ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1866.
ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΟΥ ΑΡΚΑΔΙΟΥ.
ΟΜΩΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ.
ΣΤΟ ΠΕΤΡΟΚΕΦΑΛΙ ο ελαιώνας «ΣΟΧΩΡΑ»,
Μνημείο της Νεότερης Ιστορίας του Χωριού !
Γράφει ο Γιώργος Δαμιανάκης Συν/χος Δάσκαλος
Η Σοχώρα σήμερα από νοτιοανατολική και νοτιοδυτική λήψη, διαφορετικές μέρες.
Δεκάδες κάτοικοι της νοτιοδυτικής Μεσαράς, περνούμε καθημερινά τον επαρχιακό δρόμο Λιβαδιώτης- Πετροκεφάλι.
Ελάχιστοι έχουμε παρατηρήσει τoν ελαιώνα που υπάρχει νότια του δρόμου, από το παλιό κέντρο διασκέδασης Αυγερινός, μέχρι τα πρώτα σπίτια του χωριού των Γ. Ηλιάκη, Μ. Πρωιμάκη, Κ. και Μ. Μελετάκη, να γυρίσει το δρόμο στου Ιορδάνη το σπίτι και να κυκλώσει ως το κέντρο διασκέδασης.
Με μια πιο προσεγμένη ματιά βλέπουμε:
- Σε όλη την έκταση να μην είναι φυτεμένα τα δέντρα σε σειρές και σε κανονική απόσταση το ένα από το άλλο. Αλλού απέχουν 20μέτρα, αλλού 10μ., αλλού 5μ. αλλού 2 ή 1, ακόμη και κολλητοί κάποιοι κορμοί!
- Γύρω από κορμούς μέσα από το χώμα και σε συστάδες 2, 3ων ή 4ων δένδρων, φαίνεται να φυτρώνουν δίπλα τους καινούργια φυτά αγριελιάς, σε περιφέρεια ακόμη και πάνω από 10 μέτρων!
- Οι περισσότεροι κορμοί από 1,5 μέχρι 2 μέτρα, αναπτύσσονται με πολλές εσοχές, ακανόνιστα και πάνω τους βγαίνουν βλαστάρια. Είναι βλαστοί αγριελιάς.
Από τα 2 μέτρα και πάνω οι κορμοί αναπτύσσονται ομαλά και τα κλαδιά έχουν φύλλα ήμερης ελιάς! Είναι εμβολιασμένα με χοντρολιά.
Υπάρχουν και άλλα ανεξήγητα……..σε αυτό τον ελαιώνα, για ένα απληροφόρητο παρατηρητή.
Ανεξήγητα που θα επεξηγηθούν και θα κατανοηθούν παρακάτω, αφού πρώτα κάνουμε μια περιληπτική αναδρομή μέχρι την αυτοθυσία των Επαναστατών της Κρήτης στο Αρκάδι στις 9 -11 -1866, τις καταστροφές, τις ωμότητες, τις διώξεις και άλλα «δεινά» των Χριστιανών της Κρήτης.
Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΞΕΣΗΚΩΜΟΣ
Μετά τον πόλεμο της Κριμαίας 1853-1856, οι Μεγάλες Δυνάμεις Αγγλία και Γαλλία, υποχρέωσαν τον Σουλτάνο να κάνει μεταρρυθμίσεις, για να εξισώσει τα μιλέτ( θρησκευτικές μειονότητες) των Ορθοδόξων Ελλήνων, των Γρηγοριανών- Αρμενίων και των Εβραίων, με τους Μουσουλμάνους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, για να έχουν όλοι τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις.
Πράγματι 18-2-1856 ο Σουλτάνος εξέδωσε ένα διάταγμα το «Χάτι Χουμαγιούν», όπου σύμφωνα με αυτό, αν εφαρμοζόταν, όλοι οι υπήκοοί του θα είχαν τις ίδιες υποχρεώσεις και δικαιώματα, όπως φορολογία, μόρφωση, κατάληψη θέσεων, θρησκευτική ελευθερία κ.ά., ανεξάρτητα από τα πιστεύω τους.
Δυστυχώς οι Τούρκοι, όπως και σήμερα, άλλα υπόσχονται, υπογράφουν και άλλα εφαρμόζουν στην πράξη.
Έτσι η αδικία σε βάρος της πλειοψηφίας των Ελλήνων- Ορθοδόξων συνεχίστηκε στο νησί μας, με αποτέλεσμα να ξεσηκωθούν οι Κρητικοί με την Επανάσταση του 1866.
Πρέπει να πούμε και να τονίσουμε ότι οι Χριστιανοί κάτοικοι των γύρω χωριών της νοτιοδυτικής Μεσαράς και των μοναστηριών, ακόμη και πριν το 1821 είχαν άριστη συνεργασία και επικοινωνία μεταξύ τους, στους ξεσηκωμούς. Η συνεργασία και ή αλληλεγγύη υπήρχε και με άλλες περιοχές της Κρήτης.
Όλοι οι Μεσαρίτες και Ηρακλειώτες επαναστάτες, κάτω από τις διαταγές του καπετάν Μιχάλη Κόρακα, άλλοι Κρητικοί όπως και εθελοντές από την ελεύθερη Ελλάδα, βρέθηκαν στην Ι.Μ. Αρκαδίου αποφασισμένοι για «Ελευθερία ή Θάνατο»!
