Η 13η Αυγούστου 1944 αποτελεί μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας και κορυφαίο γεγονός στην αντίσταση του λαού των Ανωγείων κατά της ναζιστικής κατοχής. Την ημέρα εκείνη ξεκίνησε το Τρίτο Ολοκαύτωμα του ιστορικού χωριού, μετά από αυτά του 1822 και του 1867, με διαταγή του Γερμανού στρατηγού φρουράρχου Κρήτης, Χ. Μίλερ: «Διατάσσομεν την ΙΣΟΠΕΔΩΣΙΝ τούτων…»
Η επίσημη αιτιολογία των Γερμανών για την καταστροφή ήταν η συμμετοχή των Ανωγειανών στην απαγωγή του στρατηγού Κράιπε, η εκτέλεση του Γερμανού φρουράρχου του Γενί-Γκαβέ και η συμμετοχή τους σε πράξεις σαμποτάζ. Η απόφαση ήταν αμετάκλητη: ολική καταστροφή του χωριού και εκτέλεση κάθε άντρα που θα βρισκόταν εντός ακτίνας ενός χιλιομέτρου.
Η Αντίσταση και η Αντίποινα
Λίγες μέρες πριν το Ολοκαύτωμα, στις 7 Αυγούστου 1944, ομάδα του Εφεδρικού ΕΛΑΣ εξουδετέρωσε τον λοχία και τη φρουρά του στο Σφακάκι. Την επόμενη, στις 8 Αυγούστου, πραγματοποιήθηκε το σαμποτάζ στη Δαμάστα από αντάρτες της ΕΑΟ «Ο Ψηλορείτης». Οι ενέργειες αυτές οδήγησαν σε σκληρά αντίποινα, τόσο για τη Δαμάστα όσο και για τα Ανώγεια.
Στις 13 Αυγούστου, οι γερμανικές δυνάμεις περικύκλωσαν τα Ανώγεια και ξεκίνησαν ένα οργανωμένο σχέδιο εξόντωσης και ισοπέδωσης. Τα γυναικόπαιδα εκδιώχθηκαν, ενώ οι περισσότεροι άνδρες είχαν ήδη διαφύγει στα βουνά του Ψηλορείτη. Όσοι ηλικιωμένοι ή κατάκοιτοι παρέμειναν, εκτελέστηκαν ή κάηκαν μέσα στα σπίτια τους.
«Ούτε ένα σπίτι όρθιο»
Ο Βρετανός λοχαγός Σάντυ Ρέντελ, γνωστός ως «Αλέξης», που έδρασε στην Κρήτη κατά την Κατοχή, περιγράφει τη σκηνή της καταστροφής στο βιβλίο του «Appointment in Crete». Μαζί του και ο θρυλικός Παπαγιάννης Σκουλάς, ο μοναδικός ιερέας-αλεξιπτωτιστής στον κόσμο. Δέκα ημέρες μετά την αποχώρηση των Γερμανών, περιδιαβαίνουν τα ερείπια του χωριού.
«Ούτε ένα σπίτι δεν ήταν όρθιο. Οι Γερμανοί είχαν αφήσει μόνο τις τρεις εκκλησίες, αλλά ο δρόμος ήταν μπλοκαρισμένος σε κάθε βήμα από σωρούς από πέτρες και σπασμένα κεραμίδια.»
Σε μια συγκλονιστική στιγμή, ο Παπαγιάννης προσφέρει στον Άγγλο αξιωματικό ένα ποτήρι ρακί, καθισμένος πάνω σε ένα σωρό από χαλάσματα:
«Καλώς όρισες στο σπιτικό μου, κύριε Αλέξη!»
Επτά λέξεις, γεμάτες υπερηφάνεια, αξιοπρέπεια και πείσμα, μέσα από τα ερείπια. Ένας συμβολισμός της αδάμαστης ψυχής των Κρητικών.
Το χρονικό του Ολοκαυτώματος από τον Νίκο Καζαντζάκη
Έναν χρόνο μετά, τον Ιούλιο του 1945, ο Νίκος Καζαντζάκης επισκέπτεται τα Ανώγεια ως μέλος της Κεντρικής Επιτροπής για τη διερεύνηση των γερμανικών εγκλημάτων. Στο πόρισμά του καταγράφει με ακρίβεια τη συστηματική καταστροφή:
«Εκάστη οικία εκαίετο πρώτον και έπειτα ανετινάσσετο διά δυναμίτιδος… Από τας 940 οικίας δεν απέμεινεν ούτε μία. Το νεόδμητον σχολείον ανετινάχθη. Αι τρεις εκκλησίαι, μετεβλήθησαν εις σταύλους.»
Περιγράφει επίσης εκτελέσεις αθώων, την κακοποίηση γυναικών και παιδιών, τη λεηλασία των περιουσιών, την κλοπή ή καταστροφή ποιμνίων και παραγωγικών μέσων, καθώς και τη συστηματική εξόντωση του κοινωνικού και οικονομικού ιστού του χωριού.
Η Αντίσταση ενός Λαού
Τα Ανώγεια δεν είναι μόνο ένα σύμβολο θυσίας. Είναι μια κιβωτός αντίστασης. Από την Ενετοκρατία, την Τουρκοκρατία, μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Ανωγειανοί ποτέ δεν υπέκυψαν. Στους Βαλκανικούς και στους Παγκόσμιους πολέμους, το χωριό είχε δεκάδες νεκρούς. Στην Κατοχή, οι δύο αντάρτικες ομάδες – η ΕΑΟ «Ψηλορείτης» και ο ΕΛΑΣ – πολέμησαν τον κατακτητή με γενναιότητα και πίστη.
Η τιμωρία από τους Ναζί ήρθε στις 13 Αυγούστου 1944. Τότε που ολόκληρο το χωριό αφανίστηκε από τον χάρτη, αλλά όχι από τη μνήμη.
📌 Αριθμοί που συγκλονίζουν
- Νεκροί Ανωγειανοί κατά την Κατοχή: 122
- Νεκροί στον Αλβανικό Πόλεμο: 19
- Ολοκαυτώματα στην ιστορία των Ανωγείων: 3 (1822, 1867, 1944)
- Κατεστραμμένα σπίτια: 940
- Χρόνος καταστροφής: 13 Αυγούστου – 5 Σεπτεμβρίου 1944
Η φλόγα της ιστορίας δεν σβήνει. Τα Ανώγεια, μέσα από τις στάχτες τους, απέδειξαν πως ο αγώνας για την ελευθερία είναι πάντα ζωντανός.
(Με στοιχεία από το anogi.gr)
