Του Σταύρου Φωτάκη
Ο οικισμός βρίσκεται Νότια του Νομού Ρεθύμνου, σε υψόμετρο 375 μέτρα περίπου από την επιφάνεια της θάλασσας.
Απέχει από την πόλη του Ρεθύμνου 55 χιλιόμετρα περίπου και από Τυμπάκι ή Αγία Γαλήνη 14 χιλιόμετρα.
Είναι ένα από τα έντεκα (11) χωριά της Αμπαδιάς.
Την ονομασία οφείλει στον ομώνυμο παλιό Ιερό Ναό του Αγίου Ιωάννη, που ήτανε μοναστήρι, σύμφωνα με τους θρύλους και τις παραδόσεις που έχουνε διασωθεί.
Μέχρι το έτος 1921, προκύπτει από ιστορικά έγγραφα και η πρόσθετη ονομασία Χλιαρός ή Χλαρός, από προφορική παράδοση δε και Χλωρός.
Στο Βραβείο του χωριού, που φυλάσσεται στον Ιερό Ναό των Τεσσάρων Μαρτύρων αναφέρεται: Βραβείον του χωρίου Αγίου Ιωάννου Χλιαρού Αμαρίου Ρεθύμνου 1886, Αντιγραφή 29 Νοεμβρίου 1921, υπό του Ιεροδιακόνου Γερασίμου Ζωϊδάκη.
Η πρόσθετη αυτή ονομασία εκτιμάται ότι, οφείλεται σε κτήτορα του μοναστηριού, γι αυτό συναντάται επανειλημμένα στη γενική κτητική όπως : San Zuanne Chiliaru, στην απογραφή του Barrozi το έτος 1577, San Giovanni Ghiafu, στην απογραφή του Castrofilaka το έτος 1583, Άγιος Ιωάννης του Χλαρού 20.9.1607 ,στη Νοταριακή Πράξη 460 του Μανώλη Βαρούχα και Ayo Yani Hliyaru, στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου του έτους 1671/2 της Ευαγγελίας Μπαλτά και Mustafa Oguz.
Ενδείξεις ύπαρξης του οικισμού σώζονται, από την εποχή της Ενετοκρατίας (1210-1669), αλλά και επί Τουρκοκρατίας (1669-1898).
Το έτος 1577 αναφέρεται ο οικισμός από τον Francesco Barrozi.
Το έτος 1583 αναφέρεται ο οικισμός από τον R.Castrofilaka.
Το έτος 1607 αναφέρεται ο οικισμός σε Νοταριακή Πράξη από τον Νοτάριο (Συμβολαιογράφο) Μανώλη Βαρούχα.
Το έτος 1630 αναφέρεται ο οικισμός από τον Francesco Basilicata.
Το έτος 1671/2 αναφέρεται ο οικισμός στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου, που επιμελήθηκε και εξέδωσε η Ευαγγελία Μπαλτά με τον Mustafa Oguz.
Το έτος 1724 αναφέρεται ο οικισμός σε Τουρκικό έγγραφο, σε μετάφραση Νικ. Σταυρινίδη.
Το έτος 1834 αναφέρεται ο οικισμός από τον Robert Pashley.
Το έτος 1881 αναφέρεται ο οικισμός από τον Νικ. Σταυράκη.
Από το έτος 1907-1911 υπήρξε έδρα του Δήμου Κουρήτων.
Στην περιφέρεια του οικισμού υπάρχουνε σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα, στα παρακάτω τοπωνύμια : α) Στον ποταμό Ξιφέ. β) Στην Κορφή. γ) Στην Καμάρα του Πλατύ ποταμού δ) Στην Αγία Σοφία και ε) Στου Καρτσάλη, σύμφωνα με ενδεικτικά ευρήματα, γιατί ουσιαστική ανασκαφή δυστυχώς δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα.
Στην περιφέρεια του οικισμού υπάρχουνε τρεις (3) εκκλησίες :
α) Των Τεσσάρων Μαρτύρων, πολιούχος ιερός ναός, στο κέντρο του οικισμού, η πρώτη ανεγερθείσα στη μνήμη των Αγίων και ανακαινισθείσα το έτος 1893, σύμφωνα με σχετική επί της πρόσοψης επιγραφή.
β) Του Αγίου Ιωάννη (Κοιμητηριακός), εκτιμάται ότι ήτανε μοναστήρι, σύμφωνα με θρύλους και παραδόσεις που έχουνε διασωθεί.
γ) Της Αγίας Σοφίας, ξωκλήσι, πιθανόν μοναστήρι, σύμφωνα με θρύλους και παραδόσεις που έχουνε διασωθεί.