Εκεί τους πέτυχε, με την έγγραφη προτροπή ενός…… προδότη, ο Τούρκος Μουσταφά Ναϊλή Πασάς με 15.000 στρατό Τουρκοαιγύπτιους, Αλβανούς και Τουρκοκρητικούς.
Στις 9-11-1866 τα κανόνια ρίχνουν τη δυτική πόρτα και τους τοίχους, οι Τούρκοι μπαίνουν μέσα στη Μονή και σκορπούν παντού το θάνατο!
Ο Κων/νος Γιαμπουδάκης, κατ’ άλλους ο Ανωγιανός δάσκαλος Εμμανουήλ Σκουλάς, έβαλαν φωτιά στην πυριταποθήκη, έγινε έκρηξη και μαζί με τους 850 επαναστάτες σκοτώθηκαν και 1500 Τούρκοι!
ΟΙ ΕΚΡΗΞΕΙΣ ΑΚΟΥΣΤΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΟ ΞΩΚΛΗΣΙ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΜΑΣ «ΧΡΙΣΤΟΣ»!
Η παράδοση λέει πως εκείνη τη μέρα οι σοβατζήδες σοβάντιζαν το νεόχτιστο ξωκλήσι, άκουσαν τους δυνατούς κρότους, τα παράτησαν και έφυγαν!
ΩΜΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ
Αρχές του 1866 πριν και μετά το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, ένοπλοι Τούρκοι και Τουρκοκρητικοί περιφέρονταν στις πόλεις και τα χωριά της Κρήτης, έσφαζαν Χριστιανούς, βίαζαν γυναίκες ομαδικά και κατ’ ιδίαν, έκαιγαν σπίτια και περιουσίες, σκορπούσαν παντού το θάνατο και την καταστροφή.
Το 1867 ο Μητροπολίτης Κρήτης Τιμόθεος Βενέρης είχε στα χέρια του μια χειρόγραφη έκθεση με καταγραφή των καταστροφών και ωμοτήτων των Τούρκων στην Ανατολική Κρήτη.
Άγνωστου συγγραφέα με μόνα στοιχεία, ημερομηνία και τόπος σύνταξης: «Εν Λασηθίω την 27 Αυγούστου 1867».
Την έκθεση αυτή βρήκε αργότερα στο αρχείο, η ανιψιά του Κατίνα Τσατσαρωνάκη και τη δημοσίευσε ο εκδότης Ανδρέας Καλοκαιρινός, στο περιοδικό «ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», το 1954.
Επειδή ακόμη και σήμερα οι ανατολικοί γείτονές μας, πολλοί από τους οποίους είναι δισέγγονα και απόγονοι αυτών που αιματοκύλισαν την Κρήτη, μιλάνε για χαμένα νησιά και γαλάζιες πατρίδες, καλό θα είναι ο καθένας μας να ξέρει έστω και λίγο την νεότερη ιστορία του τόπου!
Θα καταλάβει καλλίτερα τι έπαθαν οι πρόγονοί μας, από τους προγόνους των ανατολικών γειτόνων, αν βρει και διαβάσει αυτή τη 40σέλιδη έκθεση, που αναφέρεται στους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου.
Για να πάρει ο αναγνώστης μια ιδέα, έκανα μια πρόχειρη περίληψη των ωμοτήτων μόνο στις επαρχίες ΠΥΡΓΙΩΤΙΣΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΥ:
- Εκκλησίες.
Έκαψαν, βεβήλωσαν, γκρέμισαν, κατέστρεψαν ή πούλησαν εικόνες, ιερά σκεύη κ.ά. στην επαρχία Πυργιώτασσης σε 22 εκκλησίες και στην Καινουργίου σε 61 εκκλ.
- Κατοικίες.
Λεηλάτησαν, γκρέμισαν, άδειασαν, η έβαλαν φωτιά στην
Πυργ/σσης σε 190 και στην Κανουργίου σε 525 κατοικίες.
- Ελαιόδεντρα.
Έκοψαν, έκαψαν στην Πυργ/σσης 2.000, στην Καινουργίου 11.800 ελιές.
- Αμπέλια και οπωροφόρα δέντρα.
Στην επαρχία Καινουργίου έκοψαν περισσότερα από 3.000 οπωροφόρα δέντρα και 400 στρέμματα αμπέλια.
- Νερόμυλοι.
Στην επαρχία Καινουργίου καταστράφηκαν 12 νεροαλευρόμυλοι.
- Γεννήματα- Λάδι.
Στην επαρχία Καινουργίου αναφέρονται 330.000 κιλά γεννήματα.
Στα καμένα και κατεστραμμένα σπίτια, εννοείται πως καταστράφηκαν τα εισοδήματα. Αναφέρονται όμως σε κάποια χωριά και μοναστήρια τα γεννήματα σιτηρά, όσπρια, τα λάδια κ.ά. , χωριστά.
- Ελαιοτριβεία.
Στην επαρχία Καινουργίου καταστράφηκαν 30 φάμπρικες(ελαιοτριβεία).
- Ανίκανοι και άμαχοι (άνδρες-γυναίκες- παιδιά).
Στην επαρχία Καινουργίου σκότωσαν 45 άνδρες, 10 γυναίκες και 4 παιδιά.
Στην Πυργ/σσης τα θύματα ήταν 10 άνδρες,1 γυναίκα και 2 παιδιά.
