Δυο φίλοι, ο Γιώργος Χουστουλάκης από τη Γαλιά, και ο Νίκος Λουκαδάκης από τις Δαφνές, σκεφτήκαμε να δημοσιοποιήσουμε μια κουβέντα, που είχαμε πρόσφατα, πάνω στο θέμα της ομορφιάς της γυναίκας και του στολισμού της με κοσμητικά επίθετα. Κάνουμε για πρώτη φορά, αυτό το εγχείρημα, μιας και οι δύο γράφουμε στην τοπική εφημερίδα «Αντίλαλος».
-Φίλε Νίκο, εσύ ασχολείσαι περισσότερο με τον έντεχνο γραπτό λόγο, ασφαλώς όμως θα γνωρίζεις, πως οι άνδρες, και όχι μονάχα στην Κρήτη, εξυμνούσαν τα γυναικεία κάλλη και την ομορφιά. Θα γνωρίζεις επίσης και για τα όμορφα, κοσμητικά επίθετα, που χάρις αυτών, οι ερωτευμένοι εξυμνούσαν γενικά την γυναικεία υπόσταση.
-Βεβαίως και τα γνωρίζω, όπως επίσης γνωρίζω, ότι εσύ τα συλλέγεις αυτά τα κοσμητικά επίθετα χρόνια τώρα. Σε καταλαβαίνω απόλυτα, πως να μην μπει κανείς σε πειρασμό να κρατήσει στις σημειώσεις του αυτές τις τόσο όμορφες λέξεις, που άφησαν εποχή. Παρόμοιες λέξεις είδαμε στον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα, στην Ερωφίλη του Χορτάτζη και σε πολλά άλλα κρητικά λογοτεχνικά κείμενα. Για αυτό εξάλλου ήρθα και εγώ σήμερα εδώ στο σπίτι σου, για να πούμε δυο λόγια επάνω σε αυτό το θέμα.
-Νίκο, κράτησα όντως αρκετές από αυτές τις «λέξεις -στολίδια», όπως θα λέγαμε, που είναι όντως όμορφοι χαρακτηρισμοί, βγαλμένοι μέσα από τη ζωή ερωτευμένων ανθρώπων, ανθρώπων μερακλήδων, που έβραζε το πάθος μέσα τους για ζωή. Άλλες λέξεις, τις έφτιαξαν κατά καιρούς λεξιπλάστες, για να τονίσουν με ένα ιδιαίτερο τρόπο αυτό που θέλουν να πουν, ώστε να καταφέρουν να ξεχωρίζουν. Είναι πλέον γνωστό, πως η ομιλούμενη ντοπολαλιά της Κρήτης, είναι αρκετά εύπλαστη, έχει αυτήν την ευχέρεια, ώστε να συνδυάζεται εύκολα με την λεξικοπλαστική φαντασία! Τη γυναίκα, την τίμησαν κατά καιρούς, πολλοί συγγραφείς του έντεχνου λόγου. Την εξιδανίκευσαν ποιητές, στιχουργοί, μαντιναδολόγοι, και την περιέγραψαν με τα ωραιότερα κοσμητικά επίθετα, όπως βεργολιγερή, μπιρμπιλομάτα ή μπιρμπιλοδαντελάτη, κρουσταλλοβραχιωνάτη, καμαροφρυδάτη. Την είπαν παιγνιδομάτα, ομορφοπλέξουδη ακριβοθυγατέρα, μοσχοαναθρεμένη, ζαχαροζυμωμένη, αρχοντομαθημένη, αετομαδαρίτησα, αφρολουσμένη, κλπ.
-Γιώργο, προφανώς το κάνανε αυτό για να δώσουν αξία στην γυναίκα, ώστε να την καλοπιάσουν, και να καταφέρουν κάποια στιγμή να πέσει το “κάστρο”. Η Κρητικιά πάντα ήταν δύσκολη, μα και ο Κρητικός ήθελε κατά βάθος δύσκολη την αγαπημένη του. Δεν ήθελε ελεύθερο ή πεσμένο το κάστρο, ήθελε αυτός να βρει τον τρόπο να το κατακτήσει! Ένας τρόπος λοιπόν, ήταν τα όμορφα λόγια και οι έπαινοι. Κοσμητικά παρόμοια πάντως, είχαμε σε όλες τις εποχές. Για τους Βυζαντινούς χρόνους και τον Μεσαίωνα γνωρίζεις, όμως δεν ξέρω αν γνωρίζεις, πως αρκετά από αυτά που ανέφερες, τα συναντάμε και στην αρχαιότητα. Όπως φαίνεται Γιώργο, και τότε υπήρχαν «δυνατά κάστρα» να καταρρίψουν, έτσι είχαμε και στην αρχαιότητα αντίστοιχα με τα σημερινά κοσμητικά επίθετα!
