Καστέλι: Πορεία στην ιστορία και στο χρόνο

Γράφει ο  Δρ Ζαχαρίας Καψαλάκης

ΚΑΣΤΕΛ(Λ)Ι (το)

Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Φαιστού, στις υπώρειες του Ψηλορείτη και  σε υψόμετρο 170 μ.  Το όνομα του χωριού οφείλεται στο φρούριο, που λεγόταν Castel Nuovo  και βρίσκεται σε μικρή απόσταση στα ανατολικά του χωριού και σήμερα λέγεται Ψηλό Καστέλι.

Το Castel Νuovo κτίστηκε το 1206 από τον γενοβέζο αρχιπειρατή Enrico Pescatore, στο απότομο ύψωμα και του έδωσε το όνομα nuovo. Το ίδιο όνομα διατήρησαν οι Βενετοί και αναφέρεται σε έγγραφο της διανομής το 1212.  Το κτίριο παρέδωσε στους επαναστάτες Σκορδίληδες ο καστελάνος Κορράντο Ντε Μιλένα, κατά την επανάσταση των δύο Συβρίτων το 1230  1236.  Στην επανάσταση του Αγίου Τίτου του 1364 οι επαναστάτες ματαίως προσπάθησαν να το καταλάβουν.

Στην περιοχή τοποθετείται και η αρχαία πόλης Αίνα (2ος – 1ος π.Χ. αιώνας).

Το Castro Nuovo αναφέρεται σε συμβόλαιο του 1301 του συμβολαιογράφου του Χάνδακα Benv. De Brixano. Αναφέρεται επίσης σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου Χάνδακα του 1368, ότι ο Michael Dulepti (Δουλευτής) κάτοικος του Castro Nuovo δικαιώθηκε από την απαίτηση του Ioh. De Lago, ο οποίος απαιτούσε το τρίτον από τον ασβέστη, που ο Michael Dulepti έβγαλε από το Καμίνι που είχε κάνει στον κήπο, τού κειμένου στο φέουδο τού Ρουφά, που ανήκει στο Ioh. De Lago… Αναφέρεται επίσης σε συμβόλαιο τού 1388 Καστέλι Καινούργιο.

Από τον Καστροφύλακα αναφέρεται ως Novo proprio (= το κυρίως Καστέλλι) με 644 κατοίκους το 1583. Στην κατάσταση των υποχρεωμένων να υπηρετήσουν στις γαλέρες (ή κάτεργα) ως κωπηλάτες αναφέρονται στο Castel ditto 28 άτομα. Από το Βασιλικάτα αναγράφεται ως  Castel nuovo proprio το 1630.

Στην πρώτη τούρκικη απογραφή τους 1671 αναγράφεται Nefs Kenuryo με 72 χαράτσια ( 39 πλουσίων, 24 μεσαίας τάξεως και 9 πτωχών οικογενειών).

Στην απογραφή του ο Χουρμούζης αναφέρει ότι  το Καστέλι πριν την επανάσταση του 1821 είχε 8 οικογένειες χριστιανικές, 1 εκκλησία  και 1 ελαιοτριβείο. Το 1832 το χωριό είχε 4 χριστιανικές οικογένειες, 1 εκκλησία  και 1 ελαιοτριβείο.

Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 (Pashley) δεν αναφέρεται.

Στην απογραφή του 1875 που διενήργησε ο υποπρόξενος της Ρωσίας  Ι. Μητσοτάκης, υπάρχει δισανάγνωστο όνομα Κουστ… που μαρτυρεί ότι είναι το Καστέλλι, αφού αναγράφεται ανάμεσα στον Αμπελούζο και στα Μακρυανά – Σφεριανά   και κατοικείται από 100 χριστιανούς κατοίκους (30 οικογένειες) (Αλ. Ανδρικάκης, Στατιστική 1875 έτους, ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, Σ. 124 (Φεβρουάριος 2008)

Στην απογραφή Σταυράκη (1881) το χωριό ανήκει στο Δήμο Αμπελούζου. Έχει 74 χριστιανούς κατοίκους (42 άρρενες και 32 θήλεις). Οι οικογένειες του χωριού ανέρχονται σε 18.

Το 1894 το Καστέλλι κατοικείται από 18 Ελληνικές οικογένειες (Νικόστρατου Θ. Καλομενόπουλου, Κρητικά, Εν Αθήναις 1894 και ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, Σ. 124 (Φεβρουάριος 2008) σ. 146).

Το 1900 στην πρώτη απογραφή της Κρητικής Πολιτείας, το Καστέλλι ανήκει  στο Δήμο Γόρτυνας και έχει 171 κατοίκους (89 άρρενες και 82θήλεις).

Το Καστέλλι  παρουσιάζει την παρακάτω πληθυσμιακή εξέλιξη στις απογραφές από το 1900 και μετά.

Το 1920 είναι έδρα ομωνύμου αγροτικού δήμου, ενώ το 1928 έδρα κοινότητας. Το 2001 ανήκει στον καποδιστριακό Δήμο Μοιρών και το 2011 στον καλλικρατικό Δήμο Φαιστού.