Ένα ενδιαφέρον έγγραφο του 1905 με πληροφορίες για την αγορά του οθωμανικού κτήματος από το Θραψανιώτη Ι. Καπαρουνάκη (1900) και την ανέγερση του ναού από τον ίδιο το επόμενο έτος (1901). Επίσης για τη διεκδίκηση από τους Θραψανιώτες του συνόλου των προσόδων του προσκυνήματος
του Μανόλη Κ. Μακράκη*
Χιλιάδες ανθρώπων απ’ όλα τα μέρη της Κρήτης θα συρρεύσουν σε λίγες ημέρες στο φημισμένο ναό της αγίας Μαρίνας. Ευλαβείς πιστοί για να προσκυνήσουν και να εκπληρώσουν το τάμα τους στην Αγία Μαρίνα, πλανόδιοι έμποροι στη μεγάλη εμποροπανήγυρη για να πουλήσουν την πραμάτεια τους, περίεργοι για αναψυχή, για να δουν και ν’ ακούσουν. Από το μικρό εκκλησάκι στη δυτική πλαγιά του λόφου, ο επισκέπτης αγναντεύει το χωριό Βόνη με τον κατάντη ευρισκόμενο καρποφόρο κάμπο και τους γύρω λόφους κατάρρυτους από ελαιόδεντρα και αμπελώνες (κρεβατίνες).
Με την ευκαιρία της εορτής της Αγίας Μαρίνας παρουσιάζουμε ένα ενδιαφέρον έγγραφο του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης με πληροφορίες για το ναό και τη διεκδίκηση από τους κατοίκους του Θραψανού των εσόδων του προσκυνήματος, λίγα χρόνια μετά την ανέγερση του ναού. Το έγγραφο με ημερομηνία 31 Ιανουαρίου 1905, αποστέλλεται από τους ενοριακούς επιτρόπους, τον Πάρεδρο και τους προκρίτους του Θραψανού στον Σύμβουλο (Υπουργό) Παιδείας και Δικαιοσύνης της Κρητικής Πολιτείας, στη δικαιοδοσία του οποίου υπάγονταν τα θρησκευτικά θέματα. Στο έγγραφο καταγράφουν το ιστορικό της ανέγερσης του ναϊδρίου και την διεκδίκηση των προσόδων του προσκυνήματος για λογαριασμού της ενορίας του Θραψανού. Αναλυτικά οι Θραψανιώτες αναφέρουν ότι τον Απρίλιο του έτους 1900, ο ενοριακός επίτροπος Θραψανού Ιωάννης Α. Καπαρουνάκης αγόρασε ένα οθωμανικό κτήμα ανάμεσα στα χωριά Γαλατά και Βόνη, από τον Χοσρέφ πασά. Ήταν το «Το χωράφι της Ψειρούς». Ψειρού ονομαζόταν όλη η περιοχή επειδή τα δημητριακά από την περιοχή αυτή ψειρίαζαν και αχρηστεύονταν, διότι, σύμφωνα με τους χριστιανούς, οι μουσουλμάνοι της Βόνης τα θέριζαν την ημέρα μνήμης της Αγίας Μαρίνας. Να θυμίσουμε στους αναγνώστες ότι μετά την επανάσταση των ετών 1897-98 κατά της οθωμανικής κυριαρχίας δημιουργήθηκε η Κρητική Πολιτεία, μια αυτόνομη πολιτεία στην οποία υπερτερούσε το χριστιανικό στοιχείο. Πολλοί μουσουλμάνοι κάτοικοι, τουρκοκρήτες όπως λανθασμένα τους αποκαλούν πολλοί, οι οποίοι είχαν ταχθεί με το μέρος της Τουρκίας, φοβούμενοι αντίποινα για όσα διέπραξαν τα προηγούμενα χρόνια πουλούσαν όσο-όσο τις περιουσίες τους εγκαταλείποντας το νησί. Στη φυγή των μουσουλμάνων συνετέλεσε και η δολιοφθορά των περιουσιών τους από ντόπιους που την εποφθαλμιούσαν και συγκεκριμένα η αποκοπή των ελαιοδέντρων και άλλων καρποφόρων δένδρων όπως διαβάζουμε σε συμβολαιογραφικές πράξεις της εποχής.
