Της Χρυσής Μεραμβελιωτάκη, γεωπόνος PhD
Το «Δαχτυλίδι του Μίνωα» είναι από τα μεγαλύτερα και τα πιο εντυπωσιακά μινωικά δακτυλίδια που έχουν βρεθεί ποτέ και σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.
Στο δακτυλίδι αυτό παριστάνονται τρία Ιερά. Στα δύο από αυτά, εικονίζεται ένα δέντρο να βγαίνει από μέσα τους, κάτι που φανερώνει και τον ιερό χαρακτήρα του ίδιου του δέντρου. Στο σημερινό άρθρο που θα βρούμε ποιο είναι αυτό το δέντρο και γιατί είναι τόσο σημαντικό για την Κρήτη, για την Ελλάδα, αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο.
Στο κανάλι μου στο Youtube «Greek Archaeoastronomy», έχω δημοσιεύσει και σχετικό βίντεο , όπου μέσα από το οπτικό υλικό που παρουσιάζεται, θα δείτε πιο παραστατικά όλα αυτά για τα οποία θα μιλήσουμε παρακάτω.
Σχετικά με το δακτυλίδι
Όπως διαβάζουμε στην ιστοσελίδα του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, βρέθηκε το 1928 σε έναν αγρό κοντά στον βασιλικό Τάφο ή/και Ιερό της Κνωσού, στο λόφο Γυψάδες. Τα πρώτα χρόνια μετά την ανεύρεσή του, πολλοί ερευνητές αμφισβητούσαν τη γνώση του, εξαιτίας της εικονογραφίας του. Είχε χαθεί για 73 χρόνια, αλλά ξαναβρέθηκε το 2001, κτισμένο σε ένα τζάκι μέσα σε ένα βάζο. Όμως, η επιστημονική κοινότητα πλέον αποδέχεται τη γνησιότητά του.
Είναι ένα σφραγιστικό δαχτυλίδι που προφανώς ανήκε σε κάποιο μέλος της άρχουσας τάξης, με κοσμική ή/και θρησκευτική εξουσία. Όσο για την ερμηνεία της παράστασης πάνω στο δαχτυλίδι, ακόμα και σήμερα οι απόψεις διίστανται. Σύμφωνα με τη μελέτη του γεωλόγου κ. Μιχάλη Πουλτσίδη ( https://youtu.be/XvTu-s9U8Sc ), στο δακτυλίδι αυτό είναι πολύ πιθανόν να απεικονίζονται τρία ιερά βουνά της Κρήτης που σχετίζονται με τη λατρεία του Δία, το Δικταίο, ο Γιούχτας και το Ιδαίον Άντρον. Υπό αυτό το πρίσμα, ερεύνησα αν υπάρχει κάποιο δέντρο που θα μπορούσε να ευδοκιμήσει και στις τρεις αυτές περιοχές και να μοιάζει με αυτό που εικονίζεται στο δακτυλίδι.
Ποιο είναι το δέντρο του δακτυλιδιού
Υπάρχουν πολλά δέντρα στην Ελλάδα που το φύλλωμά τους μοιάζει με αυτό που εικονίζεται στο δαχτυλίδι. Όμως ποιο από όλα αυτά είναι; Και για να μη σας κρατάω σε αγωνία, θα πω από την αρχή ότι πρόκειται για ένα πολύ σπάνιο δέντρο, ένα από τα πιο σπάνια δέντρα στον κόσμο που βρίσκεται μόνο στην Κρήτη και είναι η Αμπελιτσιά. Στα λατινικά Zelkova abelicea ή Zelkova cretica. Και σίγουρα θα αναρωτηθείς πώς κατέληξα σε αυτό το συμπέρασμα.
Γιατί δεν είναι Λεύκα όπως λέει ο Θεόφραστος
Ξεκίνησα την έρευνα μου από τις αρχαίες αναφορές στα δέντρα και στη βλάστηση της Κρήτης. Και η σημαντικότερη από αυτές είναι το βιβλίο του Θεόφραστου «Περί Φυτών Ιστορία». Το σύγγραμμα αυτό αναφέρεται πάρα πολλές φορές στη βλάστηση της Κρήτης, γιατί η Κρήτη έχει μια ιδιαιτερότητα: πολλά φυτά δεν συμπεριφέρονται το ίδιο όπως στον υπόλοιπο κόσμο.
