Γράφει ο Γιώργος Δαμιανάκης*
Καθώς μελετούσα το πολύ καλό βιβλίο του φίλου ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΓΡΑΤΣΕΑ « Το Βενεράτο και η περιοχή του», έπεσε το μάτι μου, ανάμεσα στα άλλα πολύ ενδιαφέροντα για τον τόπο μας ,σε ένα δημοσίευμα στα «ΚΡΗΤΙΚΑ», Αθήνα 1894 του Ν.Θ. ΚΑΛΟΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ , που έλεγε: « Οδός από Ηρακλείου διά Αγίας Βαρβάρας εις Τυμπάκιον ( Ώραι 14:35 ποδήρης).»
Μου έκανε εντύπωση και με έβαλε σε πολλές σκέψεις με αυτά που περνούμε τα τελευταία χρόνια! Σκέφτηκα λοιπόν αυτό που έλεγαν παλιά «Μάθε ,παιδί μου, δρόμο (τέχνη) κι άστο(η)νε !»… γιατί πού ξέρεις:
1) Ο δρόμος που φτιάχνεται, σκοντάφτει και…… ξανασκοντάφτει (Απομαρμά – Αγία Βαρβάρα)και ….απ’ ότι φαίνεται, όχι μόνο δεν πρόκειται να τελειώσει, αλλά στο τέλος, οι δανειστές μας, για να πάρουν πίσω τα λεφτά πίσω, για το έτοιμο κομμάτι ,θα μας πάρουν και τα (σ……α) ή ότι άλλο μας έχει μείνει ! Ας όψονται αυτοί που φταίνε για τις καθυστερήσεις και την εγκατάλειψη του τόπου μας.
2) Ο σημερινός δρόμος, από ποιους και μέχρι πότε θα περνιέται; Πόσοι από μας, σε λίγα χρόνια, θα έχουν χρήματα, να βάζουν καύσιμα στα οχήματα τους , για να πάνε στο Ηράκλειο;
3) Σε πολλά χωριά υπάρχουν άλογα. Τα ντόπια γεωργαλίδικα, όπως τα λένε. Γαϊδουράκια ή μουλάρια δεν έχουν. … Ξέχασα ο κ. Φανούριος περιθάλπει στο κτήμα του, στην Αγία Μαρίνα Φαιστού, πολλά τέτοια (γαïδουράκια), αφημένα στην τύχη τους, υπηρέτες και συντρόφους του αγρότη σε περασμένες δύσκολες εποχές! Ίσως και αυτών ανακαλύψουμε ,αργότερα, την αξία. Μήπως έρθει εποχή να τα χρησιμοποιούμε όπως πριν 100 χρόνια;
4) Έχουμε ξεχάσει τι θα πει ποδαρόδρομος! Ας είναι καλά ο Ορειβατικός Σύλλογος που δεν το ξεχνά. Πόσοι περπατούσαμε, ώρες ολόκληρες καθημερινά, για να πάμε στο Σχολείο (Γυμνάσιο Πόμπιας)! Πόσοι ξεκινούσαμε πρωί πρωί, με ήλιο και βροχή, με τα πόδια ή με το ποδήλατο οι πιο τυχεροί ,από τα γύρω χωριά , Σίβα, Κουσέ, , Λίσταρο, Πετροκεφάλι, Πηγαιδάκια, Πέρι, Αληθινή, Μοίρες, Καστέλι , Αμπελούζο , από τη Μητρόπολη κ.ά.; Πόσων οι παππούδες , ακόμα και οι γονείς, διηγούνταν και διηγούνται ιστορίες, για ωριαίους, ακόμη και ημερήσιους ποδαρόδρομους,* που έκαναν στα παλιά τα χρόνια! Τώρα τι κάνουμε;
