Του Δρ Ζαχαρία Καψαλάκη
Μία επιστολή της Δημογεροντίας, με αποδέκτη το Μουεβίνη Καινουργίου και Πυργιωτίσσης Γεώργιο Σαραντάκη και με ημερομηνία 18 Απριλίου 1870, μας δίνει τις πρώτες πληροφορίες, σχετικά με τις προσπάθειες των Ζαριανών για ίδρυση Σχολείου στο χωριό τους. Σύμφωνα λοιπόν με την επιστολή, για να δημιουργηθεί το Σχολείο θα έπρεπε να βρεθεί κατάλληλο οίκημα, που θα μπορούσε να στεγάσει τόσο το δάσκαλο, όσο και τα παιδιά του Ζαρού, αλλά και των γύρω χωριών. Συνεχίζοντας, προτρέπει το Μουεβίνη να μεταβεί στο χωριό και να μιλήσει στους Δημογέροντες, προκειμένου να βρεθεί κατάλληλος χώρος και να φροντίσουν να ετοιμάσουν το οίκημα του Σχολείου.
Με πολύ δημιουργικό τρόπο θα πρέπει να κύλησε ο χρόνος από την αποστολή της παραπάνω επιστολής και μέχρι την 27η Σεπτεμβρίου 1871, οπότε έχουμε νέα στοιχεία. Συγκεκριμένα οι Δημογέροντες του Ζαρού στέλνουν επιστολή στη Δημογεροντία και την πληροφορούν ότι το οίκημα του Σχολείου είναι έτοιμο και όλο το χωριό περιμένει να σταλεί δάσκαλος. Μάλιστα οι ίδιοι προτείνουν κάποιον Ηλία παπά Κανάκη, δάσκαλο από το Βενεράτο, τον οποίο γνωρίζουν και εκτιμούν ένεκα της διαγωγής του. Δάσκαλος όμως τελικά δε διορίζεται. Να σημειώσουμε ότι την ίδια εποχή ιδρύεται και λειτουργεί Δημοτικό Σχολείο στα Βορίζια.
Το Σχολείο του Ζαρού φαίνεται να ιδρύεται το 1872, αλλά και πάλι το πρόβλημα του δασκάλου παραμένει. Πρόβλημα που θα συνεχίσει να υπάρχει, ίσως γιατί οι προτεραιότητες της Δημογεροντίας για ίδρυση και λειτουργία σχολείων να ήταν διαφορετικές και για τα επόμενα τρία χρόνια.
Τον Οκτώβριο του 1873, οι κάτοικοι του Ζαρού επανέρχονται στο θέμα, με νέα επιστολή τους και αφού εκφράζουν τη λύπη τους για τη μη αποστολή δασκάλου, ζητούν να λυθεί το θέμα προς όφελος τόσο της Κυβέρνησης, όσο και της Πατρίδας. Ένα μήνα αργότερα (26 Νοεμβρίου 1873) και με νέα επιστολή, σχεδόν αντίγραφο της προηγούμενης, επαναφέρουν ξανά το θέμα.
Θέμα που θα επανέλθει και την επόμενη χρονιά (15 Δεκεμβρίου 1874), αλλά με τη συμμετοχή και τις υπογραφές αυτή τη φορά των κατοίκων όχι μόνο του Ζαρού, αλλά και των Μετοχίων Παναγιάς, Φαρί, Καλαθιανών, Παλιάμας, Μακρών, Δρόσοι και Διρμοί (;), πιστεύοντας, ότι αυτή τη φορά στη Δημογεροντία θα τους εισακούσουν. Ζητούν δάσκαλο «γιά νά ἀναπτυχθοῦν τά τέκνα μας», όπως γράφουν και γι’ αυτό το λόγο εκλέγουν και τους Εφόρους του Σχολείου. Δύο είναι από τα Μετόχια (Αναγνώστης Φανουράκης και Μιχαήλ Σφακιανάκης) και τρεις από το Ζαρό (Αναγνώστης Πετράκης, Αντώνιος Λεμονάκης και Εμμανουήλ Δαμιανάκης).
Μια ουσιαστική βοήθεια στην όλη προσπάθεια θα έχουν οι κάτοικοι του Ζαρού, καθώς η Διοίκηση του Τμήματος Ηρακλείου ύστερα από παρέμβαση του έπαρχου Καινουργίου και Πυργιωτίσσης και με το υπ. αριθμ. 6 /11 Μαρτίου 1875 έγγραφό της προς τη Δημογεροντία, ζητά να δώσει λύση στο πρόβλημα. Είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις που η Τουρκική Διοίκηση παρεμβαίνει σε θέματα τέτοιου τύπου και δείχνει ίσως την προσπάθεια πίεσης των κατοίκων του Ζαρού, προκειμένου να σταλεί δάσκαλος στο σχολείο τους και να ξεκινήσουν τα μαθήματα.
Όλες αυτές οι πολύχρονες προσπάθειες βρήκαν τελικά δικαίωση το σχολικό έτος 1875 – 1876, καθώς διορίζεται δάσκαλος στο χωριό. Πρόκειται για το Γρηγόριο Κουρή από τις Αρχάνες, ο οποίος εργάζεται για πρώτη φορά ως δάσκαλος. Έχει παρακολουθήσει τα μαθήματα της Α΄ Γυμνασιακής τάξης της Ελληνικής Σχολής Ηρακλείου και στην αίτηση που υποβάλει για διορισμό αναφέρει: «….ἐλπίζω νά ἀναδειχθῶ ἱκανός καί πρός τήν πρόοδον τῶν μαθητῶν καί ἀναδείξω αὐτούς χρηστοήθεις καί ἠθικούς». Όμως δεν θα μείνει για πολύ καιρό στο Ζαρό, αφού στις 21 Νοεμβρίου του ίδιου έτους, θα παραιτηθεί από τη θέση του.
Λίγες μέρες αργότερα, η Δημογεροντία διορίζει νέο δάσκαλο. Πρόκειται για το Δημήτριο Δεληγιαννάκη, Σφακιανής καταγωγής, που για αρκετά χρόνια έχει διδάξει στο Σχολείο των Πιτσιδίων και την προηγούμενη χρονιά ήταν δάσκαλος στα Βασιλικά Ανώγεια. Δύσκολος χαρακτήρας ανθρώπου, αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα, από τα περισσότερα σχολεία που πέρασε κατά τη διάρκεια της πολυετούς του εκπαιδευτικής θητείας του.
Αρχίζει αμέσως τα μαθήματα και αναλαμβάνει να οργανώσει το νεοϊδρυθέν σχολείο . Στις 30 Μαρτίου 1876, στέλνει την πρώτη του ουσιαστική αναφορά στη Δημογεροντία, παρουσιάζοντας τόσο τα προβλήματα που αντιμετωπίζει, όσο και το πρώτο μαθητολόγιο του Σχολείου. Το ουσιαστικότερο πρόβλημα που σημειώνει είναι οι απουσίες των μαθητών του.
Δάσκαλος με καταγωγή από το Ζαρό ήταν ο Νικολαντωνάκης Νικόλαος, ο οποίος δίδαξε στο χωριό του τη δεκαετία του 1890.