Στην περιφέρεια του οικισμού καταγραφήκανε 220 μικροτοπωνύμια, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό.
Στην περιφέρεια του οικισμού υπήρχανε και καταγραφήκανε 23 μιτάτα, 48 πηγάδια, 12 ασβεστοκάμινα, 33 αλώνια, 5 νερόμυλοι – αλευρόμυλοι, με τους ιδρυτές – ιδιοκτήτες τους και με πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Εντός του οικισμού λειτουργούσανε 5 φάμπρικες και 4 ρακοκάζανα – τσικουδοκάζανα.
Στον οικισμό υπήρχανε αρκετοί παραδοσιακοί επαγγελματίες όπως : Χτίστες, Χαρκιάδες, Μαραγκοί, Τσαγκάρηδες, Φελλουτζήδες, Καλαθάδες, Κουρείς, Καφετζήδες, Μαμήδες, Πραχτικοί γιατροί, Λυράρηδες, Μαντολινάδες και αρκετοί στιχοπλόκοι Ριμαδόροι και τραγουδιστές Ριζίτες.
Από τα απογραφικά δελτία που συγκεντρωθήκανε προκύπτει ότι, τους περισσότερους κατοίκους που είχε ο οικισμός ήτανε το έτος 1928, με 237 κατοίκους και τα περισσότερα παιδιά στο Δημοτικό Σχολείο ήτανε το έτος 1934-1937 με 42 μαθητές. Δυστυχώς σήμερα και οι μόνιμοι κάτοικοι είναι κάτω από 50 και το Δημοτικό Σχολείο έπαψε να λειτουργεί από το έτος 1986.
Από τον οικισμό διακριθήκανε αρκετοί επιστήμονες όπως : Γιατροί, Δάσκαλοι, Καθηγητές, Αξιωματικοί όλων των όπλων και των Σωμάτων Ασφαλείας, κ.α.
Αρκετοί κάτοικοι του οικισμού υπήρξανε αγωνιστές σε όλους τους Εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες, στο Μακεδονικό αγώνα, στη Μικρασιατική εκστρατεία, στην Εθνική Αντίσταση, με θύματα από τους παραπάνω αγώνες : το 1920-1922, το 1940-1941, το 1944-1949 και στην Εθνική Αντίσταση.
Σημαντικές μορφές του Άϊ Γιάννη έχουνε γράψει τη δική τους ξεχωριστή ιστορία, σύμφωνα με διασωθέντα γραπτά κυρίως στοιχεία όπως : ο Ιερεμίας Λίμας, ηγούμενος για 20 χρόνια (1779-1799) της Ιεράς Μονής Ασωμάτων, ο αρματωλός Καπετάν Μητροφάνης (1798-1829), καλόγερος της Ι.Μ. Ασωμάτων, ο ιεροδιάκονος της Ι.Μ Ασωμάτων Γεράσιμος Ζωϊδάκης (1896-1927), ο «παππούς της αντίστασης» Μανώλης Παπαδογιάννης (1889-1971), Νομάρχης, Βουλευτής και τ. Υπουργός, ο Υπενωματάρχης Αντώνης Ζωϊδάκης (1910-1944), ένας από τους 11 Έλληνες πρωταγωνιστές της θρυλικής απαγωγής του Γερμανού Στρατηγού Κράϊπε, ο Στρατηγός Στυλιανός Μπριλλάκης(1890-1975), διετέλεσε Αρχηγός της Ελληνικής Χωροφυλακής, οι συλληφθέντες από τους Γερμανούς, καταδικασθέντες δις εις θάνατο και θανατωθέντες Στέφανος και Καλλιόπη Παραδεισανού, το γένος Παπαδογιάννη και Ευαγγελία Δανδουλάκη, το γένος Παπαδογιάννη, αλλά και πολλοί άλλοι που αγωνιστήκανε για τα ιδανικά της πατρίδας μας.
Σήμερα οι μόνιμοι κάτοικοι δραστηριοποιούνται στα πλαίσια του Πολιτιστικού Συλλόγου Αϊγιαννιωτών «Ο Κυμινάρης», οι δε απόδημοι στα πλαίσια του Πολιτιστικού Συλλόγου Αϊγιαννιωτών «Ο Άγιος Ιωάννης» με αξιόλογες δραστηριότητες.
Όλοι μαζί, μόνιμοι και απόδημοι, αγωνίζονται ο Άϊ Γιάννης να παραμείνει στο χάρτη, να μη χαθεί και ελπίζω πως δεν θα χαθεί.
Φωτογραφίες: Κώστας Παραδεισανός, Δ/ντης 2ου Δημοτικού Σχολείου Αρχανών, τον οποίο και ευχαριστούμε…