5) Για όσα από τα παραπάνω , νοσταλγικά ,αλλά και θλιβερά , που μπορούν να συμβούν, επισημαίνω και που εύχομαι να διαψευστώ. Πιο πολύ όμως ,για να κάνουμε λίγο χιούμορ και να έχουμε υπόψη μας, πώς και από πού πήγαιναν στο Ηράκλειο πριν 120 χρόνια οι πρόγονοί μας, σας παραθέτω το οδοιπορικό του Ν.Θ. Καλομενόπουλου στα «Κρητικά» του1894. Παραθέτω ακόμη, ένα οδικό χάρτη με τρεις δρόμους: α) Τον υπάρχοντα με πορτοκαλί μολύβι. β)Το μισοτελειωμένο με Μωβ. γ)Τον δρόμο του 1894 με μαύρο. Τα παρακάτω σημάδια που θα δείτε στο χάρτη ή στο κείμενο μου, δηλώνουν :
Με κόκκινο Χ τα χάνια **. Με μπλε κύκλο Ο τις πηγές και φρεάτια(πηγάδια) . Τους αριθμούς στο χάρτη σε κύκλο, Ο με τους αντίστοιχους αριθμούς σε ( ) στο κείμενο μου . Σε γνωστά σημεία του δρόμου κάποιες παλιές και πρόσφατες πληροφορίες με αστερίσκους(***…).
Για περισσότερη κατανόηση, μεταφράζω το άρθρο με λεπτομέρειες και επεξηγήσεις.
Ξεκινούσες, λοιπόν, από τη Χανιώπορτα (1) με τα πόδια και με το ρολόι στο χέρι. Στα 300 μέτρα, αριστερά και στη συμβολή Θερίσου και 62 Μαρτύρων (Σύμφωνα με το δελτίο και Σχεδιάγραμμα του Σταυρινίδη), συναντούσες το Οθωμανικό Νεκροταφείο.
Σε 10 λεπτά περνούσες από τα Καμίνια, όπου ήταν τα νεκροταφεία : Χριστιανικό- Εβραϊκό και Αρμένικο ***(2).
Σε 30 λεπτά, έφτανες στη διπλή τοξωτή γέφυρα του ποταμού Γιόφυρου. Υπάρχει σήμερα και είναι βατή από οχήματα μιας κατεύθυνσης, νότια της σημερινής αερογέφυρας του κόμβου Γιοφύρου(3).
Ανηφόριζες, ανάμεσα από αμπέλια, ελιές και συναντούσες ένα ερημοκκλήσι. Υποθέτω, στη θέση του Εσταυρωμένου σήμερα, πιθανόν αφιερωμένο Στον Τίμιο Σταυρό και δίπλα ένα πηγάδι με κρύο νερό με κουμπέ (σκέπαστρο) (4).
Προχωρούσες, σχεδόν ίσιο δρόμο και έφτανες στον Ξηροπόταμο, που είχε μονότοξη γέφυρα. Πριν μερικά χρόνια ήταν δίπλα στη γέφυρα το πυρηνελαιουργείο ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ . Περνούσε ο Ξηροπόταμος, ανατολικά του πυρηνελαιουργείου, κατέβαινε ανάμεσα από το πολυκ/στημα ΜΑΚΡΟ και το ΙΚΑ και κατευθυνόταν προς τη θάλασσα.(5).
Εκεί στη γέφυρα κοντά, ήταν το ελληνικό χάνι με πηγάδι . Στη διακλάδωση για Γούρνες πιο πέρα, ήταν το τούρκικο χάνι με πηγάδι(6).
Το ρολόι μέχρι εδώ έδειχνε 1 ώρα. Μετά από 1 ώρα ακόμη , έβλεπες του Σαΐτ- Μπέη το Πήδημα. Λογικά πρέπει να ήταν στο σημείο, που διακλαδίζει για τους Αθανάτους και που γίνονται ,τις μέρες μας, πολλά ατυχήματα, συνήθως, από το θανατηφόρο συνδυασμό άλλοτε της ΒΛΑΚΕΙΑΣ, άλλοτε της ΜΑΓΚΙΑΣ και της ΤΑΧΥΤΗΤΑΣ . Εδώ είχε χάνι και πηγάδι(7) . Μετά το ΚΤΕΟ στη θέση Λεύκο , μια πηγή έτρεχε με πολύ λίγο νερό, σα βρούλο ,όπως λέγανε οι παλιοί (8).
