Πέμπτη 17Αυγούστου 2023
Παρουσίαση βιβλίου του Απόστολου Κυριτσάκη: «Το Ελαιόλαδο και ο Βιολειτουργικός του ρόλος»
Κίσσαμος –« Φεστιβάλ Γεύσεων & Τέχνης»
Ομιλητής: Μιχάλης Μουντάκης Δάσκαλος
Εισαγωγή -(Το ποίημα )
«Ευλογημένο να ’ναι, ελιά, το χώμα που σε τρέφει, κι ευλογημένο το νερό που πίνεις απ’ τα νέφη, κι ευλογημένος τρεις φορές αυτός που σ’ έχει στείλει για το λυχνάρι του φτωχού, για τ’ άγιου το καντήλι. Δεν είσαι συ περήφανη σαν τ’ άλλα καρποφόρα, που βιαστικά, ανυπόμονα, δεν βλέπουνε την ώρα πότε με τ’ ανθολούλουδα τους κλώνους να σκεπάσουν και με μια πρόσκαιρη ομορφιά τα μάτια να ξιπάσουν. Εσύ ’σαι πάντα ταπεινή· πάντα δουλεύτρα σκύβεις, μ’ όλα τα πλούτη που κρατείς, μ’ όλο το βιο που κρύβεις. Γι’ αυτό απ’ τα πρώτα νιάτα σου, που τα φιλούν οι ανέμοι, ως τα βαθιά γεράματα, που το κορμί σου τρέμει, και γέρνει κάθε σου κλαδί και κάθε παρακλάδι, μέσα στον κούφιο σου κορμό δεν σου ’λειψε το λάδι».
Με τους στίχους αυτούς , από το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη, που περιλαμβάνεται στα παλαιότερα σχολικά βιβλία των μαθητικών μας χρόνων ,και νομίζω ότι φέρνει αναμνήσεις και συγκίνηση σε όλους μας ,ξεκινούμε την παρουσίαση του Βιβλίου του Απόστολου Κυριτσάκη με τίτλο: «ΤΟ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ ΚΑΙ Ο ΒΙΟ- ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΤΟΥ ΡΟΛΟΣ» .
Ο Συγγραφέας. Καταγωγή και σπουδές.
Αυτό, που διαφοροποιεί το βιβλίο, του Απόστολου Κυριτσάκη, από άλλα, σχετικά με το θέμα, είναι η βιωματική του σχέση ,με την ελιά και το λάδι, αφού είναι γνωστό ότι ο συγγραφέας, δεν είναι θεωρητικός της ελιάς και του ελαιολάδου, αφού και ο ίδιος από μικρός μέσα στις ελιές γεννήθηκε και μεγάλωσε.
Μεγάλωσε μαζί με τις ελιές , μέσα στην οικογένεια, του Κυριτσοκωστή ,και γνώρισε από πολύ νωρίς, τη σημασία του λαδιού, αφού εκτός των άλλων, το ελαιόλαδο, ήταν η βασική πηγή , εσόδων για τις σπουδές και τα έξοδα των νέων που ήθελαν να προχωρήσουν στα Γράμματα.
Ακόμα ηχεί στ’ αυτιά μας, η λαϊκή φράση: Έχεις λάδι; έχεις λίρες, αφού μπορείς ανά πάσα στιγμή να το εξαργυρώσεις.
Δεν λησμόνησε ποτέ ο Συγγραφέας, τα Λιόφυτα στο Έλος, στους Αγίους Αποστόλους ,στα Κεφαλόβρυσα, στην Κουκουναρά, στα Ζυλακόρμα, , στα Λειβάδια , στον Αφτερόλακο και βέβαια στη Λεμενίτσα. Πώς βρέθηκε αλήθεια αυτό το Σλαβικό όνομα στο Έλος μέσα στα λιόφυτα , και συνδέθηκε και η ελιά, με την ιστορία του τόπου μας; . Ο χρόνος δεν μας επιτρέπει να το αναλύσουμε τώρα.