Επειδή οι Χριστιανοί μάθαιναν τον ερχομό των Τούρκων στα χωριά, έφευγαν και κρύβονταν στα δάση και στα βουνά. Όσοι, για οποιονδήποτε λόγο, δεν μπορούσαν να κρυφτούν…περνούσαν από το μαχαίρι των «λυσσασμένων μουσουλμάνων».
Γέροι, γριές, τυφλοί, άρρωστοι, πολύτεκνοι που δεν μπορούσαν να κρυφτούν ή να κρύψουν τα παιδιά τους, πέθαιναν με φρικτά και απίθανα βασανιστήρια. Στο Ζαρό π.χ. έσφαξαν μπροστά στα παιδιά τους τρεις νέους πολύτεκνους στις 26 Σεπτ. 1866 :
Το Γεώργιο Δαμιανάκη 45 χρονών με 7 ορφανά. Το Νικόλαο Δάμα 50 χρ. με 6 ορφανά. Το Μανιανό μοίρασαν σε 4 τεμάχια σαν σφάγιο! Είχε 9 ορφανά.
Ακόμη και πεθαμένοι επαναστάτες ξεθάφτηκαν και πετάχτηκαν. Στα Βορίζα ο Βενερατιανός Δημήτρης Λέκας η Λεκάκης , οκτώ μέρες θαμμένος ξεθάφτηκε για τα όρνια και τα σκυλιά!
ΩΜΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΠΕΤΡΟΚΕΦΑΛΙ
Στο βιβλίο της Κ. Τσατσαρωνάκη «Έκθεσις ωμοτήτων του 1866» για το χωριό μας αναφέρει:
«Εις το χωρίον Πετροκεφάλι Καινουργίου βεβήλωσαν, κατέκαψαν και κατέστρεψαν το ναό του Αγίου Ελευθερίου και το ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.
Έκοψαν και έκαψαν 1.000 ελαιόδενδρα και αρκετά οπωροφόρα δένδρα πορτοκαλιές, λεμονιές, καρυδιές, συκές, αχλαδιές κ.ά. !
Για τις εκκλησίες γίνεται αναφορά σε άλλα άρθρα μου. Τα ελαιόδεντρα «ζωντανό μνημείο του χωριού», παρουσιάζουν κάποιες ιδιομορφίες, όπως και η κτηματική περιφέρεια, που χρειάζονται επεξηγήσεις.
ΚΤΗΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΠΕΤΡΟΚΕΦΑΛΙΟΥ
Όσοι είναι μικρής ηλικίας και δεν ξέρουν πως ήταν η περιοχή του χωριού πριν 60 χρόνια, δεν καταλαβαίνουν σε τι έκταση, πού και με τι επίπονη διαδικασία ήταν φυτεμένα αυτά τα 1.000 ελαιόδεντρα!
Με τις σημερινές ελαιοκαλλιέργειες ψιλολιάς, που άρχισαν εδώ από τη 10ετία του 1970 και είναι σχεδόν γεμάτος ο τόπος μας, θα χρειάζονταν οι 1.000 ρίζες ελιές, χώρο 50 στρεμμάτων. Όσο χώρο καταλαμβάνουν, το πολύ 5 γήπεδα ποδοσφαίρου.
Τα 50 στρέμματα είναι πολύ λίγα στην εδαφική Πετροκεφαλιανή περιφέρεια που έχει έκταση μεγαλύτερη των 3.500 στρεμμάτων!
Τα καμένα 1.000 ελαιόδεντρα και διπλάσια, ίσως και παραπάνω, που δεν κάηκαν ήταν φυτεμένα σε πεδινές περιοχές, κυρίως άνυδρες.
Μέσα στις ρεματιές και στα ισιώματα των λόφων που είχαν αρκετό χώμα και κρατούσαν κάποια υγρασία.
Παρά τη μεγάλη περιφέρεια, όμως το μικρόκλιμα και οι πολλές πηγές στο Λιβάδι, δεν ευνοούσαν την καλλιέργεια ελαιώνων, στη βαλτώδη πεδιάδα.
Κανονικοί ελαιώνες υπήρχαν, όπου δεν υπήρχε πρόβλημα με τους παγετούς το χειμώνα και τα βαλτώδη χωράφια, στις περιοχές:
Ανατολικά του χωριού και νότια του Γυροπόταμου στη Σοχώρα, στο Βερβελιό, στα Καμαράκια, μέσα στον κάμπο στον Καλαμιάρη.
Μικροί ελαιώνες και συστάδες δέντρων υπήρχαν γύρω από το χωριό, όπου υπήρχαν λόφοι.
Νοτιοανατολικά στα ισιώματα και στις ρεματιές, ανάμεσα στους λόφους της Κουρνιανής και τη Μαραθόβιγλα.
Εκεί βρέθηκαν κτίσματα, ένδειξη πως κατοικούσαν οι πρόγονοί μας τη νεολιθική εποχή, σύμφωνα με τον Ζαχαρία Σπυριδάκη, τέως προϊστάμενο του ΥΠΠΟ.
Κατά μήκος στο Κουσανό Ρυγιάκι από τις Βαθιάδες, τους Λεπιδολάκκους, κάτω από την Αγία Παρασκευή –Φλαμπανοχώρι και το «Χριστό», στα Μνήματα, στην Κοιλιστριά, στον Κάμπο μέχρι τα Σοχώρια στον Άγιο Σπυρίδωνα.