2 ώρες και 50 λεπτά έδειχνε το ρολόι, όταν περνούσες τη γέφυρα «Σταυρακιανή Καμάρα». Μέχρι εδώ τότε μπορούσε να ταξιδέψει άμαξα (9).
Μετά τη γέφυρα ανηφόριζες για το Σκυλοχωριό, που δεν υπάρχει σήμερα, με πηγή γλυφού νερού και πηγάδι (10).
Αυτό που υπάρχει σήμερα, είναι τα ίχνη δύο ναών, ο ένας αφιερωμένος στον Άγιο Αντώνιο. Από το Σκυλοχωριό και κάτω μέχρι τη Γόρτυνα ,περνούσες μόνο με τα πόδια ή με ζώο, όχι πολύ φορτωμένο. Ανηφορίζοντας και πριν φτάσεις στις Δαφνές, έβλεπες ανεμόμυλους, που άλεθαν σιτηρά (11).
3 ώρες και 50 λεπτά είχαν περάσει. Εδώ, που είχε ομαλό έδαφος, προχωρούσες για την Αυγενική. Πριν περάσεις την Αυγενικιανή, μονότοξη καμάρα , συναντούσες χάνι με πηγή και πηγάδι (12).
4 ώρες και 30 λεπτά. Στη συνέχεια ανηφόριζες από δύσκολο, στενό χωματόδρομο, που όταν έβρεχε, κάρφωνες στη λάσπη και έφτανες «στου Δρακάκη τον Κάμπο»(13).
Πιο κάτω συναντούσες τη «Σπαρτόβρυση» με πολύ νερό. Περνούσες ανάμεσα από τα Πρινιανά Χαράκια και ερχόσουν στο χωριό Πρινιά (14).
Τα Πρινιανά Χαράκια, επειδή κάποια είναι στρογγυλά σαν πίτες, έλεγε ο θρύλος, πως μ’ αυτές έπαιζε ο γίγαντας Διγενής Ακρίτας το παιχνίδι «τις Αμάδες». Αφού είχες περπατήσει, από την Αυγενική 1:15 ώρες, δηλαδή σύνολο 5ώρες και 45 λεπτά, έφτανες στην Αγία Βαρβάρα . Πριν μπεις στο χωριό, δεξιά, υψωνόταν ο λόφος Κεφάλα, που δέσποζε στην περιοχή και ήταν πάνω χτισμένος αμυντικός στρατώνας(15).
Με μισή ώρα περπάτημα, περνούσες «τα Μουλιανά Λειβάδια», έβρισκες μια πηγή με πολύ νερό (16) .
Έφτανες στους βραχώδεις Ανεγύρους, σε άλλα 20 λεπτά (17). Η περιοχή πήρε το όνομα ΑΝΕΓΥΡΟΙ επειδή, για να ανέβεις από το Βουρβουλίτη στα Μούλια Λειβάδια, ανέβαινες ένα μονοπάτι, ζικ-ζακ στους λόφους, που σου έδινε την εντύπωση από μακριά, πως ξαναγύριζες στο ίδιο σημείο (ανάγυρο). Σύνολο 6 ώρες και 35 λεπτά. Δεξιά, όπως άρχιζες να κατεβαίνεις , υψωνόταν ένας μεγάλος σε μήκος λόφος , με παλιό φρούριο χτισμένο πάνω, τη λεγόμενη «Ραφτιανή Κεφάλα»(17).
