτά της Γόρτυνας.
Άξιος αναφοράς είναι και ο αειθαλής πλάτανος, που βρίσκεται στο βάθος του αρχαιολογικού χώρου. Πρόκειται για ένα από τα 50 καταγεγραμμένα δέντρα αυτού του υποείδους στην Κρήτη. Ο πλάτανος της Γόρτυνας σχετίζεται με τον μύθο της αρπαγής της Ευρώπης από τον Δία.
Σύμφωνα με τον Μύθο, η Ευρώπη, μάζευε άνθη με τις φίλες της σε έναν αγρό. Ο Δίας την είδε και θαμπώθηκε. Για να την πλησιάσει μεταμορφώθηκε σε ένα κάτασπρο ταύρο. Η Ευρώπη είδε τον ταύρο, πήγε κοντά του και αφού βεβαιώθηκε ότι δεν ήταν άγριος ανέβηκε στη ράχη του. Ο Δίας γρήγορος σαν αστραπή έπεσε στη θάλασσα και κολύμπησε ως την Κρήτη. Δίας και Ευρώπη έφτασαν στο λιμάνι της Λεβήνου (σημερινός Λέντας) κι έπειτα, περπάτησαν ως τον ιερό πλάτανο της Γόρτυνας, όπου ο Δίας της φανέρωσε ποιος ήταν και την έκανε μητέρα τριών παιδιών, τα οποία έγιναν ο βασιλείς των τριών Μινωικών παλατιών της Κρήτης.
Επίσης, στην ευρύτερη αρχαιολογική περιοχή έχουν εντοπιστεί το Ιερό των Αιγυπτιακών θεοτήτων, ο ναός του Απόλλωνα, Μινωϊκή αγρέπαυλη, Ρωμαϊκά λουτρά, η Ακρόπολη και το Πραιτώριο (μεγαλύτερο σε έκταση οικοδόμημα της αρχαίας Γόρτυνας, που αποτελούσε την έδρα του Ρωμαίου έπαρχου).
Όσον αφορά την προέλευση του ονόματος της αρχαίας πόλης υπάρχουν τρεις εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη, το όνομα προέρχεται από τον Γόρτυνα, γιο του Ραδάμανθυ (βασιλιά της Φαιστού και αδερφού του Μίνωα), ο οποίος ίδρυσε την πόλη. Άλλοι πιστεύουν ότι προέρχεται από τον ιδρυτή της Γόρτυνα, ο οποίος όμως καταγόταν από την Τεγέα της αρκαδικής Γορτυνίας. Η τρίτη εκδοχή κάνει λόγο για την Γόρτυνα, βασίλισσα της Κρήτης και μητέρα του Ταύρου.
Πηγή: originalcrete.com