Εντός του κτήματος που αγόρασε ο Καπαρουνάκης υπήρχαν ερείπια παλιάς εκκλησίας καλούμενα από τους ντόπιους Αγία Μαρίνα. Ο ευσεβής χριστιανός αγόρασε το κτήμα με σκοπό να ανοικοδομήσει τον κατεστραμμένο ναό. Ήταν ναός με τοιχογραφίες, πιθανότατα βυζαντινής περιόδου. Από την τοιχοποιΐα του ναού σωζόταν μόνο ο ανατολικός τοίχος του ιερού, με μια μικρή πηγή, βρυσίδι όπως καλείται στα χωριά της Κρήτης, από τον οποίον πήγαζε και το αγίασμα. Στον τοίχο αυτό διατηρούνται μέχρι σήμερα φθαρμένες τοιχογραφίες. Ο Καπαρουνάκης ανοικοδόμησε το ναό εκ βάθρων το 1901 και ξεψύχησε λίγο διάστημα πριν τα εγκαίνια του ναού. Ο τάφος του υπάρχει εξωτερικά του αρχικού ναού. Οι Θραψανιώτες πιστοί στη συνέχεια ολοκλήρωσαν και εξωράισαν το ναό, χτίζοντας ένα βοηθητικό δωμάτιο δίπλα στο ναό. Μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα όπως συμπεραίνει ένας προσεκτικός μελετητής του εγγράφου, το ναΐδριο με τη φήμη των θαυμάτων της Αγίας, προσέλκυσε μεγάλο πλήθος προσκυνητών απ’ όλη την Κρήτη. Οι προσκυνητές προσερχόταν την παραμονή, δηλ. 16 Ιουλίου, απ’ όλα τα μέρη της Κρήτης. Ξεκινούσαν από τα χωριά τους με τα ζώα τους άλογα, μουλάρια ή γαϊδούρια στρωμένα τα σαμάρια τους με πολύχρωμες πατανίες κατά ομάδες « πατούλιες – πατούλιες » όπως έλεγαν ή κατά οικογένειες, και ξεκινούσαν για τη Βόνη, σε μια γραφική πομπή το ένα ζώο πίσω από το άλλο. Καταφθάνοντας στη Βόνη έδεναν τα ζώα σε μια μεριά και διανυκτέρευαν στα παρακείμενα λιόφυτα. Συμμετείχαν στον κατανυκτικό εσπερινό και στη θεία λειτουργία της επόμενης ημέρας. Πολλά παιδιά βαπτίστηκαν στην Αγία Μαρίνα. Κατέφθαναν ακόμη λυράρηδες και στηνόταν το χοροστάσι από τους παρευρισκόμενους, μετά τη θεία λειτουργία. Κατέφθαναν επίσης φωτογράφοι για να αποθανατίσουν τους ενδιαφερόμενους.
Το προσκύνημα διαχειριζόταν το πρώτο έτος (1901) οι ενοριακοί επίτροποι του Θραψανού. Το επόμενο έτος (1902) ο Μητροπολίτης έδιωξε τους ενοριακούς επιτρόπους του Θραψανού από το ναό και ανέθεσε τη διαχείρισή του στους καλογέρους της Μονής Αγκαράθου, με την εντολή να αποστέλλουν στη Μητρόπολη τα έσοδα από το προσκύνημα που ασφαλώς δεν ήταν λίγα. Στο μεταξύ στη διεκδίκηση μπαίνει και η Βόνη, ένα αμιγώς μουσουλμανικό πριν λίγα χρόνια χωριό το Ντεντελέρ Κιουγιού (Dedeler Kuyu), δηλ. χωριό των Δερβίσηδων, στην περιφέρεια του οποίου και σε απόσταση 500 μέτρων νότια, βρισκόταν ο ναός. Να σημειώσουμε ότι η Βόνη το 1881 είχε 349 κατοίκους από τους οποίους μόνο οι 35 ήταν χριστιανοί. Με την επανάσταση των ετών 1897-98 οι μουσουλμάνοι κάτοικοί της εγκατέλειψαν τη Βόνη και το χωριό στην απογραφή του 1900 κατοικείται μόνο από χριστιανούς 138 στον αριθμό. Μετά τη φυγή των τουρκοκρητικών αποικούν τη Βόνη 12 οικογένειες. Από το Οροπέδιο Λασιθίου 7, από τους Ασκούς 2, από το Μοχό μία και από Ξυδά και Αβδού μία. Το 1903 ιδρύεται σχολείο στη Βόνη.