Το ύψωμα αυτό είναι πριν τη διακλάδωση για το χωριό Ράφτη, στην πρώτη απότομη στροφή κατεβαίνοντας τους Ανεγύρους. Είχε μια πηγή που έτρεχε μέχρι το Μάη, «Του Γιακούφη η βρύση» . Σήμερα, αν παρατηρήσει ο περαστικός 150μέτρα πριν το εκκλησάκι, δεξιά του δρόμου κατεβαίνοντας και 50 μέτρα πριν το χωματόδρομο , που διακλαδίζει για το χωριό Ράφτη, στο πρανές του δρόμου, ίσα που διακρίνεται ένα τσιμεντένιο ανάχωμα της πηγής, με βάτα , βούρλα και άλλα υδρόβια φυτά γύρω (18).
Από κει κατηφόριζες και περνούσες δεξιά του χωριού Βουρβουλίτη. Συναντούσες «το Βουρβουλιθιανό Καβούσι», με πολύ νερό (19) .
Δεν περνούσες, όπως σήμερα, το δρόμο Αλμυρή-Άγιο Στυλιανό-Άγιοι Δέκα αλλά έμπαινες στο φαράγγι των Αγίων Δέκα . Ο δρόμος αυτός, δε σε έβγαζε στο κεφαλοχώρι αλλά στην Παναγία την Κερά *** * στη Γόρτυνα(20).
Από την είσοδο στους Ανεγύρους ,μέχρι τη Γόρτυνα 1ώρα και 25 λεπτά. Σύνολο χρόνου περπατήματος Ηράκλειο-Γόρτυνα 8 ώρες. Η Παναγία η Κερά είχε γύρω τα χωριά Άγιοι Δέκα, Αμπελούζο, Μητρόπολη και από κει είχε διακλάδωση του δρόμου για Μπόμπια (Πόμπια). Η διακλάδωση αυτή περνούσε τα χωριά Μητρόπολη-Χουστουλιανά-Πλάτανο-Πέρι-Αληθινή και έφτανε στην Πόμπια. Ο δρόμος για το Τυμπάκι ,συνέχιζε δυτικά από τη Γόρτυνα και περνούσε αριστερά από το Καστέλι(21).
Συνέχιζε, περνούσε ανάμεσα από τα χωριά Σεφεριανά – Καπαριανά και έφτανε στις Μοίρες(22).
Τα Σεφεριανά δεν ακούγονται σήμερα. Όταν λέμε Καπαριανά , ίσως, εννοούμε και αυτά μέσα. 1 ώρα και 45λεπτά. Ως εδώ περπάτημα 9 ώρες και 45 λεπτά. Από τις Μοίρες ακολουθούσε ο δρόμος για Βόρους, που περνούσε βόρια της Καλυβιανής Παναγίας. Εδώ δεν είναι ξεκάθαρο. Ο δρόμος περνούσε: Α) Από Αγία Παρασκευή, Μοιρών, προς Γαλιά και μετά το ρύακα του Γεροπόταμου , που κατέβαινε από το Μονόχωρο, διακλάδιζε προς Στρατώνες-ΚΤΕΟ- βόρια των Καλυβιών ή Β) Από Άγιο Νεκτάριο Μοιρών –Παλιά Σφαγεία ,όπου και γεφυράκι του παραπάνω ρύακα- ΜΠΕΤΟΝ ΜΕΣΑΡΑ-και βόρια των Καλυβιών (23)!
10 ώρες και 55 λεπτά. Συνέχιζες περνούσες κοντά από τη Φανερωμένη και ερχόσουν στους Βόρους σε 1ώρα και 20 λεπτά (24).
Από τους Βόρους σε 1ώρα και 50 έφτανες στο Τυμπάκι *****. (Καλή ξεκούραση!!!!)