Στην Πετροκεφαλιανή περιφέρεια, που λέγεται Μπαΐρια, από την Ι. Μ. Καλυβιανής, τη ρεματιά στο Χάνι του Παπαμαρκάκη (ή Κολομπερδέση) και Καρασουμάνη, μέχρι τη ρεματιά που ήταν το κτήμα και το αγγειοπλαστείο του πατέρα του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, δυτικά από το «Μπετόν Μεσαρά».
Η παράδοση στο χωριό λέει πως, ο πατέρας του Δ. Θεοτοκόπουλου είχε αγγειοπλαστείο και καμίνι στα Μπαΐρια.
Παιδί ο Δομίνικος, όταν έβγαζε ο πατέρας του κάποιο αγγείο άχρηστο το έπαιρνε και ζωγράφιζε στα βίσαλα(κομμάτια).
Τη 10ετία του 1970 ήρθε στο Πετροκεφάλι ο Νικόλαος Σταυρινίδης, με το Πετροκεφαλιανό δικηγόρο Μιχάλη Σκουντάκη του Μίνωα αρκετές φορές. Το σπίτι του Σκουντάκη ήταν απέναντί στο Πάρκο, σήμερα παντοπωλείο.
Ο ιστορικός ερευνητής και συγγραφέας έψαχνε με τη βοήθεια του φίλου του, στοιχεία για τη ζωή και τη δράση του καπετάν Μιχάλη Κόρακα και στοιχεία για την έρευνα και μετάφραση των Τούρκικων Αρχείων. Είπε στους χωριανούς που συζητούσε ότι βρήκε στα τούρκικα αρχεία έγγραφο, συμβόλαιο αγοράς του «κτήματος Θεοτοκόπουλου» στο Πετροκεφάλι σε ένα Τούρκο της περιοχής. Αυτό δείχνει πως η περιοχή του Αϊ-Γιώργη ακόμη και στην Τουρκοκρατία ονομαζόταν «Κτήμα Θεοτοκόπουλου».
Στις εκτάσεις που δεν μπορούσαν να γίνουν ελαιώνες, συνήθως καλλιεργούσαν:
- Στους λόφους όπως και σε μη ποτιστικά χωράφια σιτάρι, κριθάρι, όσπρια(ρεβίθια, φάβα, φακή, κουκιά κ.ά.)
Κτηνοτροφικά φυτά όπως ταγή ή βρόμη, ρόβι, λαθούρι κ.ά..
Το ρόβι, σαν τροφή, έδινε δύναμη στα βόδια να δουλεύουν στο χωράφι όλη μέρα.
Σήμερα χρησιμοποιείται από αθλητές γιατί δίνει δύναμη και δεν ανιχνεύεται σαν αναβολικό.
- Κοντά στο κέντρο «Αυγερινός Λάιφ», της Πομπιανής κτηματικής περιφέρειας, υπήρχε μια μεγάλη πηγή, η «ΓΡΙΑ ΑΜΑΤΑ», που έβγαζε αρτεσιανό νερό(φυσική ροή), περισσότερο από 1.000 κυβικά μέτρα την ώρα.
Από εκεί είχε ανοιχτεί ένα ποταμάκι, ο Γυροπόταμος πριν το 1450, έφερνε τα νερά από τη βόρεια πλευρά του χωριού, για ύδρευση και άρδευση, συνέχιζε 500 μέτρα βορειοδυτικά και ποτιζόταν όλα τα χωράφια που ήταν κοντά.
Σε αυτά τα χωράφια ήταν φυτεμένα πολλά οπωροφόρα δέντρα εσπεριδοειδή, καρυδιές, αχλαδιές και άλλα, όπως και αμπέλια. Ανάμεσα σε αυτά τα δέντρα έβαζαν κήπους και άλλες μικρές καλλιέργειες.
Υπήρχαν σποραδικά μεγάλα ελαιόδεντρα, που γλίτωσαν την καταστροφή και τα θυμάμαι, όταν ήμουν παιδί, με τεράστιους κορμούς.
Σώθηκαν αυτά και κάποια οπωροφόρα δέντρα, γιατί τα περισσότερα ποτιστικά ήταν στην κατοχή των Μουσουλμάνων.
Τα είχαν πάρει από τους Χριστιανούς με το «έτσι θέλω»!!
ΤΑ ΚΑΜΕΝΑ ΔΕΝΤΡΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ
Όλα αυτά τα χωράφια με τα δέντρα και τις ελιές, που ήταν ιδιοκτησίες Χριστιανών κάηκαν και καταστράφηκαν το 1866-67, από τους μανιασμένους μουσουλμάνους.
Σημειώνω μουσουλμάνους, γιατί ο φανατισμός είχε θρησκευτικά κίνητρα. «Για του λόγου το αληθές» το παρακάτω περιστατικό.
Στο Αρκάδι, όταν το κανόνι έριξε την πόρτα μπήκαν μέσα οι Τουρκοαιγύπτιοι και έσφαζαν τους έγκλειστους.
110 περίπου Αιγύπτιοι αρνήθηκαν να μπουν μέσα να σφάζουν Χριστιανούς. Ήταν Κόπτες Χριστιανοί της Αιγύπτου.
Και αυτοί, όμως, είχαν την ίδια τύχη με τους Έλληνες. Οι Τούρκοι τους έσφαξαν όλους!»