Στη σειρά των βιβλίων του «Περί Ιστορίας Φυτών» στο βιβλίο ΙΙΙ, ο Θεόφραστος αναφέρεται στα φυλλοβόλα, δασικά είδη. Στην παράγραφο 3.3.4 αναφέρει ότι «ο πλάτανος και η Δρυς στην Κρήτη δεν ρίχνουν τα φύλλα τους, ενώ στα υπόλοιπα μέρη τα ρίχνουν και ότι αυτά τα φυλλοβόλα είδη, παντού κάνουν καρπούς. Αλλά σχετικά με την Ιτιά δηλαδή, τον Αίγειρο (δηλαδή τη μαύρη Λεύκη) και τη Φτελιά, οι απόψεις διίστανται. Οι Άρκαδες θεωρούν ότι η μαύρη Λεύκη είναι η μόνη που δεν κάνει καρπούς, ενώ όλα τα άλλα δέντρα στα βουνά καρποφορούν. Στην Κρήτη όμως, και οι μαύρες λεύκες κάνουν καρπούς. Υπάρχει μία στο στόμιο του Ιδαίου Άντρου, που εκεί κρεμάνε τα αναθήματα. Υπάρχει και άλλη μια μικρή (Λεύκα) κοντά εκεί. Και πιο μακριά σε απόσταση 12 σταδίων, γύρω από την πηγή της Σαύρας όπως τη λένε, υπάρχουν πολλές (Λεύκες). Υπάρχουν επίσης και άλλα δέντρα στο κοντινό όρος της Ίδης, Κινδρίο, όπως το λένε, όπως και γύρω από τα όρη της Πραισού.»
Οπότε σε όλη αυτή την παράγραφο μας μιλάει για τη μαύρη Λεύκη (τον Αίγειρο), που σύμφωνα με του Άρκαδες μόνο στην Κρήτη κάνει καρπούς. Ενώ, στην επόμενη πρόταση αναφέρει ότι «οι Μακεδόνες λένε ότι ανάμεσα σε όλα αυτά τα φυλλοβόλα δασικά είδη, μόνο η Φτελιά κάνει καρπούς». Οπότε σύμφωνα με τους Μακεδόνες, η Λεύκη δεν κάνει καρπούς, αλλά η Φτελιά κάνει.
Στην πρώτη αγγλική μετάφραση του κειμένου το 1916 από τον σερ Άρθουρ Χορτ, στο σημείο που μας λέει ότι η Λεύκα κάνει καρπούς, υπάρχει μια σημαντική υποσημείωση, που μας παραπέμπει στο Διοσκουρίδη και αναφέρει ότι κατά λάθος οι σπόροι της Λεύκας αναφέρθηκαν σαν «καρποί», ενώ συνεχίζει με κάτι απίστευτο, ότι οι κατοπινοί συγγραφείς διόρθωσαν αυτό το λάθος, γράφοντας τη λέξη «κόκκοι» αντί για «καρποί». Παραποίησαν δηλαδή, το αρχαίο σύγγραμμα του Θεόφραστου που είχαν στα χέρια τους, αντί να σκεφτούν το προφανές: ότι μπορεί να έχει γίνει λάθος στο όνομα του δέντρου και να περιγράφεται κάποιο άλλο δέντρο αντί για τη Λεύκα. Η Λεύκα εξάλλου γνωρίζουμε ότι χρειάζεται πάρα πολύ νερό για να αναπτυχθεί και θα έπρεπε να είναι φυτεμένη δίπλα σε κάποια πηγή, διαφορετικά δεν θα μπορούσε να βρίσκεται ακριβώς στην είσοδο του Ιδαίου Άντρου (και δεν υπάρχει καμία αναφορά για την ύπαρξη πηγής σε αυτή τη θέση). Επιπλέον, σε αυτό το υψόμετρο δεν ευδοκιμούν οι λεύκες. Το Ιδαίον Άντρον βρίσκεται στα 1538 μ. υψόμετρο και γενικά τις Λευκές τις συναντάμε μέχρι το πολύ τα 1200 μ.
