Του Ζαχαρία Καψαλάκη
Άγιοι Δέκα!
Δημοτικό Διαμέρισμα και έδρα του Δήμου Γόρτυνας.
Οφείλει το όνομά του στους Αγίους Δέκα, που μαρτύρησαν εκεί κατά τη διάρκεια των διωγμών του Δεκίου το 250 μ.Χ.
Η αρχαιότερη αναφορά στον οικισμό Agioi Deka καταγράφεται το 1374 σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα.
Το 1577 αναφέρεται από τον Fr. Barozzi ως Agious Dheka. Με την ίδια ονομασία υπάρχει και το 1583 από τον Καστροφύλακα με 308 κατ., ενώ από το Βασιλικάτα αναγράφεται Aious Dheka το 1630.
Στην τούρκικη απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Ayus Deka με 77 χαράτσια (46 πλούσιοι, 23 μεσαίας τάξεως και 8 πτωχοί).
Σε έγγραφα του Ιεροδικείου Ηρακλείου αναφέρονται συναλλαγές κατοίκων των Αγίων Δέκα (8/10/1672, Εξισλαμισμός του Μαθιού του χωριού Άγιοι Δέκα που πήρε το όνομα Χουσεΐν, 21/3/1673, Αγοραπωλησία χωραφιού μεταξύ χριστιανών, κ.α.).
Στην απογραφή του ο Χουρμούζης αναφέρει ότι οι Άγιοι Δέκα πριν την επανάσταση του 1821 είχε 45 χριστιανικές οικογένειες και 18 μουσουλμανικές και 5 εκκλησίες. Το 1832 το χωριό είχε 10 χριστιανικές οικογένειες, 9 μουσουλμανικές και 1 εκκλησία.
Στην Αιγυπτιακή απογραφή (1834, Pashley), οι Άγιοι Δέκα έχουν 20 οικογένειες (10 χριστιανικές και 10 μουσουλμανικές).
Στην έκθεση ωμοτήτων (επανάσταση 1866), που δημοσίευσε στα Κρητικά Χρονικά η Κατίνα Τσατσαρωνάκη αναφέρει για τον οικισμό «Τας 30 οικίας, άπαντα τα ελαιοτριβεία και την εκκλησίαν Άγιοι Δέκα κατέκαυσαν και κατεδάφισαν εξ ολοκλήρου. Τον Ιούνιον /67 απόσπασμα του Ομέρ εισβαλόν απεγύμνωσε τας υποτεταγμένας οικογενείας, διέφθειραν δε και την παρθένον θυγατέρα υποδηματοποιού τινος»
Στην απογραφή του 1875 που διενήργησε ο υποπρόξενος της Ρωσίας Ι. Μητσοτάκης, οι Άγιοι Δέκα κατοικούνται από 325 κατοίκους (285 Χριστιανούς και 285 Οθωμανούς – 40 οικογένειες) (Αλ. Ανδρικάκης, Στατιστική 1875 έτους, ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, (Φεβρουάριος 2008)
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απογραφή του 1881. Οι Άγιοι Δέκα ανήκουν στο Δήμο Αμπελούζου και έχει 254 κατοίκους (134 άρρενες και 120 θήλεις). Οι χριστιανοί αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων (247, άρρενες 129 και θήλεις 118), ενώ υπάρχουν και λιγοστοί μουσουλμάνοι (7, άρρενες 2 και θήλεις 9). Σε αριθμό οικογενειών το χωριό αριθμεί 81, εκ των οποίων οι 78 είναι χριστιανικές και οι 3 μουσουλμανικές).
Το 1894 οι Άγιοι Δέκα κατοικούνται από 80 Ελληνικές και από 3 Τουρκικές οικογένειες (Νικόστρατου Θ. Καλομενόπουλου, Κρητικά, Εν Αθήναις 1894 και ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, Σ. 124 (Φεβρουάριος 2008).
Το 1900 στην πρώτη απογραφή της Κρητικής Πολιτείας, οι Άγιοι Δέκα ανήκουν στο Δήμο Γόρτυνας και έχει 47 κατοίκους (26 άρρενες και 21 θήλεις).
Το 1903 ο Ιωάννης Νουχάκης (Κρητική Χωρογραφία) αναφέρει ότι «…Υπάρχει τεχνητή λίμνη 80 περίπου μέτρων εντός της οποίας απεκεφαλίσθησαν (εννοεί οι Άγιοι Δέκα) ης τα ύδατα θεωρούνται θαυματουργά». Κάνει αναφορά για τις αρχαιότητες που βρέθηκαν στην περιοχή των Αγίων Δέκα και καταλήγει: «…Το 1896 συνήφθη μάχην μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, οι τελευταίοι δε υποχωρήσαντες αφήκαν τους νεκρούς και τους τραυματίας αυτών».
Οι Άγιοι Δέκα αναφέρονται στις απογραφές από το 1900 και μετά με σημαντικό αριθμό κατοίκων.
ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ
| ΕΤΟΣ | ΠΛΗΘ. |
| 1900 | 555 |
| 1928 | 628 |
| 1940 | 740 |
| 1951 | 798 |
| 1961 | 780 |
| 1971 | 753 |
| 1981 | 766 |
| 1991 | 865 |
| 2001 | 819 |
| 2011 | 786 |
Το 1928 οι Άγιοι Δέκα είναι έδρα κοινότητας. Το 2001 έδρα του καποδιστριακού Δήμου Γόρτυνας και το 2011 έδρα του Καλλικρατικού Δήμου Γόρτυνας. Στο Δημοτικό Διαμέρισμα Αγίων Δέκα ανήκει ο οικισμός Βουρβουλίτη.
Οι Άγιοι Δέκα λόγω του ότι βρισκόταν κοντά στην Αρχαία Γόρτυνα και στο σπήλαιο του Λαβύρινθου αναφέρονται από πολλούς περιηγητές.
Από τους Αγ. Δέκα καταγόταν ο οπλαρχηγός καπετάν Μαθιός Πρεκατσούνης που έδρασε κάτω από τις διαταγές του Μιχάλη Κόρακα!
Οι Άγιοι Δέκα έχουν νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο, περιφερειακό ιατρείο, ταχυδρομείο, Πολιτιστικό Σύλλογο και αθλητικό σωματείο, με το όνομα “Γόρτυς”, καθώς και γήπεδο.
Επίσης λειτουργεί ΚΕΠ και τράπεζα.
Στα τέλη του 2010 παραδόθηκε προς χρήση το νέο δημαρχείο, που τώρα στεγάζει τις υπηρεσίες του νέου διευρυμένου Δήμου Γόρτυνας. Στα άμεσα σχέδια είναι η ολοκλήρωση της κατασκευής και η λειτουργία οίκου ευγηρίας.
Μέσα στο χωριό βρίσκεται ο αρχαίος ναός των Αγίων Δέκα και στη θέση Αγιά Λίμνη το προσφάτως ανακαινισθέν παρεκκλήσι των Αγίων Δέκα, όπου μέσα στις στοές βρίσκονται οι τάφοι τους.