Και στο Καστέλι, βέβαια, στο Γυμνάσιο, όταν σχολούσε ο Απόστολος με τον αδερφό του το Μίμη , πήγαιναν κατ΄ ευθείαν στις ελιές, στον Κάμπο, στα Πάνω Αμπέλια, και στους Ομπριστάκους. γιατί τα Κυριτσάκια ήταν, από μικρά, δουλευτάδικα παιδιά και επιμελείς μαθητές, και γι αυτό πρόκοψαν στα Γράμματα.
Και ο Μάκης, ο έτερος αδερφός, σήμερα ,σαν πιο κοντινός, στα Αγροτικά, έχει την φροντίδα και την εποπτεία , στα λιόφυτα, στο Έλος και στο Καστέλι.
Μπόρεσε ο συγγραφέας, όλη την εμπειρική γνώση που είχε αποκτήσει ως τέκνο αγροτών , να την ερευνήσει επιστημονικά , και μέσα από τις σπουδές που πραγματοποίησε στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, αλλά και μέσα από τη Μεταπτυχιακή και Διδακτορική του διατριβή, να τα παρουσιάσει έτσι συνολικά και συγκεντρωμένα , στο βιβλίο που εξετάζουμε απόψε.
Πλούσια βέβαια , είναι και η βιβλιογραφία, του βιβλίου. 202 παραπομπές μετρήσαμε, ενδεικτικά, μόνο στο κεφάλαιο, «Τα συστατικά του ελαιοκάρπου και του ελαιόλαδου». Για τους γνωρίζοντες, είναι αριθμός πολύ μεγάλός, και δείγμα επιστημονικής αναγνώρισης και εγκυρότητας του βιβλίου.
Το βιβλίο ,απευθύνεται σε όλους τους αναγνώστες. Περισσότερο, όμως, στους ειδικούς , οι οποίοι έχουν ρόλο, ερευνητή της ελιάς , του ελαιολάδου, και της διατροφής. Είναι το βιβλίο του καθηγητή των Γεωπονικών Σχολών. Του καθηγητή των Τεχνολογικών Ιδρυμάτων. Του καθηγητή που διδάσκει και ερευνά τα τρόφιμα και τη βιολογική τους αξία.
Είναι το βιβλίο του Μεταπτυχιακού φοιτητή, για να συνθέσει την εργασία του. Είναι το βιβλίο του Γεωπόνου που ετοιμάζει τη Διδακτορική του διατριβή, για την ελιά και το λάδι. Είναι το βιβλίο, του ανήσυχου παραγωγού, που θέλει να εκσυγχρονίσει τον ελαιώνα του.
Οι Τσουνάτες ελιές και το Τσουνατόλαδο
Από τα 34 κεφάλαια του βιβλίου, επικεντρώσαμε την προσοχή μας, λόγο χρόνου, κατ’ αρχήν μόνο στις Τσουνάτες ελιές και στο Τσουνατολαδο, που αναφέρεται στο 1ο κεφάλαιο του βιβλίου και επισημαίνουμε ότι το Τσουνατόλαδο., είναι το λάδι που ρέει μέσα στις φλέβες, και στο σώμα , όλων μας ,που μεγαλώσαμε στη ζώνη της Τσουνάτης ελιάς στα ορεινά δηλαδή της Κισάμου και του Σελίνου . Μεγαλώσαμε με το Τσουνατόλαδο. Αυτό έβαζαν οι γυναίκες στα μαγειρευτά φαγητά. Σ’ αυτό βρέχαμε το ψωμί και τρώγαμε το λαδόβροχο. Τσουνατόλαδο , ανακατεύαμε με πετιμέζι και ήταν ξεχωριστή γλυκιά λειχουδιά για τα παιδιά. Τσουνατόλαδο βάζαμε και στο παξιμάδι, με ντομάτα και ρίγανη . Ντάκο το είπαμε μετά. Με τσουνατόλαδο έφτιαχνε η μάνα μας τους τηγανίτες , αξέχαστη λιχουδιά με πετιμέζι. Με τις τσουνάντες τις αλατσολιές , έφτιαχναν το ελιδόψωμο, πότε πότε , στο ζυμωτό του ψωμιού, και παραμένει ακόμα στη γλώσσα μας η γεύση του , όταν αχνιστό έβγαινε από το φούρνο.