Ενώ σε άλλο σημείο του ίδιου βιβλίου (3.14.2) περιγράφει τα δύο είδη Λεύκας που γνωρίζει και λέει χαρακτηριστικά ότι κανένα από τα δύο δεν κάνει ούτε καρπούς ούτε άνθη. Και σε αυτό το σημείο, ο σερ Άρθουρ Χόρτ στην αγγλική μετάφραση έχει μια ακόμα υποσημείωση, που διευκρινίζει ότι σε δύο άλλα μέρη του ίδιου βιβλίου (3.3.4. και 4.10.2) , ο Θεόφραστος λέει ότι οι Λεύκες κάνουν καρπούς, άρα πρέπει να έχει βασιστεί σε διαφορετικές πηγές.
Ο Θεόφραστος είναι ένας από τους σπουδαιότερους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Μαθητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, που ανέλαβε και την Περιπατητική Σχολή του Αριστοτέλη μετά από αυτόν. Στα συγγράμματά του περιγράφει 550 είδη φυτών. Ένας τεράστιος όγκος που δεν μπορεί για όλα αυτά να είχε ιδία άποψη. Θεωρείται σίγουρο ότι βασίστηκε σε προγενέστερες πηγές. Γι’ αυτό και στο κείμενο του για την Λεύκα αναφέρει αυτολεξεί «άλλοι λένε αυτό και άλλοι λένε εκείνο», ενώ για τα φυτά που έχει προσωπική άποψη, απλά μας δίνει την περιγραφή τους. Και γι’ αυτό το δέντρο που βρίσκεται στο στόμιο του Ιδαίου Άντρου, φαίνεται ότι δεν έχει προσωπική άποψη, αφού αν τους είχε δει ο ίδιος, θα τους περιέγραφε.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα άνθη της Λεύκας μοιάζουν σαν να είναι καλυμμένα από βαμβάκι. Και οι καρποί της Λεύκας είναι μικροί κόκκοι, που ταξιδεύουν με τον αέρα σε πολύ μεγάλες αποστάσεις. Και σε καμία περίπτωση τους «κόκκους» αυτούς δεν μπορούμε να τους χαρακτηρίσουμε σαν «καρπούς». Οπότε, αν υπήρχε ένα δέντρο στην Ίδη που όντως έκανε καρπούς, σίγουρα αυτό δεν μπορούσε να είναι Λεύκα.
Γιατί δεν είναι Ιτιά όπως λέει ο Πλίνιος
Για να βρω όμως ποιο δέντρο ήταν αυτό, έπρεπε να βρω περισσότερες πληροφορίες. Και ανακάλυψα ότι υπάρχει ακόμα μια πηγή εκτός από το Θεόφραστο που αναφέρεται στο δέντρο που υπήρχε στο Ιδαίον Άντρον. Η πηγή αυτή είναι ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, που είναι μεταγενέστερος του Θεοφράστου και έζησε τον πρώτο αιώνα μ.Χ. Πίστευε ότι «η αληθινή δόξα είναι να κάνεις αυτό που αξίζει να γραφτεί και να γράφεις αυτό που αξίζει να διαβαστεί». Ο Πλίνιος λοιπόν, στο βιβλίο του «Φυσική Ιστορία» στο κεφάλαιο 16, μιλάει για αυτό το δέντρο. Το κείμενο είναι γραμμένο στα λατινικά και για να το μεταφράσω χρειάστηκα τη βοήθεια ενός καλού φίλου, του Κώστα Σκουλά, Φιλόλογου και Μουσικολόγου, ο οποίος έκανε τη μετάφραση λέξη προς λέξη και τον ευχαριστώ πολύ για αυτό. Ο Πλίνιος μιλώντας για την Ιτιά, αναφέρει ότι «τα δέντρα αυτά χάνουν τους καρπούς τους πριν ωριμάσουν. Ένα όμως είδος Ιτιάς παράγει ώριμους καρπούς, όπως συνηθίζεται στο νησί της Κρήτης, ακριβώς από το μονοπάτι που κατεβαίνει από το σπήλαιο του Δία και έχει ένα σκληρό ξυλώδη σπόρο στο μέγεθος ενός ρεβιθιού». Η λέξη «σπόρος» δεν αναφέρεται στη δεύτερη πρόταση, αλλά εννοείται από την πρώτη. Και αυτό είναι μια πολύ συγκεκριμένη και σημαντική πληροφορία. Οι σπόροι όμως της Ιτιάς έχουν μακριές, λευκές, μεταξωτές, τρίχες και είναι πάρα πολύ μικροί για να τους χαρακτηρίσει κάποιος ως «καρπούς». Οπότε σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι η Ιτιά.