Για το βεργολιγερή για παράδειγμα που ανέφερες, υπήρχε η λέξη μακεδνή, επίσης, ελικώπις = παιγνιδωμάτα, λευκώλενος = Κρουσταλοβραχιωνάτη . Επίσης, καλλιπλόκαμος = ομορφοπλέξουδη, ευόφθαλμος= ομορφομάτα, κυανώπις = γαλανομάτα, ελικώπις= παιχνιδομάτα γλαυκώπις = με αστραφτερά μάτια. Υπήρχε το φιλομμειδής = της αρέσει να χαμογελά, μελίγηρυς= γλυκόλαλη, ηύκομος = ομορφομαλλούσα, αργυροπέζα = ασπροπόδαρη, καλλιπάρηος = ομορφοπρόσωπη ή ροδομάγουλη, περικαλλέα = πεντάμορφη, ροδοδάχτυλος. Επίσης, είχαμε το καλλίσφυρος = λιγναστράγαλη, ροδόχρους= ροδόχρωμη, ευόφρυς=ομορφοφρύδα, μιξόφρυς= σμιχτοφρύδα περίφρων = φρόνιμη-συνετή, αμύμων= αψεγάδιαστη δολόεσσα = μαργιόλα, δολοτεχνίτρα, καλλίπυγος = ομορφοκάπουλη, και πολλές άλλες. Όλα αυτά λοιπόν τα κοσμητικά επίθετα Γιώργο, και στην αρχαιότητα, τα οδηγούσε το πάθος κάποιου ερωτευμένου, που ειδικά στην Κρήτη, μπορεί να ήταν και παράφορο.
-Ναι φυσικά Νίκο, πάντα ο άνδρας ήταν ο «πολιορκητής», σε όλες τις εποχές!
Να σταθώ όμως πάλι στο όχι πολύ παρελθόν στην Κρήτη, τότε που συνήθιζαν οι νέοι να πηγαίνουν τα βράδια έξω από το σπίτι της αγαπημένης τους με την παρέα, για να της κάνουν καντάδα! Θα συνεχίσω όμως με το σήμερα, για να σου αναφέρω ακόμα μερικά σύγχρονα επίθετα, που κοσμούν την γυναικεία ομορφιά και τον χαραχτήρα.
Αρισμαροβιτσόβεργα, αργυρομηλοπρόσωπη, στρογγυλομηλοπρόσωπη, καμαροφρυδάτη, παιγνιδομάτα, κορφοφίλητη, ακριβοθώρητη, ακριβοαναθρεμένη, ζαχαροζυμωμένη. Επίσης έχουμε τα επίθετα: αρχοντομαθημένη, αετομαδαρίτισσα, παχουλομπρατσάτη, τραγανόχειλη, κρινοδάχτυλη, ανθολουσμένη, πεντοπλουσμένη, νεραντσομοσχουμυρισμένη. Δεν μπορώ να μην αναφέρω τα: Ζαχαροζυμωμένη, ροδοξεπουπούλιαστη, ροδοπεριχυμένη, πολυπλουμισμένη, γαϊτανοφρυδάτη, μπαμπακολαίμα, πολυπαινεμένη, πολυμπιστεμένη, δαφνομυρισμένη, ωριόπλουμη, τετράξανθη, , γοργοπατούσα, περδικοστηθάτη, ερωντοστολισμένη, μακροκοντυλάτη, ψηλόλιγνη, λαμπαδόχυτη,, σαραντακλωναράτη κλπ. Παθιάζεται λοιπόν εύκολα ο κρητικός όταν ερωτεύεται, και αυτό συμβαίνει μέχρι τις ημέρες μας! Χωρίς βέβαια πια τις καντάδες! Οι ατέλειωτες ερωτικές μαντινάδες, μιλούν και σήμερα για την γυναικεία ομορφιά:
«Στο εικονοστάσι της καρδιάς, έχω τη ζωγραφιά σου
κι ολοχρονίς τηνε θωρώ, φως μου την ομορφιά σου»!