Η Βόνη διεκδικεί μερίδιο από τα έσοδα. Ο Μητροπολίτης προτείνει, το έτος 1903, από τα συνολικά έσοδα να λαμβάνει η Βόνη το 1/3 και το Θραψανό τα 2/3. Επειδή οι Θραψανιώτες διαφωνούν με την πρόταση του Μητροπολίτη απευθύνονται στο Σύμβουλο δηλ. τον Υπουργό της Παιδείας της Κρητικής Πολιτείας καλώντας τον να τους αποδώσει « το ανήκον ημίν δίκαιον », και να αναγνωρίσει την κυριότητα του προσκυνήματος στην Κοινότητα του Θραψανού , « φροντίζοντες όπως δι’ αποφάσεως αναγνωρισθή κύριος του εν λόγω ναού η Κοινότης του ημετέρου χωρίου». Οι Θραψανιώτες θεωρούν το χωριό και την ενορία τους αδικημένους από την πρόταση του Μητροπολίτη και θεωρούν την απόδοση του ενός τρίτου στη Βόνη μεγάλη αδικία: « η αφαίρεσις του 1/3 των εισοδημάτων του ναού από της ημετέρας Κοινότητος είναι άντικρυς αδίκημα μέγα », αναφέρουν χαρακτηριστικά προς το Σύμβουλο της Παιδείας.
Το περιεχόμενο του ιστορικού εγγράφου
« προς την Σεβαστήν Ανωτέραν Δ/νσιν της Παιδείας και Δικαιοσύνης
Κύριε Σύμβουλε
Οι ευσεβάστως υπογεγραμμένοι ενοριακοί επίτροποι, ειδικός Πάρεδρος και πρόκριτοι του χωρίου Θραψανού Πεδιάδος υποβάλλομεν Υμίν τα εξής.
Εν τη περιφερεία του χωρίου Γαλατά Πεδιάδος εις απόστασιν τινά από του ημετέρου χωρίου και ου μακράν του χωρίου Βόνης Πεδιάδος εντός οθωμανικού κτήματος υπήρχον ερείπια παλαιάς εκκλησίας καλούμενα Αγία Μαρίνα. Αγοράσας το εν λόγω οθωμανικόν κτήμα ο συγχώριός μας Ιωάννης Α. Καπαρουνάκης κατά τον Απρίλιον του 1900, ων δε τότε ενοριακός επίτροπος του ημετέρου χωρίου ηθέλησεν όπως εκ βάθρων ανοικοδομήση το ναΐδριον της Αγίας Μαρίνης. Λαβών την συγκατάθεσιν και των άλλων ενοριακών συνεπιτρόπων επελήφθη του έργου και ανωκοδόμησε τον ναόν εκ βάθρων αναλώμασι της ημετέρας Κοινότητος και δωμάτιον παρ’ αυτώ έτι. Ολίγον μετά ταύτα απέλασεν εκ του εξοχικού τούτου ναού τους ημετέρους επιτρόπους η Αυτού Σεβασμιώτης ο Μητροπολίτης παραδώσας αυτόν εις τους καλογέρους της Ιεράς Μονής Αγκαράθου οίτινες μέχρι σήμερον διευθύνουσιν αυτόν αποστέλλοντες τη Αυτού Σεβασμιώτητι τα έσοδα προς φύλαξιν.
Κατά το προπαρελθόν έτος η Αυτού Σεβασμιώτης προέτεινεν όπως τα εισοδήματα του ναού διανέμονται μεταξύ του ημετέρου χωρίου και του χωρίου Βώνης υπό τον όρον να λαμβάνη η ημετέρα Κοινότης τα 2/3 η δε της Βώνης το 1/3.