Σύνολο 14 ώρες και 5 λεπτά. Λείπουν 30 λεπτά διαδρομής…! Φαίνεται ο αρθρογράφος ,αν δε λογάριασε λάθος, τα χρησιμοποιεί για ξεκούραση ή για κάθε ενδεχόμενο ,που λέμε.-
*Ο Ημερήσιος Ποδαρόδρομος ήταν κάτι το αυτονόητο, στα παλιά τα χρόνια. Οι μνήμες και οι διηγήσεις πολλές: 1. Η συγχωρεμένη η γιαγιά μου, 80 χρονών τότε, θυμούμαι στη 10ετία του ’60, κατέβαινε από ορεινό χωριό του Ψηλορείτη, με τα πόδια στο Πετροκεφάλι, φορτωμένη με βότανα του βουνού. Μετά, γύριζε πάλι στο Χωριό της, φορτωμένη με παρασύρες από βρούλα κ.ά..
- Κάποτε, στο χωριό Σίβα Φαιστού, έβαλαν στοίχημα ένα ποσό, στο καφενείο, όποιος πάει στη Χώρα(Ηράκλειο) μονημερίς να αγοράσει μπαρούτι και σκάγια για το κυνήγι, θα κερδίσει ένα στοίχημα! Ένας Μαθιουδάκης δέχτηκε. Ξεκίνησε πρωί-πρωί και το βράδυ είχε γυρίσει στο χωριό με τα ψώνια! Πήρε το στοίχημα μα….. οι κάλοι από τις πατούσες, άργησαν να φύγουν. Δεν είχε, φαίνεται, καλά παπούτσια και τον πλήγωσαν! 3.Κατα την περίοδο της Κατοχής, δεν πρέπει να ξεχνούμε, ότι αυτοί που συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση, όχι μόνο μετακινούνταν συνέχεια τη νύχτα με τα πόδια ,ώρες ολόκληρες για να μη πέσουν στα χέρια των ΝΑΖΙ αλλά κάποιοι έκαναν και πολυήμερες αποστολές .
* * Τα Χάνια ήταν οικοδομήματα, κοντά ή πάνω στο δρόμο. Εκεί έβρισκαν οι οδοιπόροι –αγωγιάτες, όταν τους έπιανε ή νύχτα ή ήθελαν να ξεκουραστούν, κρεβάτι να κοιμηθούν, φαγητό και νερό για τους ίδιους και τα ζώα τους, αποθήκη για προστασία των αγωγιών (μεταφερομένων ειδών) κ.λ.π. Στην περιοχή μας υπήρχαν σε λειτουργία, μέχρι το 1950 περίπου, άλλα δύο χάνια. Το Βοριανό χάνι, ανάμεσα σε Βόρους και Φαιστό. Το Πετροκεφαλιανό , «Του Καρασουμάνη το Χάνι», μεταξύ ΜΠΕΤΟΝ ΜΕΣΑΡΑ και ΜΕΤΑΛΛΟΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΑΣΚΟΞΥΛΑΚΗ.
***Τα νεκροταφεία ήταν 3 στην περιοχή των Καμινίων .Προϋπήρχε το Εβραϊκό. Με φιρμάνι του 1671 παραχωρείται, από τους Τούρκους(τουρκοκρατία στην Κρήτη από το 1669) στους Χριστιανούς, βοσκότοπος 2 στρεμμάτων ,δυτικά (της Κιζίλ Τάμπιας) του Κόκκινου προμαχώνα , δίπλα στο Εβραϊκό νεκροταφείο .( Οι επιφανείς χριστιανοί συνέχιζαν να θάβουν τους νεκρούς στο Σιναΐτικο Μετόχι του Αγίου Ματθαίου). Την ίδια χρονιά με άλλο φιρμάνι, παραχωρούνται 4 στρέμματα στους Αρμένιους του Κάστρου ,δίπλα στο Χριστιανικό. Πριν κάποιες δεκαετίες μετά το 1970 και ενώ είχαν εξαφανιστεί τα ίχνη των 2 άλλων, από το Αρμένικο νεκροταφείο, απαλλοτριώθηκε ένα μέρος και μεγάλωσε η βορινή κερκίδα γηπέδου Ο.Φ.Η..