Και ο Πλίνιος από ότι έψαξα τα βιογραφικά του στοιχεία, δεν αναφέρεται πουθενά ότι έχει επισκεφθεί την Κρήτη (χωρίς βέβαια αυτό να αποκλείεται). Οπότε το πιθανότερο είναι ότι και αυτός βασίστηκε σε άλλες πηγές, σε κάποιους άλλους που το έχουν περιγράψει και θεώρησαν ότι είναι ένα είδος Ιτιάς.
Ο Θεόφραστος, λοιπόν, το αναφέρει ως ένα είδος Λεύκας, ενώ ο Πλίνιος ως ένα είδος Ιτιάς. Αν συνδυάσουμε τα δύο κείμενα, ίσως μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποιο πιο ασφαλές συμπέρασμα.
Γιατί δεν είναι Φτελιά
Ο Θεόφραστος αναφέρει ότι σύμφωνα με τους Μακεδόνες μόνο η πτελέα καρποφορεί. Ας εξετάσουμε λοιπόν και αυτήν την περίπτωση να είναι Φτελιά. Η Φτελιά κάνει καρπούς, που όμως δεν μοιάζουν καθόλου με την περιγραφή του Πλινίου. Είναι επίπεδοι, μεμβρανώδεις και είναι διαφανείς, με ένα μοναδικό σπόρο στο κέντρο. Και σχετικά με τη Φτελιά, υπάρχει άλλο ένα σημείο στο βιβλίο του Θεόφραστου (3.14.1), που περιγράφει πιο αναλυτικά τα δύο είδη Φτελιάς που γνώριζε, την ορεινή και την πεδινή (όπως τις διακρίνουμε μέχρι και σήμερα). Εκεί αναφέρει συγκεκριμένα ότι «τα είδη αυτά είναι σπάνια στην περιοχή της Ίδης». Άρα δεν μπορεί να είναι το δέντρο αυτό για το οποίο μας μιλούσε, αφού μας περιέγραψε άλλα τέσσερα μέρη στα οποία το συναντάμε πάνω στην Ίδη.
Που βρισκόταν αυτό το δέντρο σύμφωνα με το Θεόφραστο
Και είναι τόσο συγκεκριμένη η περιγραφή του Θεόφραστου σε σχέση με τα σημεία πάνω στην Ίδη που συναντάμε αυτό το άγνωστο δέντρο, που μου κίνησε την περιέργεια και ήθελα να καταλάβω πού είναι αυτά τα σημεία σήμερα, ώστε να επιβεβαιώσω ότι βρίσκονται όντως πάνω στην Ίδη, στον Ψηλορείτη δηλαδή, όπως και το επιβεβαίωσα. Διότι υπάρχει μια σύγχυση συχνά ανάμεσα στο Δικταίο και το Ιδαίο Άντρο.
Το πρώτο σημείο είναι στο στόμιο του Ιδαίου Άντρου και το δεύτερο εκεί κοντά όπου βρίσκεται άλλο ένα τέτοιο μικρό δέντρο. Το τρίτο σημείο είναι στην «πηγή της Σαύρας», όπου υπάρχουν πολλά. Και το τέταρτο σημείο είναι το «όρος Κινδρίο» κοντά στην Ίδη. Τελευταία αναφέρει «τα όρη γύρω από την Πραισό». Από αυτά τα τρία τελευταία, ήξερα μόνο την Πραισό που βρίσκεται στο νομό Λασιθίου.