Και επειδή Κύριε Σύμβουλε η μη αναγνώρισις άχρι σήμερον ως κυρίας επί του ναού τούτου της ημετέρας Κοινότητος βλάπτει πολύ τα συμφέροντα της ημετέρας Κοινότητος
Και επειδή η αφαίρεσις του 1/3 των εισοδημάτων του ναού από της ημετέρας Κοινότητος είναι άντικρυς αδίκημα μέγα Διά ταύτα εκθέσαντες Υμίν λεπτομερώς τα κατά τον ναόν τούτον παρακαλούμεν Υμάς, όπως λαβόντες υπ’ όψιν τα δίκαια ημών παράπονα αποδώσητε το ανήκον ημίν δίκαιον φροντίζοντες όπως δι’ αποφάσεως αναγνωρισθή κύριος του εν λόγω ναού η Κοινότης του ημετέρου χωρίου. Ευελπιστούντες ότι ταχέως θέλετε δώση την από πολλού χρόνου αναμενομένην δικαίαν λύσιν εις την υπόθεσιν ταύτην διατελούμεν
Ευπειθέστατοι
Θραψανόν 31 Ιανουαρίου 1905
Ο ειδικός Πάρεδρος
Χρήστος Μουτσάκης Ευπειθέστατοι οι ενοριακοί
επίτροποι και πρόκριτοι
Εμμ, Γιουλάκης, Κ. Χαρουλάκης, Νικ. Μαυραντωνάκης, Εμμ. Ι. Καπαρουνάκης, Εμμ. Κ . Καπαρουνάκης. Ακολουθούν στην επόμενη σελίδα του εγγράφου άλλες 27 υπογραφές κατοίκων του Θραψανού.
Οι έριδες ανάμεσα στα δυο χωριά Βόνη και Θραψανό συνεχίστηκαν και τα επόμενα έτη. To γεγονός ανάγκασε το Μητροπολίτη να χαρακτηρίσει το ναΐδριο προσκύνημα και τα έσοδά του να τα προσπορίζει, όπως τα πρώτα έτη, η Μητρόπολη Κρήτης.
Τα επόμενα χρόνια λόγω της αυξανόμενης προσέλευσης ευσεβών πιστών, το προσκύνημα επεκτάθηκε περισσότερο. Ο Μητροπολίτης Κρήτης Ευγένιος Ψαλιδάκης ανήγειρε το σημερινό ναό πάνω από τον παλαιό. Ανηγέρθησαν επίσης το μοναστηριακό συγκρότημα με τα κελιά και τους χώρους υποδοχής και διαμονής των προσκυνητών. Επί αρχιερατείας του ίδιου Μητροπολίτη ιδρύθηκε το 1976 το γυναικείο μοναστήρι, με την επωνυμία « Ιερά Γυναικεία Κοινοβιακή Μονή Αγίας Μαρίνης» της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης με υπουργική απόφαση που εκδόθηκε στις 30/7/1976 ( αριθμ. ΦΕΚ 1039/τ. Β΄/23-08-1976).
Έναν ακριβώς αιώνα μετά την ανέγερση του μικρού ναού της Αγίας Μαρίνας στη Βόνη, ιδρύθηκε το 2001, η Ιερά Μητροπόλη Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου. Έκτοτε η Ιερά Μονή της Αγίας Μαρίνας υπάγεται διοικητικά στη νεοσυσταθείσα Μητρόπολη, την οποία διοικεί ο σεβασμιώτατος Μητροπολίτης κ. Ανδρέας Νανάκης.
*Ο Μανόλης Κ. Μακράκης είναι διδάκτορας του Παν/μίου Ιωαννίνων, συγγραφέας και π. Δ/ντής Α/θμιας Εκπ/σης του νομού Λασιθίου
Υ.Γ. Η φωτογραφία με τα ζώα έξω από το ναό είναι του Μπεχαϊντίν (1904), ενώ του ναού με το χωριό του αρχαιολόγου Νικ. Παναγιωτάκη