****Η Παναγία η Κερά, ήταν έδρα του Μητροπολίτη Γορτύνης. Αργότερα έγινε Μητροπολίτης και Αρκαδίας με την κατάργηση της Μητρόπολης Αρκαδίας που είχε έδρα το Ίνι , κοντά στο Αρκαλοχώρι . Στη Μητρόπολη Αρκαδίας, όπως αναφέρεται στο βιβλίο του Στέφανου Γρατσέα , Το 1825 χειροτονήθηκε ο Αρκαδίας Μάξιμος Σιβιανός και πέθανε το 1843. Τα τελευταία100 χρόνια ,περίπου, μεταφέρθηκε η έδρα του Μητροπολίτη Γορτύνης και Αρκαδίας στις Μοίρες.
*** ** Πριν το 40’, ο δρόμος από το Τυμπάκι για Μοίρες ,περνούσε κάτω από τη Φαιστό όπως είναι σήμερα. Μέχρι το Ηράκλειο είχε φτιαχτεί και ήταν βατός από ιππήλατες άμαξες , ημιονηγά (μουλαρόσερτα) φορτηγά κάρα και μικρά αυτοκίνητα της εποχής. Να φανταστείτε, περισσότερο το χειμώνα, οι άμαξες και τα κάρα που είχαν στενές μεγάλες ρόδες , κάρφωναν και κολλούσαν στη λάσπη. Τότε κατέβαιναν και οι επιβάτες, έσπρωχναν το όχημα μέχρι να ξεκολλήσει! Αν κολλούσε ή έσβηνε, κάποιο αυτοκίνητο και δεν μπορούσε ο οδηγός ή ο βοηθός που είχε, να το βάλει μπρος με τη μανιβέλα, τότε πήγαιναν οι μπρατσωμένοι του κοντινού χωριού, το έσπρωχναν και ξεκολλούσε ή έπαιρνε (αν έπαιρνε) μπρος. Μανιβέλα : Ένα ζικ ζακ σίδερο, έμπαινε από μπροστά στο βολάν της μηχανής και θηλύκωνε. Το γύριζαν με δύναμη και έπαιρνε μπρος, αν ήταν μπουκωμένη ή παγωμένη η μηχανή, αλλιώς… κλάφτα Χαράλαμπε!!! Η μανιβέλα , δηλαδή, έκανε ότι κάνει το σχοινάκι του ξυλοκοπτικού ή χορτοκοπτικού.(Λίγα αυτοκίνητα διέθεταν μίζα.)
Οι καραγωγείς, που κουβαλούσαν με τα κάρα, στο Ηράκλειο προϊόντα (λάδι, σταφίδα κ.λ.π.)και γύριζαν συνήθως φορτωμένα, ξεκινούσαν ομαδικά , δύο ή και περισσότεροι. Έτσι βοηθούσαν ο ένας τον άλλο στις αβαρίες και κακοτοπιές του ταξιδιού. Σε πολλά σημεία , που ο δρόμος είχε αργιλόχωμα ( η λάσπη του δε στέγνωνε εύκολα) , με πολλά προβλήματα, έχτιζαν στο οδόστρωμα πέτρες τα λεγόμενα καλντερίμια. Πριν μερικά χρόνια υπήρχε ένα κομμάτι ,τέτοιου δρόμου, μετά την Αυγενική.
- Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΟ 1894
Οδός από Ηρακλείου διά Αγίας Βαρβάρας εις Τυμπάκιον
(Ώραι 14.35)
Πάσαι αι οδοί εισίν ατραποί (μονοπάτια) κατά το μάλλον και ήττον βαταί εις ημιόνους (μουλάρια), αναλόγως της φύσεως τον εδάφους, αι πλείσται όμως εισί μετά δυσκολίας βαταί εις πεφορτωμένους ημιόνούς.