Τα άλλα δύο σημεία κατάλαβα ότι αναφέρονται στην «πηγή της Μηλιάς» και το όρος Κέδρος ή Κέντρος, νότιο-δυτικά του Ψηλορείτη. Σε ότι αφορά την πηγή, τα 12 στάδια που μας λέει ο Θεόφραστος, αν πάρουμε σαν μέγεθος του ενός σταδίου τα 186 μ. σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, αντιστοιχούν σε μια απόσταση 2.232 μ. Και η μοναδική πηγή που υπάρχει σε αυτή την απόσταση (2.480 μ.) είναι η «πηγή της Μηλιάς», που βρίσκεται πάνω στο δρόμο που συνδέει το Ιδαίον Άνδρο με ένα άλλο πάρα πολύ σημαντικό σπήλαιο της περιοχής, το «Καραμαϊκό» σπήλαιο ή το «σπήλαιο των Καμαρών», όπως λέγεται. Και ο δρόμος αυτός που συνδέει το Ιδαίον Άνδρο με το σπήλαιο των Καμαρών δεν είναι απλά άλλος ένας δρόμος πάνω στον Ψηλορείτη και πάνω στο οροπέδιο της Νίδας. Είναι ο δρόμος που θα ακολουθούσαν όσοι θα έρχονταν από την νότιο Κρήτη και από τη Γόρτυνα και τη Φαιστό προς το Ιδαίον Άντρον. Και σίγουρα μια κρήνη με πόσιμο νερό με δέντρα για να ξαποστάσει κάποιος, θα ήταν πασίγνωστη στην περιοχή, γι’ αυτό και ο Θεόφραστος τη χρησιμοποίησε στην αναφορά του. Και σε αυτό το σημείο, στο «πηγάδι της Μηλιάς», όπως λέγεται, υπάρχουν και αρχαιολογικά ευρήματα των ελληνιστικών χρόνων, της εποχής δηλαδή του Θεοφράστου, αλλά και μεταγενέστερα, των ρωμαϊκών χρόνων.
Αρχαιολόγοι που έχουν μελετήσει την περιοχή, όπως είναι ο Μαρινάτος και ο Πλατάκης, ταύτιζαν την «πηγή της Σαύρας» που αναφέρει ο Θεόφραστος με την «πηγή της Ανάληψης του Χριστού», που βρίσκεται πολύ κοντά στο Ιδαίον Άντρον, στο σημείο που ξεκινάει το μονοπάτι από τη Νίδα να ανηφορίζει προς το σπήλαιο (Το Ιδαίο Άντρο – Ιερό και μαντείο, Γιάννης Σακελλαράκης / Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, Τόμος Α΄, Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας Αρ. 279). Η εκκλησία της Ανάληψης του Χριστού βρίσκεται λίγο παραπάνω από την πηγή. Και ακριβώς στη θέση αυτής της πηγής, ο Γιάννης και η Έφη Σακελλαράκη το 1983 φύτεψαν ένα πλάτανο, που υπάρχει ακόμα και σήμερα. Όμως δεν μπορεί να είναι αυτή η «πηγή της Σαύρας», δεδομένου ότι απέχει μόλις 500 μ. από την είσοδο του σπηλαίου.
Γιατί δεν είναι άλλα γνωστά ιερά δέντρα
Στην έρευνα που έκανα, εξέτασα την πιθανότητα ο Θεόφραστος, ο Πλίνιος και το Δαχτυλίδι του Μίνωα να καταδεικνύουν κάποιο άλλο ιερό δέντρο, όπως είναι η Δρυς, η Ελιά και η Δάφνη. Σε ότι αφορά τα δύο τελευταία, τα απέκλεισα αμέσως, διότι δεν μοιάζει ούτε το φύλλωμα τους, ούτε ο καρπός τους με τις περιγραφές (για τον ίδιο λόγο απέκλεισα και την Τρικοκιά, τον αιωνόβιο Κράταιγο που βρίσκεται στη Ζώμυνθο) και βέβαια δεν αντέχουν στο υψόμετρο των 1500 μέτρων.
Σε ότι αφορά τη Βελανιδιά ή Δρυ, υπάρχει ένα είδος στην Κρήτη, ο Πρίνος ή το Πουρνάρι (Quercus coccifera) όπως λέγεται, που το φύλλωμά του μοιάζει κάπως με το φύλλο στο δαχτυλίδι αλλά οι νευρώσεις των φύλλων του δεν είναι τόσο έντονες, ώστε να θεωρήσουμε ότι ο καλλιτέχνης θα τις αναπαριστούσε τόσο ξεκάθαρα πάνω στο δαχτυλίδι. Και φυσικά η Βελανιδιά ήταν ένα πασίγνωστο δέντρο σε ολόκληρη την Ελλάδα, που κάνει χαρακτηριστικούς καρπούς, τα βελανίδια, τα οποία σίγουρα δεν θα χαρακτήριζε ο Πλίνιος σαν «σκληρό ρεβίθι».