«Η ομορφιά σου προκαλεί, μέθη και στο φεγγάρι,
απου σου δίνει πάντα φως, χωρίς αυτό να πάρει»!
«Η ομορφιά σου προκαλεί ακόμα και το φόνο,
για αυτό να κόψεις τις πολλές τις βόλτες σου στο δρόμο»!
– Βέβαια Γιώργο, ο Κρητικός έχοντας μεσογειακό ταπεραμέντο, είναι και λίγο των άκρων, έχει για το λόγο αυτό, το ερωτικό παράφορο πάθος, το οποίο τον καθοδηγεί έτσι, που να μιλά ακόμα και για θάνατο, για μνήματα κλπ. Συνηθίζεται αυτό σε αρκετές κρητικές μαντινάδες, η εμπλοκή του θανάτου, ότι δηλαδή ο ερωτευμένος αποζητά τον θάνατο, όταν δεν υπάρχει ανταπόκριση στον έρωτά του, όπως οι παρακάτω μαντινάδες:
«Τι χωρισμός τι θάνατος, η λέξη αλλάζει μόνο,
για αυτό η καρδιά και για τα δυο, νοιώθει τον ίδιο πόνο»
«Άμα ποθάνω και με δεις με ανοιχτό το στόμα,
είναι που θέλω να σου πω, πως σ΄ αγαπώ ακόμα»
«Κάνε το θάνατο για μας, την ίδια μέρα θεέ μου,
αυτή νεκρή και εγώ να ζω, δεν θα δεχτώ ποτέ μου»
-Σε πολλές μαντινάδες Νίκο, υπάρχει πράγματι και αυτός ο συνδυασμός, του μακάβριου με τον παθιασμένο έρωτα! Όλο όμως αυτό όμως, δεν είναι παρά ένα παιγνίδι εντυπωσιασμού! Στην πράξη δεν συμβαίνει αυτό, πλην βέβαια απειροελάχιστων εξαιρέσεων, αλλά αυτό συνέβαινε σε όλο τον κόσμο και σε όλες τις εποχές. Στα ποιήματα του πάντως ο κρητικός ποιητής-μαντιναδολόγος, αρέσκεται στο να επαινεί και να θεοποιεί ό, τι λάτρεψε, και θέλει να το ξομπλιάζει με λέξεις. Πάντα όμως όπως προείπαμε, με αρκετή δόση υπερβολής, χαρακτηριστικό των ερωτευμένων νέων, αλλά και νεανίδων εκ Κρήτης! Οι λεξιπλάστες πάλι από την άλλη, κάνουν παιγνίδι με τον δικό τους τρόπο. Δημιουργούν αριστουργήματα, φτιάχνοντας δικές τους λέξεις, ρήματα ή ουσιαστικά, και δεν χρησιμοποιούν μονάχα κοσμητικά επίθετα. Δεν θα πουν ας πούμε η «χρυσοχέρα πλέχτρια», μπορούν και να το πουν η «χρυσοχέρα πλέχτρουσα», ή συνθέτουν πολλές λέξεις μαζί σε μια, είναι οι λεγόμενες πολυσύνθετες λέξεις. Θα αναφέρουμε εδώ σαν παράδειγμα, ένα όμορφο ποίημα της Γαλιανής μαντιναδολόγου- ποιήτριας, κας Χαριστής Κουκουμπεδάκη:
«Ξόμπλι μου ωριοπλούμιστο μπιρμπιλοδαντελάτο
ποιάς χρυσοχέρας πλέχτρουσας είσαι νοικοκεράτο;
Νεραϊδοξεσμιλιώστρα μου τ’ Αυγούστου φεγγαράδα,
στα κάστρα των παραμυθιώ τα κάλλη σου δεν τα ‘δα!
Ένα ντουνιά ‘νειρεύγομαι αδερφαγκαλιασμένο,
και να βαστά κλαδιά τσ’ελιάς να ‘χει χορό στεμένο.
Νερατζαθομοσκοβολάς απ’ όπου κι α μ-περάσεις
κι η γι-ομορφιά σου ξεπερνά, κάθα δεντρό τση πλάσης»!