Η αλήθεια είναι, ότι μας στενοχωρούσε μέχρι πρόσφατα, η υποβάθμιση του τσουνατόλαδου. Απλά Παρθένο, Λαπάντε και Βιομηχανικό χαρακτηριζόταν συχνά.
Αποδεικνύεται ,όμως μέσα από το βιβλίο και την παρουσίαση που κάνει , για την Τσουνάτη ελιά ο ,Ευτύχης Ανδρουλάκης, Τεχνολόγος Γεωπόνος, συνεργάτης του συγγραφέα, και παραγωγός της Τσουνάτης ελιάς από τον Αγριλέ Σέλινου, ότι η αδικημένη Τσουνάτη ελιά , μπορεί να ανταγωνιστεί όλες τις ποικιλίες παγκόσμια . Το λάδι του Ανδρουλακη, με την ονομασία Παμάκο, κατακτά ολοένα την αγορά. Ο Ευτύχης Ανδρουλάκης. Έχει σήμερα, 950 , Τσουνάτες ελιές, στη δούλεψή του. Ευχή μας , να τις χιλιάσει.
Το σοβαρό πρόβλημα λοιπόν του Τσουνατόλαδου, όπως τεκμηριώνει στο βιβλίο, ο συγγραφέας, δεν έχει να κάνει με την ποικιλία της ελιάς αλλά με τον τρόπο συγκομιδής, διαχείρισης του καρπού, το εργοστάσιο, μέχρι την εξαγωγή του ελαιόλαδου.
Εκτός του Ευτύχη Ανδρουλάκη, που είναι συνεργάτης του συγγραφέα στο βιβλίο, συνεργάτες είναι επίσης και τέσσερεις Κισαμίτες Γεωπόνοι:. Ο Κώστας ο Χαρτζουλάκης, ο Χαράλαμπος Αννουσάκης, ο Γιάννης Μετζηδάκης και ο Κωστής Κυριτσάκης, Γιος του Συγγραφέα.
Τα Πολιτιστικά και Λαογραφικά στοιχεία της ελιάς και του ελαιολάδου
Συνεχίζουμε με το 34 κεφάλαιο του βιβλίου, που αποτελεί, όπως γράφει ο συγγραφέας, μια σύνοψη από το παρελθόν, για την πολιτιστική και θρεπτική αξία του ελαιολάδου , και παρουσιάζουμε τα Πολιτιστικά και Λαογραφικά στοιχεία της ελιάς και του ελαιολάδου
Έχουμε Μαντινάδες, ερωτικές κυρίως, τραγούδια ποιήματα και πολλά Λαογραφικά στοιχεία για τις ελιές και το λάδι.
“Ανάθεμά τσι για ελιές, απού να ξεραθούνε,
πόσες αγάπες χάνονται, ώστε να μαζωχτούνε!”.
Κι όταν ο σεβντάς μεγάλωνε και η δουλειά έπαιρνε επικίνδυνες “διαστάσεις”, οι στίχοι έδιναν και έπαιρναν:
“Δεν πάω μπλιο στο λιόφυτο και δεν ξαναμαζώνω
γιατί μου βγάλαν αβγανιά στσ’ ελιές, πως σε ζυγώνω”. Και συνεχίζει.
“Πως έχεις δυό κουτσουρολιές επήρε ο νους σου αέρα
και ψήλωσε η μύτη σου, διαόλου θυγατέρα?”
Και , τον υποψήφιο γαμπρό, αν δεν τον ήθελαν τα πεθερικά του, τότε ξεσπούσαν στην κοπελιά, άδικα βέβαια, και τα λόγια τους δεν είχαν σταματημό!
“Πως έχεις ένα λιόφυτο και μαγαζί στσι Μοίρες,
εσήκωσες τη μύτη σου κι απάνω σου το πήρες”. Ηρακλειώτης ήταν ο ενδιαφερόμενος.
Ακόμη ,μια ευαίσθητη μαζώχτρα,, της τότε εποχής, έχει τους λόγους της να ανυπομονεί , πότε θα αρχίσει το μάζεμα.