Ολίγοι τινές χείμαρροι και ρύακες ζεύγνυνται διά γεφυρών, των δε πλείστων η διάβασις γίγνεται διά της κοίτης αυτών, όθεν κατά την εποχήν των βροχών συχνότατα διακόπτονται. αι σνγκοινωνίαι επί δυο, τρεις ή και περισσοτέρας ημέρας.
- Οδός από Ηρακλείου διά Αγίας Βαρβάρας εις Τυμπάκτον.
(Ωραι 14.35)
Η οδός αύτη αναχωρούσα από της Πύλης των Χανίων βαίνει προς Δ. μέχρι της γεφύρας τον Ξεροποτάμου, είτα τρέπεται προς Ν. και ανέρχεται την ομαλήν χώραν τον λεκανοπεδίου τον Γιοφύρον (όρ. Σελ. 147) μέχρις Αγ. Βαρβάρας οπόθεν κατέρχεται προς την Μεσαράν (λεκανοπέδιον τον Γέρο Ποταμού Σελ. 171) και διενθυνομένη προς Ν.-Δ. καταλήγει εις το χωρίον Τυμπάκιον (όρ. Σελ. 172). Από Ηρακλείου μέχρι της Θέσεως Σκυλοχωριό (απόστ. 3 ωρών) είναι βατή εις αμάξας, εκείθεν μέχρι Μητροπόλεως (απόστ. 5 ωρών) καθίσταται δυσβατωτέρα, άρχεται δε πάλιν ούσα βατή εις αμάξας από Μητροπόλεως μέχρι Τυμπακίου (απόστασις 6’/2 ωρών).
Ώραι λ.
Η οδός αναχωρούσα από της Πόρτας των Χανίων διέρχεται επί 05′
διά μέσον Τουρκικών και Ελληνικών νεκροταφείων και μετά 05′
από τούτων διέρχεται την λιθόκτιστον δίτοξον γέφυραν του Γιοφύρου.
Εντεύθεν η οδός άγει διά μέσον αμπέλων και ελαιώνων,
συναντά φρέαρ μετά κουμπέ1 και ερημοκλήσιον, μετά 20′
δε από της γεφύρας τού Γιοφύρον διέρχεται την μονότοξον
γέφυραν τον χειμάρρου Ξεροποτάμου και μετά 30′
χάνιον μετά φρέατος, ολίγον δε πέραν τούτου έτερον χάνιον
(Τουρκικόν) μετά φρέατος. 60΄
Μετά η οδός αφικνείται εις την Θέσιν τον Σάϊτ-Μπέη το Πήδημα
ένθα χάνιον μετά φρέατος, και μετά 15′
εις Θέσιν Λεύκον ένθα πηγή ολίγον ύδατος. Μετά 35′
διέρχεται την μικρά γέφυραν Στανρακιανήν Καμάραν
(κάτωθεν του χωρίου Στανράκια), έκειεν δε μετά 30′
αφικνείται εις Θέσιν Σκνλοχωριό,2 ένθα πηγή ύδατος ουχί όμως
καθαρού και 1 φρέαρ. Η οδός βατή ούσα εις αμάξας μέχρις εδώ
καθίσταται πλέον δύσβατος και ανερχομένη αφικνείται μετά 30′
εις το χωρίον Δα_φναίς προ τον οποίου ανεμόμυλοι.
Εντεύθεν η οδός επί επιπέδου εδάφους βαίνουσα συναντά μετά 25′
χάνιον μετά πηγής ύδατος και φρέατος, μετά 15′
δε την μεγάλην λιθίνην και μονότοξον γέφυραν Ανγενικιαν’ Καμάρα
(κάτωθεν του χωρίού Αυγενική). Εντεύθεν ανερχομένη πάλιν η οδός αφικνείται μετά
«εις τον Δρακάκη τον Κάμπο», χώρον επίπεδού, και μετά 15
συναντά την «Σπαρτόβρυσιν», πηγήν αφθόνου ύδατος, μεθ’ ην αμέσως διέρχεται την Θέσιν «Πρινιανά Χαρ άκια», είτα προς Α. το χωρίον Πρινέ και μετά (από της Σπαρτόβρυσης) αφικνείται εις το χωρίον Αγ. Βαρβάρα.