Τι δείχνουν τα φύλλα στο δακτυλίδι του Μίνωα
Έχοντας αποκλείσει όλα τα παραπάνω φυτά, το μόνο είδος δέντρου που τα φύλλα του θυμίζουν κάπως περισσότερο τα φύλλα πάνω στο δακτυλίδι είναι η Φτελιά. Όμως, τα φύλλα της Φτελιάς έχουν πολύ περισσότερες νευρώσεις σε σχέση με τα φύλλα στο δαχτυλίδι. Επιπλέον, έχουν μια έντονη ανομοιομορφία στη βάση του φύλλου, που αυτό είναι και το βασικό χαρακτηριστικό της Φτελιάς, κάτι που επίσης δεν παρατηρούμε στο δαχτυλίδι. Και όπως είδαμε και πιο πριν, η Φτελιά κάνει καρπούς, αλλά δεν μοιάζουν με αυτούς που μας περιγράφει ο Πλίνιος και γι’ αυτό το λόγο την είχα απορρίψει.
Υπάρχει όμως ένα είδος της ίδιας οικογένειας με τη Φτελιά (Ulmacea), που ο καρπός της μοιάζει ακριβώς σαν ρεβίθι. Και αυτό είναι η Αμπελιτσιά. Zelkova abelicea ή Zelkova cretica, όπως ονομάζεται, γιατί είναι ενδημικό φυτό της Κρήτη. Υπάρχει μόνο στην Κρήτη. Συνολικά, στον κόσμο υπάρχουν μόνο έξι είδη από αυτό το δέντρο και στην Ευρώπη μόνο δύο. Η Αμπελιτσιά στην Κρήτη και η Zelkova sicula στη Σικελία.
Είναι θάμνος ή μικρό δέντρο και χαρακτηρίζεται ως Κινδυνεύον (Endangered, ΕΝ) σε διεθνές επίπεδο, σύμφωνα με τον Κόκκινο Κατάλογο της IUCN. Λόγω αυτής της σπανιότητάς της, περιλαμβάνεται και προστατεύεται από την Ευρωπαϊκή νομοθεσία (Οδηγία για Οικοτόπους 92/43/ΕΟΚ), την εθνική νομοθεσία (Προεδρικό Διάταγμα 67/1981) και από διεθνείς Συνθήκες όπως η Σύβαση της Βέρνης. Επίσης, είναι ένα από τα περίπου 2.500 φυτικά είδη στον κόσμο που θεωρούνται Κινδυνεύοντα με εξαφάνιση με βάση τον Διεθνή Οργανισμό για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN, 2012).
Υπάρχει ένα παγκόσμιο πρόγραμμα που συντονίζεται από το Πανεπιστήμιο Φράϊμπουργκ της Ελβετίας. Λέγεται «Zelkova Project» και δραστηριοποιείται σε ολόκληρο τον κόσμο, όπου υπάρχει η Zelkova, με σκοπό την προστασία αυτού του αρχέγονου φυτού. Και αποκαλείται αρχέγονο, διότι έχουν βρεθεί και απολιθώματα ενός προγόνου της Αμπελιτσιάς (Zelkova zelkovaefolia) στην Κρήτη, που υπολογίζεται ότι είναι 8 εκ. ετών (Sachse, 2004, Zidianakis et al. 2010).
Που το συναντάμε στην Κρήτη
Η Αμπελιτσιά συναντάται και στους τέσσερις κύριους ορεινούς όγκους της Κρήτης κυρίως από τα 800 μέχρι και σχεδόν τα 1800 μέτρα υψόμετρο (http://www.abelitsia.gr/el/program/natural_populations). Κατά συνέπεια, θα μπορούσε να βρίσκεται στα 1538 μ. που είναι το Ιδαίον Άντρον. Ενώ τη συναντάμε ακόμα και σε βραχώδεις ορεινές περιοχές, όπως είναι και η είσοδος του Ιδαίου Άντρου.
Οπότε, αν πάνω στο «Δαχτυλίδι του Μίνωα» εικονίζεται όντως το Δικταίο (1025 μ.) και το Ιδαίον Άντρον (1.538 μ.), οι περιοχές αυτές σήμερα είναι προστατευόμενες περιοχές Natura, όπου υπάρχει η Αμπελιτσιά. Επίσης, η περιοχή του όρους Κέδρος, αλλά και η οροσειρά γύρω από την Πραισό, η οροσειρά της Θρυπτής όπως ονομάζεται, είναι κι αυτές περιοχές Natura, όπου συναντάμε την Αμπελιτσιά, όπως αναφέρει και ο Θεόφραστος.