“Εδά στα λιομαζώματα, καλή αφορμή θα βρίσκω
να παίρνω το καλάθι μου να ‘ρχομαι να σε βρίσκω.
Να κάνουμε ό,τι κάναμε, στο θέρος και στο τρύγο, (το καλό είχε ξαναγίνει).
απού φιλιόμαστε κρυφά, στα χείλη κάθε λίγο”.
.Δεν λείπουν όμως και τα αντίθετα .. Συναινετικός φαίνεται ο χωρισμός, στην παρακάτω μαντινάδα.
«Απόψε μόνο κι αύριο θα ν’ είμαστε νομάδι
κι ύστερα ξεχωρίζομε ωσάν τσ’ ελιάς το λάδι».
Την προίκα του , με τη σχετική βεδέμα, διαφημίζει ο υποψήφιος γαμπρός
«Θωρείς τα, τα μουρέλα μου τα πολυφορτωμένα,
Ούλα τα δούδω μάθια μου, για να σε πάρω εσένα».
Και το λάδι, είναι φάρμακο σε αντίθεση με τον έρωτα.
«Για βάλε λάδι στην πληγή, να δεις πως θα γλυκάνει
Μα ο γιατρός εις το σεβντά, ίντα μπορεί να κάμει.; (Αν είναι ψυχίατρος μπορεί να αποτρέψει τα χειρότερα).
Όταν φεύγουν οι μαζωχτές, τότε ξεσπά και η θύελλα στα σπίτια των αφεντικών.
Απής ποκάμουν οι γ’ ελιές και φύγουν οι μαζώχτρες,
Αστροπελέκια και φωθιές, εις των πλουσιώ τσι πόρτες . (Τότε ανοίγουν τα στόματα , φαίνεται)
Μοναδικό δέντρο η ελιά .Ανθεκτικό σε όλες τις εποχές του χρόνου. Θα λέγαμε δέντρο, παντός καιρού.
«Άλλο δεντρί σαν την ελιά δεν ηύρηκα να μοιάζει
Γιατί ‘ναι πάντα δροσερή βρέχει, χιονίζει λιάζει».
Ολιγαρκείς, αλλά ουσιαστικοί, ήταν οι προγονοί μας κρητικοί και στη διατροφή τους ακόμη.
«Σαν έχω εγώ στο σπίτι μου κρασί, ψωμί και λάδι.
Ρήγας με τη γυναίκα μου, κοιμούμαι κάθε βράδυ». Ρήγας , Βασιλέας.
Το λάδι και το ψωμί, για να του δίνει ενέργεια και δύναμη, να μπορεί όλη μέρα, να ξελουθρεύει και να δένει ξερολιθιές ,και το κρασί , για να ταξιδεύει ο νους του και να ονειρεύεται.
Η ελιά και το λάδι στην ποίηση και στο τραγούδι
Γνωστό και το τραγούδι του αξέχαστου Λυράρη , Κώστα Μουντάκη.
«Φύσηξε βοριά καλέ και ρίξε μια ψιλή βροχή
και για μας τους μυλωνάδες ήρθε τώρα εποχή.
Να θωρούμε τις μαζώχτρες, να τα λέμε πότες-πότες
κι αφορμή θα `ναι οι ελιές, να `χουμε χρυσές δουλειές».
Από τα νεότερα, το γνωστό τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη για την Κύπρο, αναφέρεται και στην ελιά.
«Γη της λεμονιάς, της ελιάς
Γη της αγκαλιάς, της χαράς
Των παλικαριών και της αγάπης
Χρυσοπράσινο φύλλο
Ριγμένο στο Πέλαγο».
Κι ένα σύγχρονο τραγούδι του αξέχαστου Δημήτρη Μητροπάνου . Τα Λαδάδικα. Είναι τοπωνύμιο, στη γνωστή περιοχή στη Θεσσαλονίκη, που έγινε τραγούδι. Η ονομασία προέρχεται από τα πολλά καταστήματα χονδρικής του ελαιόλαδου.