Παντού έβλεπες αποκαΐδια και στάχτη!
Τόσο μεγάλη ήταν η καταστροφή, που δεν υπήρχε δέντρο ούτε θάμνος στις καμένες περιοχές.
Πρόσφορο έδαφος, με τις πρώτες βροχές να φυτρώσουν αγριόχορτα και πλούσια τροφή για κοπάδια αιγοπροβάτων ή βοδιών.
Ο Ζαχαρίας Μ. Σπυριδάκης, «πλήρης ημερών» και με διαύγεια λόγου και μνήμης, μου διηγήθηκε την παρακάτω ιστορία, που του την είπε ο πατέρας του:
«Στα χρόνια του παππού μου, ένας αγάς από τα Βασιλικά Ανώγεια, είχε παντρευτεί μια γυναίκα από το Πετροκεφάλι.
Ήταν πλούσιος και είχε πολλά αιγοπρόβατα στην περιοχή του.
Ο αγάς από τα Βασιλικά ανώγεια, τότε, έφερε 2.000 αιγοπρόβατα στα καμένα χωράφια του χωριού της γυναίκας του.
Τα ζώα αυτά έβοσκαν αρκετό καιρό ελεύθερα και χωρίς έλεγχο, πρωί- βράδυ, από την περιοχή των Βαθειάδων, κάτω από την Πόμπια μέχρι τα Μπαΐρια από την Καλυβιανή Παναγία, ως τα «Μπετόν Μεσαρά!».
Δεν τον ενδιέφεραν οι ζημιές, ούτε έδινε λόγο σε κανένα ιδιοκτήτη……….!
Φαίνεται η συνήθεια για παράνομη βόσκηση,σήμερα, σε όλα τα χωριά της Κρήτης,
κρατάει πολλά χρόνια!
Πολλοί ιδιοκτήτες προσπάθησαν να ξαναφτιάξουν τους ελαιώνες.
Ένας απ’ αυτούς τους ελαιώνες ήταν αυτός που υπάρχει σήμερα στη ΣΟΧΩΡΑ, ανατολικά μπαίνοντας στο Πετροκεφάλι.
Η ΣΟΧΩΡΑ ΣΗΜΕΡΑ ΖΩΝΤΑΝΟ ΜΝΗΜΕΙΟ
Οι κορμοί που κάηκαν, κόπηκαν σύριζα και σκεπάστηκαν με χώμα.
Οι ρίζες που ήταν απλωμένες ακόμη και σε διάμετρο 3,5 με 4 μέτρα και είχαν μείνει ανεπηρέαστες από τη φωτιά, έβγαλαν βλαστούς που είχαν μεγάλη δύναμη ανάπτυξης!
Ακόμη και τώρα , αν παρατηρήσει κάποιος θα δει γύρω γύρω να φυτρώνουν από το χώμα αγριελιές σε περίμετρο πάνω από 10 μέτρα.
Ο Νικόλαος Μ. Φραγκιουδάκης, που πέθανε το 1961 σε βαθιά γεράματα, θυμόταν τι έκανε και του έλεγε ο πατέρας του Μιχάλης.
Αυτά μου μετέφερε ο εγγονός του δ/λος Νίκος Δρ. Μαρκάκης, από τον παππού του:
«Όταν έχεις μια καμένη ελιά, για να γίνει σωστή δουλεία, πρέπει να την κόψεις από τη ρίζα. Μη μείνει καμένος κορμός.
Η κλαδεμένη σύρριζα προοδεύει καλλίτερα!»
Για του λόγου το αληθές, στο Βερβελιό πριν αρκετά χρόνια, σε μια πυρκαγιά κάηκαν τα μισά κλαδιά σε μια αιωνόβια χοντρολιά.
Ο ιδιοκτήτης έκοψε τα καμένα κλαδιά και άφησε τον κορμό που πήρε τη «λαύρα», χωρίς να καεί.
Μετά από αρκετά χρόνια η ελιά παραμένει καχεκτική χωρίς να αναπτύσσεται.
Ο φίλος και συνάδελφος Ζαχαρίας Μ. Καψαλάκης στη διδακτορική διατριβή που είχε κάνει για την εκπαίδευση στην Τουρκοκρατία, γράφει:
«Το 1881 από την ενορία Πετροκεφαλίου δόθηκαν αρκετά χρήματα στην εκπαίδευση. Απορίας άξιο, πού βρέθηκαν τα χρήματα;
Τα καμένα ελαιόδεντρα, που ήταν αρκετά στην κατοχή της εκκλησίας, κλαδεύτηκαν και άρχισαν, μετά από 10 χρόνια, να αποδίδουν καρπούς.
Τα έσοδα της εκκλησίας αρκετά!»
Μαζί με τα έσοδα της Ι. Μ. Καλυβιανής, που ήταν στην εδαφική περιφέρεια του Χωριού, η Ενορία συντηρούσε το Ελληνικό Σχολείο(Σαν να λέμε την Ακαδημία της Μεσαράς, που έβγαιναν δάσκαλοι.) και τη Δημοτική Σχολή Κουσέ- Πετροκεφάλι. Επίσης πλήρωνε τους δασκάλους και άλλα έξοδα.