(Η οδός από Πρινέ μέχρις Αγ. Βαρβάρας δεσπόζεται υπό αμυντικού
στρατώνος εκτισμένού επί τον υψηλού λόφου Κεφάλας). Μετά 30
η οδός εισέρχεται εις τα Μονλιανά Αειβάδια και συναντά μετά 05′
πηγήν αφθόνου ύδατος, εντεύθεν δε μετά 15′
αφικνείται εις την βραχώδη θέσιν Ανεγύροι, δεξιόθεν της οποίας
νψούται ο λόφος ‘Ραφθιανή Κεφάλα, εφ’ ον είναι εκτισμένος
οχυρός πύργος. Εντεύθεν κατερχομένη η οδός συναντά μετά 15′
(από των Ανεγύρων) κρήνην «Τον Γιακο ύφη η βρύση» (ρέονσαν
μέχρι τον Μαΐου) και μετά 20′
από ταύτης διέρχεται προς Δ. τον χωρίου Βουρβουλίτη ένθα συναντά
πηγήν αφθόνού ύδατος «το Βονρβουλιθ ιανό Καβούσι». Μετά 30′
η οδός εισέρχεται εις την φάραγγα των Αγ. Δέκα, μετά 20′
δε, από της εν τη φάραγγι εισόδου, αφικνείτάι εις τον ναόν
«Παναγιά της Κεράς» (Μητρόπολις πέριξ της οποίας κείνται τα χωρία,
Άγ. Δέκα, Αμπελούζος και Μητρόπολις). Εντεύθεν άγει διακλάδωσις
προς το χωρίον Μπόμπια. Ακόλουθούσα δε η οδός την προς το Τυμπάκιον
(προς Ν.-Δ.) διέρχεται μετά 30′
αριστερόθεν τον χωρίου Καστέλλι, μετά 20′
διέρχεται μεταξύ των χωρ. Σεφεριανά και Καππαριανά και μετά 55′
αφικνείται εις το χωρίον Μοίραις. Μετά 30″
διέρχεται τον ρύακα Γερο-Ποταμόν και μετά 40′
προς Β. τον χωρίου Καλύβια, μετά 1.20′
αφικνείται εις το χωρίον Βόροι και μετά 1.50″
εις το χωρίον Τυμπάκιον.
Το όλον 14.35′
(Ν. Ο. Καλομενόπουλος, Κρητικά, Αθήνα 1894,
σ. 313 και 327-329).
- Πολλαχού των κυριοτέρων οδών της Κρήτης υπάρχουσι τοιούτοι κουμπέδες, είναι δε ούτοι λιθόδμητα θολωτά στέγαστρα πλησίον φρεάτων ή πηγών εγειρόμενα χάριν των οδοιπόρων.
- Ενταύθα υπάρχουσι δύο ηρειπωμένοι ναοί και ίχνος χωρίου. Σε συμβολαιογραφική πράξη αναφέρεται η εκκλησία Άγιος Αντώνιος το έτος 1598 busta 211 Ρ.2 Φ6. Κατά πληροφορίας ιδιωτικάς η κατασκευή της οδού Ηρακλείου – Δαφνών ανετέθη εις εργο.. λάβον τινα εκ Χανίων κατόπιν μειοδοσίας.
(Εφημ. Νέα Ελευθερία, Ηράκλειο 7 Σεπτεμβρίου 1903).
* Ο κ. Γιώργος Δαμιανάκης είναι συνταξιούχος Δάσκαλος