Σε ότι αφορά το βουνό του Γιούχτα, που έχει υψόμετρο 811 μ., θεωρητικά και σε αυτό ευδοκιμεί η Αμπελιτσιά και θα μπορούσε κάλλιστα να βρισκόταν εκεί κατά τη μινωική εποχή.
Σχετικά με την ανάπτυξη της Αμπελιτσιάς
Η Αμπελιτσιά είναι δέντρο φυλλοβόλο. Ενώ την άνοιξη, τα άνθη εμφανίζονται σχεδόν ταυτόχρονα με τα φύλλα πάνω στο δέντρο και αν θέλετε να το δείτε να ανθίζει, θα το δείτε από το Μάρτιο μέχρι το Μάιο. Και έχει διαπιστωθεί κάτι πολύ πρωτότυπο να συμβαίνει στην Αμπελιτσιά. Ανθίζει κάθε 3 χρόνια. Στη βοτανική, ο καρπός που κάνει η Αμπελιτσιά είναι μια δρύπη. Και οι καρποί πέφτουν από το δέντρο μόνο αφού ωριμάσουν, όπως μας λέει και ο Πλίνιος. Και αυτό γίνεται από τα τέλη Οκτώβρη μέχρι τα μέσα Νοέμβρη, δηλαδή ωριμάζουν αρκετά αργότερα σε σχέση με τα υπόλοιπα δέντρα. Μπορούμε να το συναντήσουμε σε μορφή θάμνου , αλλά και σε μικρό ή μεγάλο δέντρο. Η ανάπτυξή του είναι πάρα-πάρα πολύ αργή, ειδικά τα πρώτα χρόνια της ζωής του και μέχρι τα 30 του χρόνια. Μετά αρχίζει να αναπτύσσεται πιο γρήγορα.
Οι κίνδυνοι για την Αμπελιτσιά
Γι’ αυτό και χρειάζεται την προστασία μας, ειδικά από την υπερβόσκηση. Η υπερβόσκηση είναι ένας από τους λόγους που δεν αφήνουν την Αμπελιτσιά να αναπτυχθεί. Και κινδυνεύει με εξαφάνιση. Υπάρχουν μεμονωμένα πολύ μεγάλα δέντρα Αμπελιτσιάς πάνω από 10 μ. και με περιφέρεια κορμού πάνω από 1 μ. Τα δύο μεγαλύτερα δέντρα στην Κρήτη λέγεται ότι βρίσκονται το ένα στο νομό Χανίων, στα Λευκά Όρη και το άλλο στο νομό Λασιθίου, στο οροπέδιο του Καθαρού. Οι δασικές φωτιές και η ξύλευση για την παραγωγή της παραδοσιακής κρητικής «κατσούνας» από τα νεαρά φυτά είναι δύο άλλοι σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη διάσωση και την εξάπλωση της Αμπελιτσιάς.
Συμπέρασμα: γιατί είναι η Αμπελιτσιά
Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι εκτός από το κατάλληλο κλίμα και έδαφος που επικρατεί στην περιοχή του Ιδαίου Άντρου για την Αμπελιτσιά (ενώ τα υπόλοιπα δέντρα που αναφέρονται δεν ευδοκιμούν εκεί), τα βασικά στοιχεία πάνω στα οποία βασιζόμαστε για να προσδιορίσουμε το φυτό στο οποίο αναφέρεται ο Θεόφραστος και ο Πλίνιος είναι δύο. Το πρώτο αφορά τους καρπούς του: α) κάνει καρπούς, β) τους κρατάει πάνω στο δέντρο μέχρι την ωριμότητα τους και μετά πέφτουν και γ) η μορφολογία των καρπών που είναι σαν «σκληρό ρεβίθι». Και τα 3 αυτά χαρακτηριστικά τα έχουν οι καρποί της Αμπελιτσιάς, ενώ συγχρόνως δεν τα έχουν οι καρποί των άλλων δέντρων. Και το δεύτερο στοιχείο είναι η μορφολογία των φύλλων της και το πόσο πολύ μοιάζουν με το «Δαχτυλίδι του Μίνωα». Τα φύλλα της Αμπελιτσιάς έχουν οδοντωτό τελείωμα και ένα από τα χαρακτηριστικά τους είναι ότι η κεντρική κύρια νεύρωση είναι ευθύγραμμη. Ενώ, υπάρχουν και έντονες νευρώσεις δεύτερης τάξης, που είναι και αυτές σχεδόν ευθύγραμμες και ξεκινάνε πάνω από την κεντρική νεύρωση. Στην πτυχιακή εργασία που σας ανέφερα προηγουμένως διαβάζουμε ότι ο αριθμός των νευρώσεων δεύτερης τάξης σε ένα δείγμα αρκετών εκατοντάδων φίλων που εξετάστηκαν κυμαίνεται κατά μέσο όρο από 4 έως 7 ζεύγη, όσα δηλαδή είναι και αυτά που βρίσκουμε πάνω στο «Δαχτυλίδι του Μίνωα».