Πρέπει, για την ιστορία, να αναφέρουμε ότι ο χώρος του Μοναστηριού ήταν μάντρα για τα ζώα ενός μουσουλμάνου αγά από το χωριό Καλύβια. Ο Μιχελομαθιός από το Πετροκεφάλι, αγόρασε το χώρο που είχε την παλιά μικρή εκκλησία και με τη συνδρομή των κατοίκων της περιοχής αναμόρφωσαν το χώρο πού έγινε Προσκυνηματικός Προορισμός, Ανδρικό Μοναστήρι και Συνεδριακό Κέντρο.
Τα χρήματα του Μοναστηριού χρησιμοποιούνταν και για δικές τους επενδύσεις. Από κάποια έγγραφα που έχω στα χέρια μου, το Μοναστήρι είχε αγοράσει ένα ελαιώνα με κτίσμα στη Πόμπια 6 στρεμμάτων, και μερίδιο από τον νερόμυλο της Φαλάντρας, κάτω από τη Φαιστό.
Εκεί συνεδρίασαν οι καπετάνιοι και πρόκριτοι, της Μεσαράς, μαζί ο Μ. Κόρακας , ο Λ. Κουρμούλης, κατά καιρούς από το 1872 και αποφάσισαν το 1876:
«Να στεγαστεί στο Πετροκεφάλι ένα από τα τρία Ελληνικά Σχολεία του Νομού Ηρακλείου, που φοιτούσαν οι δάσκαλοι.» Τα άλλα δύο σε Ηράκλειο και Κρουσώνα. Αργότερα το πήραν στην Πόμπια και σήμερα λειτουργεί σαν Γυμνάσιο και Λύκειο Πόμπιας.
ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΜΕ ΤΙΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΘΑ ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΟΥΜΕ ΝΑ ΛΥΘΟΥΝ ΚΑΠΟΙΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΓΕΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΑΙΩΝΑ ΣΟΧΩΡΑ.
Αυτοί οι τέσσερις κορμοί έχουν φυτρώσει στη ρίζα μιας μεγάλης ελιάς, που πιθανόν να ήταν φυτεμένη πριν από την εποχή των Ενετών 1211. Τα μικρά βλαστάρια που πρασινίζουν γύρω γύρω στο χώμα δείχνουν πως η ρίζα είναι από αγριελιά. Οι κορμοί σε ύψος 1,5 με 2 μέτρα, έχουν και αυτοί κάποια βλαστάρια αγριελιάς. Αυτό γιατί μέχρι εκεί αναπτύχθηκαν οι βλαστοί, πριν εμβολιαστούν.
Τα σημάδια από κοπή χοντρών βλαστών χαμηλά φανερώνει, πως δεν ήταν χρήσιμοι, ήταν άγριοι και τους έκοψαν για να πάρουν δύναμη τα εμβόλια.
Από κει και πάνω αλλάζει η μορφή των κλάδων και λεπταίνουν απότομα! Εκεί έχουν εμφυτευθεί εμβόλια από χοντρολιά.
Σημείωση.
Σε ένα άρθρο της ΑΒΕΑ Χανίων, «Η ΕΛΙΑ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ.» αναφέρεται:
…….Η φυσιολογική διάρκεια ζωής ενός ελαιόδεντρου είναι 300 έως και 600 χρονιά, ενώ υπάρχουν και ελιές που ξεπερνούν τα 1000 χρονιά ζωής. Η ιστορία της ελιάς ξεκίνησε πριν από περίπου 7000 χρόνια, στην περιοχή της Μεσογείου και κυρίως στην Ανατολική Μεσόγειο. Πιθανολογείται από τις διάφορες παραστάσεις στ’ αγγεία και τους μύθους στην ιστορία των λαών που ζουν γύρω από την Μεσόγειο, ότι πρωτοεμφανίστηκε στη Συρία. Στον ευρωπαϊκό όμως Μεσογειακό χώρο, ήρθε στην Ελλάδα, από Φοίνικες εμπόρους, από όπου και πέρασε στην Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Αμερική, Αυστραλία.
Άγριες ελιές στον ελλαδικό χώρο συλλέγονταν ήδη από τη Νεολιθική εποχή, το μέρος όμως από όπου ξεκίνησε η εξημέρωση του δέντρου πιθανολογείται πως είναι η Κρήτη. Αρχαιολογικά δεδομένα και ιστορικά ευρήματα επιβεβαιώνουν ότι κατά τη μινωική εποχή (3.000 – 1.000 πχ) η καλλιέργεια της ελιάς και το εμπόριο του ελαιόλαδου ήταν διαδεδομένα στην Κρήτη, γεγονός που αποτελεί και έναν από τους κύριους λόγους της οικονομικής άνθησης που παρουσιάστηκε στο νησί κατά την περίοδο αυτή. Στο παλάτι της Κνωσού έχουν βρεθεί αγγεία (πιθάρια) και στέρνες από πέτρα, όπου φυλασσόταν το λάδι, ενώ στη Φαιστό συναντάμε τμήμα ελαιουργείου της εποχής εκείνης.
Οι αρχαίοι Έλληνες μετέφεραν την καλλιέργεια της ελιάς στις αποικίες τους: Σικελία, νότια Γαλλία, στη δυτική ακτή της Ισπανίας, στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας…… .
