Γράφει ο Γιάννης Δρ. Κρουσανιωτάκης
Βρίσκεται ΒΑ. της Γέργερης. Η περιοχή που βρίσκεται, λεγόταν Χανουτιά ή Χανούτια,έτσι πήρε το όνομα και η εκκλησία . Με αυτό το προσωνύμιο τη συναντάμε σε όλες τις ιστορικές πηγές που αναφέρεται και αναφέρεται σε πολλές. (εικ.1) Σήμερα είναι κοιμητηριακός ναός. Είναι μονόχωρος και φέρει δίρριχτη κεραμοσκεπή στέγη. Η αρχαιολόγος Ειρήνη Θεοχαροπούλου σε έκθεση της, τον περιγράφει ως εξής:
« Στα Ανατολικά εξέχει καμπύλη αψίδα Ιερού Βήματος, ενώ δευτερεύον κογχάριο ανοίγεται επίσης στη βόρεια πλευρά του ανατολικού τοίχου. Ο ναός καλύπτεται με οξυκόρυφη ημικυκλική καμάρα ενισχυμένη με σφενδόνια. Η τοιχοποιία ,το πάχος της οποίας ποικίλει, συνίσταται από απλή αμελή αργολιθοδομή και μόνο στις γωνίες του κτίσματος παρατηρείται η χρήση πελεκητών πωρόλιθων. Στη δυτική όψη του μνημείου ανοίγεται το γοτθικού τύπου κεντρικό θύρωμα ,το οποίο απολήγει σε οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο. Περιμετρικά του κεντρικού θυρώματος βρίσκονται εντοιχισμένα, εφυαλωμένα πολύχρωμα σκυφία ,τα οποία απαντούν επίσης διατεταγμένα σταυροειδώς στις αετωματικές απολήξεις της δυτικής και της ανατολικής όψης. Στη βόρεια πλευρά του ναού ανοίγεται δευτερεύουσα θύρα ,που απολήγει σε τόξο. Στη νότια πλευρά του ναού ανοίγεται μονόλοβο παράθυρο. Στην κόγχη του Ιερού Βήματος ανοίγεται ραδινό αγιοθύριδο, είδει φωτιστικής σχισμής, με τριγωνική απόληξη, που φέρει εγχάρακτο σπειροειδές κόσμημα.»
Στα τέλη του 19ου αι. ο Στέφανος Ξανθουδίδης, κατά το πέρασμά του από την περιοχή της Γέργερης, έδειξε ενδιαφέρον για την εκκλησία της Παναγίας της Χανουτιάς. Στη μικρή εκκλησία σώζονταν πολλές τοιχογραφίες και επιγραφές .Την εκκλησία την είχαν επισκεφτεί, όπως αποδείκνυαν τα διάφορα χαράγματα, και άλλοι επισκέπτες. Ο Στέφανος Ξανθουδίδης ,για την αντιγραφή των κειμένων των επιγραφών ,η ανάγνωση των οποίων παρουσίαζε πολλές δυσκολίες, εργάστηκε πολύ χρόνο. Σε άρθρο του, στο περιοδικό «Αθηνά» αναφέρθηκε εκτενώς στην περιγραφή και τον σχολιασμό τους.[1]
Στην εσωτερική παραστάδα της βόρειας θύρας, δεξιά της εισόδου, υπάρχει επιγραφή με μαύρα γράμματα. Ο ναός της Παναγίας ,σύμφωνα με το κείμενο της επιγραφής ,είχε ανοικοδομηθεί και ανιστορηθεί με έξοδα τεσσάρων μοναχών, το έτος 6951, από τη δημιουργία του κόσμου που αντιστοιχεί προς το έτος 1443μ.Χ. Ο Ξανθουδίδης μάλιστα θεωρεί πιθανό ότι, η επιγραφή μνημονεύει τους συγκτήτορες μοναχούς ίσως κάποιου γειτονικού μοναστηριού που ενδεχομένως αποτελούσε μετόχι των Μονών Βροντησίου ή Βαλσαμόνερου2.Στο εσωτερικό του ναού, σε ύψος περίπου 2 μέτρων από το δάπεδο, υπάρχει επιγραφή που έχει αναγνωσθεί και δημοσιευθεί από τον Σ. Ξανθουδίδη και τον G.Gerola και θεωρείται ότι αναφέρεται αφενός σε κοντάκιον των εγκαινίων και ψάλλεται στις 13 Σεπτεμβρίου και αφετέρου σε ύμνο αφιερωμένο στην Παναγία3.
