Του Δρ Ζαχαρία Καψαλάκη
ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ (ο)
Οικισμός της Δημοτικής Ενότητας Μοιρών του Δήμου Φαιστού, σε υψόμετρο 180μ.
Πρώτη αναφορά για την ύπαρξη του οικισμού υπάρχει στην Έκθεση Ωμοτήτων για την επανάσταση του 1866 (Κατίνα Τσατσαρωνάκη), όπου αναφέρει: «Τας 9 οικίας. Την εκκλησίαν Άγιος Αντώνιος, 1000 ελαιόδενδρα, τρία ελαιοτριβεία, έναν νερόμυλον και 200 κυψέλας μέλισσας έκαυσαν και κατέστρεψαν».
Για πρώτη φορά αναφέρεται σε απογραφές το 1875. Είναι αυτή που διενήργησε ο υποπρόξενος της Ρωσίας Ι. Μητσοτάκης. Αναφέρει: Βρέλης και Άγιος Αντώνιος 10 οικογένειες, κάτοικοι 50. Οι 20 ήταν χριστιανοί και οι 30 μουσουλμάνοι… Ίσως επειδή ο Άγιος Αντώνιος ήταν πολύ κοντά με τον Βρέλη, δεν αναφέρεται στις απογραφές. Τα ερείπια των σπιτιών που υπάρχουν μαρτυρούν ότι είναι κτίσματα του 19ου αιώνα ή και ίσως παλιότερα.
Η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στην οποία οφείλει το όνομά του ο οικισμό ανήκει στη Μονή Βαλσαμονέρου.
Ως μόνος οικισμός πλέον αναφέρεται στην πρώτη απογραφή της Κρητικής Πολιτείας το 1900 με 61 Έλληνες κατοίκους (34 άνδρες και 27 γυναίκες). Ανήκει στο Δήμο Γόρτυνας.
Το 1928 υπάγεται στην κοινότητα Μοιρών και έχει 93 κατ. Το 1940 ο πληθυσμός του αυξάνεται στους 122 κατ. Το 1951 ανήκει πλέον στο Δήμο Μοιρών με 105 κατ.
Η πληθυσμιακή εξέλιξη του οικισμού είναι φθίνουσα…
1961 – 91 κατ.
1971 – 50 κατ.
1981 – 14 κατ.
1991 – 12 κατ.
2001 – 11 κατ. (Ανήκει στον καποδιστριακό Δήμο Μοιρών)
2011 – 12 κατ. (Ανήκει στον καλικρατικό Δήμο Μοιρών)
Το σχολείο του χωριού ιδρύθηκε το 1928 (αρ. απ.: 265/15-12-1928) ως 1/τάξιο με 28 μαθητές. Παρέμεινε σε λειτουργία ως τις αρχές της δεκαετίας του 1960.