«Σε συζητάν δίχως γιατί και όχι άδικα
όπως κοιμάσαι στα στενά παλιά Λαδάδικα
έγινες φήμη και γι’ αυτό δε φυλακίζεσαι
ζεις στο σκοτάδι παστρικά μα δεν ορκίζεσαι.
Πρωταγωνιστής αι σ’ αυτό το τραγούδι, ποιος άλλος; η γυναίκα.
Το λάδι και η ελιά στον Όμηρο
Και στην Οδύσσεια του Ομήρου, αναφέρεται, χαρακτηριστικά η ελιά, με τον
Οδυσσέα και τον Τηλέμαχο . . «Τότες καθίσαν στής ιερής ελιάς τη ρίζα οι δυό τους, νὰ δουν πώς θα ξεκάμουνε τους άτιμους μνηστήρες».
Και το Κρεβάτι του Οδυσσέα , έκρυβε μυστικό αναγνώρισης .
«Φύτρωνε μέσα στου σπιτιού μας τον περίβολο κορμός μακρόφυλλης ελιάς, τον έκοψα κι έβαλα απάνω το κρεβάτι» , είπε ο Οδυσσέας πριν φανερωθεί .
Η Πηνελόπη ,κατάλαβε τα λόγια, τον γνώρισε, και τι άλλο να ‘ κανε, τον αγκάλιασε σφικτά . Είκοσι χρόνια είχε να τον δει. Δεν ήταν και λίγα.
Ο συγγραφέας Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος λέει ότι η ελιά είναι μια Πατρίδα, ένα πρόσωπο της Πατρίδας. Είναι το ιερό, δώρο της θεάς Αθηνάς στην πόλη των Αθηνών, σύμβολο ειρήνης και ευημερίας.
Η Χριστιανική Εκκλησία δέχθηκε την ελιά ως μέσον ευλογίας και καθαγιασμού., στη βάφτιση , στο Χρίσμα, στο ευχέλαιο .. Ακόμη, ο Ιερέας, ευλογεί: Τον σίτον , τον οίνον Και το έλαιον. Η Ελιά δηλαδή αποτελεί δομικό στοιχείο θα λέγαμε της Ελλάδας. Ο Οδυσσέας Ελύτης γράφει χαρακτηριστικά. : «Αν διαλύσεις την Ελλάδα και την αποσυνθέσεις θα μείνει μια ελιά , ένα αμπέλι και ένα καράβι. Με τα τρία αυτά και άλλα τόσα θα μπορέσεις να την ξαναφτιάξεις».
Στις 26 Νοεμβρίου, κάθε χρόνο, γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Ελιάς ,με πρωτοβουλία της UNESCO.
Το λάδι αντικαθιστούσε τα χρήματα και στους καλαντηστάδες . Και βέβαια, σε κάθε μπιτόνι και το χωνί ,για να μην δυσκολεύεται η νοικοκυρά .
«Καλή έσπερναν άρχοντες αν είναι ο ορισμός σας».
Το λάδι εκτός των άλλων ήταν, το μέσον συμφωνίας και στο προξενιό της νύφης. Στις τρεις χιλιάδες οκάδες , λάδι λέγεται ότι έκλεισε η συμφωνία , σε ένα χωριό του Αποκόρωνα, αφού η νύφη δεν ήταν και τόσο όμορφη. Οι χίλιες οκάδες άμπα και το υπόλοιπο σε δυο χρόνια. Η συμφωνία δεν τηρήθηκε γιατί δεν είχαμε βεδέμα τα επόμενα χρόνια. Οι Γονείς του γαμπρού, ακύρωσαν το γάμο , μέχρι να μαζευτεί το λάδι .
Θεωρώ ότι είμαστε όλοι χαρούμενοι για την κατάργηση, αυτής της αγοραπωλησίας, που αποτελούσε προσβολή για την αξιοπρέπεια και την τιμή της γυναίκας.