ΠΩΣ ΒΡΕΘΗΚΑΝ ΟΙ ΑΓΡΙΕΛΙΕΣ;
Πρέπει να πούμε πως αν ένα κουκούτσι από ελιά πέσει στο χώμα και βρει κατάλληλες συνθήκες θα φυτρώσει, αλλά δε θα μοιάζει στον καρπό που το είχε(χοντρολιά, ψιλολιά κ.λ.π.). Θα είναι αγριελιά!
Το ίδιο συμβαίνει με τα εσπεριδοειδή(Από το κουκούτσι πορτοκαλιάς φυτρώνει νεραντζιά.), τις αχλαδιές και πολλά άλλα φυτά.
Στα βουνά και στους λόφους με άγρια βλάστηση, φωλεύουν πολλά άγρια πουλιά, που τρώνε ελιές. Στα απορρίμματά τους υπάρχουν τα κουκούτσια ελιάς, που δε χωνεύονται.
Με τη βοήθεια της βροχής και μέσα στην κοπριά που βρίσκονται καταφέρνουν να φυτρώσουν. Οι πρόγονοί μας θεωρούσαν αυτά τα φυτά πολύ ανθεκτικά. Γι’ αυτό το λόγο πήγαιναν στο βουνό, κυρίως στο Κεφάλι(ακρωτήριο Λίθινο), τα ξεπάτωναν τα μεταφύτευαν στον κάμπο και όταν ρίζωναν τα εμβολίαζαν σε ήμερη ελιά.
Τα εμβολιασμένα δέντρα ήταν χοντρολιές και σπάνια Κορωνέικες ή Καλαμαθιανές, ποικιλίες της Πελοποννήσου.
Ψιλολιές τότε δεν υπήρχαν γιατί ήταν δύσκολο το μάζεμά τους μέσα στα χόρτα, στη περιοχή μας, ή για άλλους λόγους που δεν γνωρίζω.
Αυτή η ελιά είναι κοντά σε σπίτι. Πιθανόν οι ρίζες φτάνουν μέσα στο οικόπεδο και βρίσκουν υγρασία.
Έμεινε ακλάδευτη, για μερικά χρόνια και οι βλαστοί είναι αγριελιάς που αναπτύσσονται γρήγορα και ομαλά.
Παραπάνω βλέπουμε το ριζικό σύστημα να έχει πολλή δύναμη και βγάζει άγριους βλαστούς. Αν δεν κοπούν κάθε χρόνο σε λίγα χρόνια θα γίνει σαν το δέντρο της προηγούμενης εικόνας.
ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΣΧΕΤΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΠΟΥ ΙΣΩΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΝ
Α. Αυτές είναι μερικές από τις ελιές που έχουν σωθεί μέχρι σήμερα στη Σοχώρα.
Ο ελαιώνας ξεκινούσε από του Μπιτσακογιάννη το περιβόλι στου Ζερβού το πέραμα και έφτανε στα πρώτα σπίτια του χωριού.
Από τη βορινή μεριά τον χώριζε ο δρόμος και ο Γυροπόταμος από τα κτήματα των Φραγκιουδάκηδων, το περιβόλι του Μ. Μπορνόβα και τα μεζάρια(τούρκικο νεκροταφείο), που έγιναν περιβόλια του Ν. Πετράκη, Ν. Καλοχριστιανάκη και Στρατή Μπιτσακάκη.
Στα νότια υπάρχουν γήλοφοι, που είχαν μικρές ιδιοκτησίες.
Ήταν μικρές ιδιοκτησίες, γιατί ο κάθε αγρότης ήθελε να έχει το δικό του αλώνι για τα όσπρια και τα σιτηρά. Πριν από 60 χρόνια υπήρχαν δεκάδες αλώνια νότια και ανατολικά του χωριού!
Β. Ιδιοκτησίες με ελαιόδεντρα στη Σοχώρα είχαν:
Η Ασπασία Μπισταγιανού(γιαγιά του Χάρη Καλή), ο γιατρός Μιχελινάκης, ο Νίκος Ηρ. Ηλιάκης, ο Γιώργης και ο Μανόλης Πρωιμάκης, οι Γιώργης, Κωστής και Γιάννης Μανασσάκης, ο Γιώργης Μιχελινάκης(Γρίβας)και πολλοί άλλοι.
Κάποιος ιδιοκτήτης ήταν Μουσουλμάνος. Φεύγοντας πούλησε το χωράφι του σε χριστιανό από κοντινό χωρίο. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, το 1923 ο νέος ιδιοκτήτης πήγε στη Σμύρνη της Τουρκίας και έκανε συμβόλαιο να κατοχυρώσει το κτήμα του.
Γ. Σήμερα εκτός τους ιδιοκτήτες «Αυγερινός», βορειοδυτικά υπάρχουν και ξενοχωριανές ιδιοκτησίες.
Γ. Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΟΡΑΚΑΣ
Τη 10ετία1950-60, έμενε στη γειτονιά μου ο Νικόλαος Θ. Φραγκιουδάκης «πλήρης ημερών». Μου άρεσε να τον ακούω να λέει παλιές ιστορίες. Μια απ’ αυτές ήταν για το Μ. Κόρακα:
«Όταν ήμουν μικρό παιδί, έλεγε, κοντά στα 1880, μέναμε στα Φραγκιουδιανά. Παίζαμε στο Γυροπόταμο κάτω από τους Πλάτανους, που κρεμούσαν οι Τούρκοι τους Χριστιανούς.