Επιπλέον, στην κάτω μεριά του δαχτυλιδιού εικονίζεται και ένα καράβι. Και μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε τη σημαντικότατη αξία που θα είχε το σκληρό και ανθεκτικό στην υγρασία ξύλο της Αμπελιτσιάς στη θαλασσοκρατορία των μινωιτών.
Πάνω στο δαχτυλίδι εικονίζεται το δέντρο στους 2 από τους 3 βωμούς. Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας όμως ότι πρόκειται για ένα δαχτυλίδι. Άρα, πρόκειται για ένα χάραγμα πάνω σε μια πολύ μικρή επιφάνεια. Και ίσως δεν ήταν αρκετός ο χώρος για να απεικονίσουν και ένα τρίτο δέντρο στον τρίτο βωμό.
Επιπλέον, η μεσαία φιγούρα είναι σαν να κρατάει κάτι στο ένα χέρι και να ετοιμάζεται να το κρεμάσει πάνω στο δέντρο. Μοιάζει σαν μια εικόνα που ξεπηδάει από το κείμενο του Θεόφραστου όταν λέει ό,τι πάνω σε αυτό το δέντρο, στο στόμιο του Ιδαίου Άντρου, κρεμούσαν οι πιστοί τα αναθήματα.
Η κρητική «κατσούνα» και η «Ιερή Αμπελιτσιά του Δία»
Καταλαβαίνετε λοιπόν, πόσο σημαντικό δέντρο είναι η Αμπελιτσιά! Δεν μπορεί να είχε περάσει απαρατήρητο από τους προγόνους μας. Ένα δέντρο που υπήρχε μόνο στην Κρήτη και όχι στην υπόλοιπη Ελλάδα, ίσως και μόνο για αυτό το λόγο να το είχαν κάνει οι μινωΐτες ιερό τους δέντρο. Και με δεδομένο ότι έχει ένα τόσο γερό ξύλο, μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι βασιλείς των μινωικών χρόνων αν έπρεπε να διαλέξουν ένα από όλα τα δέντρα για να φτιάξουν το «σκήπτρο» τους, αυτό θα διάλεγαν. Και αυτό έχουν διαλέξει και οι βοσκοί μας μέχρι και σήμερα.
Μόνο που σήμερα επειδή η Αμπελιτσιά είναι προστατευόμενο είδος, απαγορεύεται να φτιάχνουν τις «κατσούνες» τους από αυτό το δέντρο και χρησιμοποιούνται άλλα δέντρα, όπως είναι ο Πρίνος και ο Σκίνος.
Το σημερινό άρθρο συνδύασε το φυσικό περιβάλλον με τα αρχαιολογικά ευρήματα, κάνοντας ένα πραγματικά μεγάλο ταξίδι. Μέχρι τώρα μιλούσαμε για την «Ιερή Λεύκα του Δία». Ο Μάλον ήρθε η ώρα να αλλάξουμε αυτή την έκφραση και να μιλήσουμε πλέον για την «Ιερή Αμπελιτσιά του Δία». Ως την προστατεύσουμε και εμείς, για να μπορέσουμε να την γνωρίσουμε και οι επόμενες γενιές. Γιατί είναι μέρος της ιστορίας μας, είναι μέρος του πλανήτη μας, είναι μέρος της κληρονομιάς μας.
Πηγή: taxydromos.gr