Βλέπουμε εδώ, Νίκο τη λέξη «Νεραϊδοξεσμιλιώστρα» και το «Νερατζαθομοσκοβολάς». Δυο πολύ όμορφες λέξεις, οι οποίες είναι πολυσύνθετες, όπως θα λέγαμε επίσης, «αρισμαροβιτσόβεργα», « στρογγυλομηλοπρόσωπη», ή «αργυρομηλοπρόσωπη», «σαραντακλωναράτη» κλπ.
-Γιώργο, παίρνω εδώ το λόγο για να σου πω, πως πολυσύνθετες λέξεις χρησιμοποιεί και ο Καζαντζάκης στο ποίημά του «Οδύσσεια». Λέξεις όπως «Βροχοδροσολουσμένη», «μοσχοκανελοκόκκαλη» «νιολουστοχτενισμένη» «ροδοφωτολουσμένη» και άλλες. Όμως αυτές οι λέξεις δεν είναι προνόμιο των νεώτερων χρόνων. Η μεγαλύτερη λέξη της ελληνικής, να ξέρεις προέρχεται κι αυτή από την αρχαιότητα, και είναι παρακαταθήκη του μεγαλύτερου κωμικού δραματουργού, του Αριστοφάνη. Στις «Εκκλησιάζουσες», περιγράφει ένα φαγητό, που αποτελείται από 172 γράμματα.
«Λοπαδοτεμαχοσελαχογαλεοκρανιολειψανοδριμυποτριμματοσιλφιολιπαρομελιτοκατακεχυμενοκιχλεπικοσσυφοφαττοπεριστεραλεκτρυονοπτοπιφαλλιδοκιγκλοπελειολαγωοσιραιοβαφητραγανοπτερυγών».
-Να σε διακόψω και εγώ εδώ Νίκο, γιατί μόλις σκέφτηκα, πώς άραγε θα το απήγγειλε όλο αυτό, ο ηθοποιός της εποχής! Να μην πω πόσο παχυντικό φυσικά θα ήταν ένα τέτοιο φαγητό, αφού εμπεριέχει τόσα πολλά πράγματα μαζεμένα!
Τελειώνοντας το θέμα, να πούμε πως κάποτε ο άνδρας από τα πρώτα του κιόλας εφηβικά χρόνια, ερωτευόταν, έστω και πλατωνικά μια κοπελιά, και μπορούσε να περνοδιαβαίνει δέκα φορές την ημέρα από το σπίτι της απέξω, μονάχα για να δει τα ωραία της μάτια! Μετά, προσπαθούσε να βρει χίλιους δυο τρόπους να την πλησιάσει, μέχρι να καταφέρει να την κάνει δική του, έστω και με προξενιό! Αφού την παντρευόταν, χαιρόταν μαζί τη ζωή για πάντα. Λένε πως οι κρητικοί ήταν καλογυναικάδες, γιατί την γυναίκα τους την ήθελαν ψηλά, και την ήθελαν όπου πάνε πάντα μαζί τους! Εκείνη την είχαν πάντα καβάλα στο γαϊδούρι, και εκείνος την συνόδευε με τα πόδια, όπως λέει ο λαός μας, «στην κεφαλή τους απάνω»! Μην ξεχνάμε τα παστρικά του γάμου. Πόσα παινέματα έκαναν για τη νύφη ο γαμπρός, τα πεθερικά, οι κουμπάροι και οι καλεσμένοι!
«Τση Κρήτης όλα τα πουλιά, σου γλυκοκελαϊδούνε,
γιατί ‘σαι η γι-ομορφότερη, νύφη απου θωρούνε«»!
«Νύφη μου πετροπέρδικα, που προπατάς στα αλώνια,
σου πρέπουνε παινέματα, να σου τα πουν τ’ αηδόνια»!
-Ναι, εντυπωσίαζαν πράγματι παγκοσμίως αυτά τα παινέματα στη νύφη, αλλά σήμερα δυστυχώς Γιώργο, όπως βλέπεις και εσύ, άλλαξαν τα πράγματα. Δεν κυνηγάνε πλέον τη γυναίκα για να την κατακτήσουν οι νέοι, μάλλον εκείνες μπαίνουν πλέον σε αυτήν την διαδικασία.
Κείμενο: Γεώργιος Χουστουλάκης-Νίκος Λουκαδάκης
Φωτογραφίες: Από το site «O ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ»
Μαντινάδες: Από το διαδίκτυο