Πολλές φορές βλέπαμε ένα γέρο και ερχόταν το κολατσό από την Πόμπια, καβάλα στη φοράδα. Ήταν ο καπετάν Μιχάλης Κόρακας!
Ξεπέζευε από τη φοράδα, την ξεσέλωνε, την έδενε με το κοντόδεμα στη Σοχώρα σε μια ελιά και προχωρούσε με τα πόδια για τον καφενέ.
Όταν μας συναντούσε, μας χαιρετούσε χαμογελαστός, ρωτώντας για τους δικούς μας.
Αφού είχε κάτι να πει και να χαιρετίσει με καλοσύνη όποιο συναντούσε, έφτανε στο καφενείο του Μιχελογιώργη. (Εκεί που έχει χτιστεί σήμερα ο Πολιτιστικός Σύλλογος.)
Συναντούσε την παρέα και έπιναν καφέ. Μετά τον καφέ ερχόταν το κρασάκι και ο μεζές.
Ο μουσουλμάνος Βελή Αγάς, είχε κούβους(γαλοπούλες) και έφερνε ψημένο κρέας. Γι΄ αυτό ονομάστηκε Κουβόμπεης. Έπαιζε ωραίο βιολί και τον συνόδευε ο καφετζής με το λαούτο. Στην παρέα ήταν ο Συγγελάκης, ο Καπετανάκης Χ.,ο Μιχελινάκης Μανόλης κ.ά.
Το απόγευμα, κεφάτος, καβαλίκευε τη Φοράδα και γύριζε στην Πόμπια.»
Ο Μ. Κόρακας αγαπούσε πολύ το Πετροκεφάλι, όπως και ο γιος του Αριστοτέλης, γιατί είχαν πολλούς δεσμούς και συγγένειες στο χωριό, όπως:
- Πρώτα απ΄ όλα, όπως γράφει ο Ν. Σταυρινίδης, στα 1750 υπήρχε με το επίθετο Καρούζος(Μανιός;) κάτοικος Πετροκεφαλίου. Ο καπετάν Μιχάλης με το ψευδώνυμο Κόρακας, είχε επίθετο Καρούζος και είχε συγγενείς στο χωριό μας.
- Ένας από τους πιο έμπιστους συναγωνιστές και φίλους, ήταν ο δάσκαλος Μανόλης Ματθαίου Μιχελινάκης. Τον ακολουθούσε σε όλες τις επαναστάσεις και του έσωσε τη ζωή από την οργή των «Αδελφοποιτών», κρύβοντάς τον στο χωριό μας.
- Δανείστηκε από άλλο Μιχελινάκη χρήματα για να πάει σε νοσοκομείο στην Αθήνα για επέμβαση στα μάτια του.
- Είχε κόρη παντρεμένη στο χωριό, όπως και στο Σίββα.
- Ο Κουβόμπεης έδωσε δώρο ένα μεγάλο κτήμα στην κόρη του, όταν παντρεύτηκε.
- Ο γιος του Αριστοτέλης είχε και αυτός αρκετούς φίλους εδώ. Επειδή είχε εμπιστοσύνη έφερε εδώ 350 εθελοντές από την Ελλάδα και φιλοξενήθηκαν μυστικά
3 με 5- 2- 1897, για να βοηθήσουν στην Επανάσταση της Κρήτης 1896-97 κ.ά. .
ΙΔΙΟΚΤΗΤΕΣ «ΑΥΓΕΡΙΝΩΝ»
Ένα μεγάλο μέρος των κτημάτων της Σοχώρας αγοράστηκε από τους ιδιοκτήτες των κέντρων διασκέδασης «ΑΥΓΕΡΙΝΟΣ» και «ΑΥΓΕΡΙΝΟΣ ΛΑΙΦ»
Έχω την υποχρέωση να τους ευχαριστήσω ολόψυχα γιατί:
Πριν από 30 χρόνια που ήρθα δάσκαλος στο σχολείο του χωριού, πήγαινα τα μεγάλα παιδιά, στα πλαίσια της «Τοπικής Ιστορίας», να δουν τα δέντρα.
Άλλες φορές πηγαίναμε όλα τα παιδιά εκδρομή στο χώρο του κέντρου.
Πάντα οι ιδιοκτήτες μας υποδέχονταν και μας εξυπηρετούσαν με προθυμία δωρεάν!
Οι άνθρωποι με πολλή δουλειά, αγώνα και ξενύχτια κατάφεραν να στήσουν την επιχείρηση, ξεριζώνοντας υποχρεωτικά κάποια δέντρα.
Κάποιοι επιχειρηματίες αγρότες, πού ήξεραν μόνο την αξία του χρήματος, τους συμβούλευαν να ξεριζώσουν τα δέντρα, για να κάνουν καλλιέργειες. Όταν έμαθαν την ιστορία της ΣΟΧΩΡΑΣ αρνήθηκαν να πειράξουν, όσα έμειναν!
Προτίμησαν να μη χαθεί η ιστορία του χωριού και ας χάσουν περισσότερο εισόδημα! Μάλιστα δεν έχουν αντίρρηση να γραφεί και να τοποθετηθεί μια μαρμάρινη πλάκα σε σημείο που να μην εμποδίζει και να πληροφορεί τον επισκέπτη για την ιστορία της ΣΟΧΩΡΑΣ.
Πετροκεφάλι 6-8-2022
Δαμιανάκης Γ. τηλ. 6976160080