Γνωστό είναι σε όλους μας το Λαδικό, το μικρό σκεύος που βάζουμε, λάδι στο φαγητό και στη σαλάτα.. Λαδικό λέμε όμως και τη γριά τη φλύαρη και την κουτσομπόλα , την κακή, γυναίκα.. στη γειτονιά και στο χωριό . Η εξήγηση εύκολη. Το Λαδικό, όπου κι να το ακουμπήσεις είναι αδύνατον να μη λερώσεις τα χέρια σου
Η φράση, Φάε λάδι και έλα βράδυ , λένε κάποιοι λαογράφοι, έχει τη βάση της, στο γεγονός ότι το λάδι είναι το αντίδοτο του αλκοόλ, επομένως, πίνοντας ένα ποτηράκι λάδι, μπορείς να πίνεις μετά, όλη νύχτα αλκοόλ. Το πιστέψαμε όχι. ‘Φάε λάδι και έλα βράδυ. Πονηρή, παραμένει η ερμηνεία, που δίνει ο λαός μας στη φράση αυτή, και δεν έχει άδικο.
Συνεχίζουμε με τον πολιτισμό της ελιάς. Ο ΣΕΔΗΚ, Ο Σύνδεσμός Ελαιοκομικών Δήμων Κρήτης, έχει θέσει στόχο, την αναγνώριση των Μνημειακών Ελαιοδέντρων σε όλο το νησί , είναι σημαντικό έργο, του Πολιτισμού της Ελιάς και βέβαια του γνωστού Γεωπόνου , Νίκου Μιχελάκη
Γνωστή είναι η ελιά στις Βούβες Κισάμου τριών χιλιάδων χρόνων, στον Αερινό Κισάμου, δυόμισι χιλιάδων χρόνων, στα Παλιά Ρούματα, στο Ανισαράκι Καντάνου, στο Καβούσι Ιεράπετρας και αλλού.
Μια προχωρημένη σκέψη
Οι ελιές, είναι ο μακροβιότερος φυτικός και ζωικός οργανισμός που υπάρχει στη Γη. Κανένας άλλος οργανισμός , δεν φτάνει τα χρόνια τους. Επιστήμονες γιατί καθυστερείτε; Κάντε μια , καλή μετάλλαξη .Βάλτε στα κύτταρά μας και στο D.N.E μας, κύτταρα της ελιάς, για να αυξήσουμε κι εμείς τα χρόνια μας. Μέχρι να γίνει αυτό, να έχει το τραπέζι μας, συνεχώς, ελιές και ελαιόλαδο, που έχουν μέσα τους τα στοιχεία της μακροζωίας.
Οι ευχαριστίες
Εγώ προσωπικά, ευχαριστώ το συγγραφέα, του βιβλίου κ. Απόστολο Κυριτσάκη, για τη χαρά που μου έδωσε να μιλήσω για το βιβλίο του.
Ακόμη τον ευχαριστώ , γιατί ξαναθυμήθηκα για μια ακόμη φορά ,ότι και η μάνα μου στο Έλος , η Λευτερία, είχε στενή σχέση και αληθινή φιλία με την Ελένη τη μάνα του Απόστολου.
Η Λευτερία και η Ελένη, είναι χαρακτηριστικό δείγμα δύο γυναικών, που κράτησαν τη ζωή τους, όπως άλλωστε και όλες οι αγρότισσες, ταξιδεύοντας ανάμεσα στα Λιόφυτα. Αθόρυβα, παραγωγικά, αλλά και με κόπο πολύ. « Και κάθε γινομένη ελιά στοιχίζει και μια φαμελιά», έγραψε χαρακτηριστικά ο Οδυσσέας Ελύτης.
Αν και έχουν περάσει πολλά χρόνια από τον χωρισμό τους, πιστεύω ότι, θα συναντιούνται , πότε πότε, και θα ποτίζουν , το καλοκαίρι τις καστανιές στ’ Αλέξη και θα μαζεύουν το Χειμώνα, τις ελιές στα Κεφαλόβρυσα και στη Λεμενίτσα .
Ευχαριστώ πολύ , την κ. Αγγέλα Μάλμου, Σχολική Σύμβουλο Προσχολικής Αγωγής, που είχε την ευθύνη , για την προβολή των εικόνων.
Και πάλι ,Σας ευχαριστώ !!!