Η εκκλησία έχει τοιχογραφηθεί. Οι τοιχογραφίες όμως έχουν υποστεί φθορές ,είτε λόγω των καταστροφών που είχε υποστεί η εκκλησία από τους Τούρκους στις διάφορες επαναστάσεις, είτε από τους ίδιους τους κατοίκους που λόγω άγνοιας άσπριζαν με ασβέστη τον ναό. Την περίοδο που επισκέφθηκε τον ναό ο Gerola οι τοιχογραφίες ήταν καπνισμένες4 . Η υπάρχουσα κακή κατάσταση διατήρησης του τοιχογραφικού διακόσμου δεν παρέχει τη δυνατότητα να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα σε σχέση με τη ζωγραφική του ναού και δεν προσφέρει περισσότερα στοιχεία από αυτά που διαπίστωσε ο Μ. Χατζηδάκης παλαιότερα5.
Ένα μέρος των παραστάσεων, αφορά σε σκηνές του βίου της Θεοτόκου , η οποία εικονίζεται επίσης δεομένη σε προτομή στην κόγχη του Ιερού Βήματος. Χαμηλότερα παριστάνονται εξαπτέρυγα και ιεράρχες μεταξύ των οποίων τοποθετούνται Αγία τράπεζα και ιερά σκεύη. Η τέχνη του ναού διακρίνεται για την κομψότητα των εικονιζόμενων μορφών και για τη χρήση λεπτών φυτών6.
Στον χώρο της ιστορικής εκκλησίας της Παναγίας της Χανουτιάς, στις 14 Αυγούστου 1944,γράφτηκε η πιο τραγική σελίδα στη μακραίωνη ιστορία της Γέργερης. Τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα 25 κατοίκους της Γέργερης και της γειτονικής Νιβρύτου. Από τους 25 διασώθηκε ένας, ο Αλέξανδρος Παπαδάκης.
Ο ναός της Παναγίας της Χανουτιάς πανηγυρίζει κάθε χρόνο την Παρασκευή του Πάσχα, ημέρα της Ζωοδόχου Πηγής, καθώς και στις 15 Αυγούστου, ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Στις 14 Αυγούστου κάθε χρόνο γίνεται μνημόσυνο και εκδηλώσεις, στη μνήμη των εκτελεσθέντων.
[1] Σ.Ξανθουδίδου, Χριστιανικαί επιγραφαί Κρήτης,Αθήνησιν 1903,σ σ.141-145
2.Σ.Ξανθουδίδου ό.π σ.144
3.G.Gerola,Monumenti Veneti nell’ isola di creta,τόμ.IV,Βενετία IV 32-40,σ.541,αρ.6,όπου παρατίθεται το σχετικό κοντάκιον και το απόσπασμα από τον ύμνο στην Παρθένο.
4.G. Gerola,-Κ.Λασσιθιωτάκη, Τοπογραφικός κατάλογος των τοιχογραφημένων εκκλησιών της Κρήτης, Ηράκλειον 1961,αρ.597.
5.Μ.Χατζηδάκη,<<Τοιχογραφίες στην Κρήτη>>,Κρητ.Χρον.ΣΤ’(1952),σ.71.
6.Μ.Χατζηδάκη,ό,π,ο οποίος μάλιστα διέκρινε τις προαναφερόμενες σκηνές.
Παράρτημα:
