Έρευνα: Δρ Ζαχαρίας Καψαλάκης
Ο μοναδικός Δήμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας που είχε μωαμεθανό Δήμαρχο στη Δυτική Μεσσαρά, ήταν ο Δήμος Αμπελούζου. Δήμος φτιαγμένος με τέτοιο τρόπο, ούτως ώστε το χριστιανικό στοιχείο πληθυσμιακά, στα χωριά που τον αποτελούσαν να ήταν μειοψηφία. Έτσι παρατηρούμε ότι στο Δήμο αυτό ανήκει το Μορώνι με πληθυσμό 287 μωαμεθανούς και όχι στο Δήμο Ζαρού, που απείχε μικρότερη χιλιομετρικά απόσταση. Η Κυρμουσή, χωριό κοντά στις Μάκρες με πληθυσμό 50 κατοίκων, όλοι τους και εδώ μωαμεθανοί, ανήκει και αυτό στο Δήμο Αμπελούζου και όχι στο Δήμο Ζαρού, που ήταν αρκετά κοντύτερα.
Πάντως η πλειοψηφία των μουσουλμάνων ήταν οριακή, δηλαδή 1003 συνολικά, ενώ οι χριστιανοί 973. (Απογραφή 1881).
Η έδρα του Δήμου ήταν το ομώνυμο χωριό με πληθυσμό 234 κατοίκους (166 χριστιανούς και 68 μωαμεθανούς). Χωριά με αποκλειστικά μουσουλμάνους κατοίκους ήταν ο Ρουφάς, τα Σφεριανά, η Πλουτή, η Κυρμουσή και το Μωρόνι. Τα χωριά με μόνο χριστιανούς κατοίκους ήταν το Καστέλλι και τα Χουστουλιανά. Χωριά που συνυπήρχαν άνθωποι και από τις δύο θρησκείες ήταν εκτός του Αμπελούζο, το Μονόχωρο, η Γαλλιά, η Απόλυχνος, το Βρέλι, οι Μοίρες, η Μητρόπολη, ο Βουρβουλίτης και οι Αγίοι Δέκα.
Το μοναδικό χριστιανικό σχολείο του Δήμου υπήρχε στη Μητρόπολη, ενώ οι εγγράμματοι χριστιανοί άνδρες ήταν 95 και οι γυναίκες 3. Οι μωαμεθανοί έγγράμματοι άνδρες ήταν 94 και οι γυναίκες 28. Οι αγράμματοι χριστιανοί άνδρες ήταν 415 και οι γυναίκες 460. Στους μωαμεθανούς, οι αγράμματοι άνδρες ήταν 440 και οι γυναίκες 441.
Τα παραπάνω στοιχεία, καθώς και αυτά που δημοσιεύουμε παρακάτω, και που αφορούν την πληθυσμιακοί σύνθεση των χωριών του Δήμου Αμπελούζου, προέρχονται από το βιβλίο του Νικολάου Σταυράκη «Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης»:
ΟΙ ΔΗΜΑΡΧΟΙ
Ο Δήμος εκλέγει Δήμαρχο μωαμεθανό και πάρεδρο (ή υποδήμαρχο) χριστιανό, σύμφωνα με τη νομοθεσία της εποχής.
Ονόματα των μωαμεθανών Δημάρχων του Δήμου Αμπελούζου που μας είναι γνωστά είναι του Μουλά Χουσεϊν Μαγαρικάκη, στα 1880, του Μπεκίρ Αχμέτ Αγά το 1882 και του Ιμπραϊμ Γιαμακάκη το 1885.
Οι χριστιανοί που πρωταγωνιστούν στα του Δήμου Αμπελούζου εκείνα τα χρόνια είναι από τον Αμπελούζο η οικογένεια Ματζαπετάκη (Εμμανουήλ και Στυλιανός), ο Νικόλαος Παπά Ηλιάκης με καταγωγή από την Παλιάμα, αλλά που κατοικεί μόνιμα στα Χουστουλιανά και ο Αναγνώστης Γρηγοράκης από τους Αγίους Δέκα.
Τα στοιχεία που υπάρχουν για το Δήμο Αμπελούζου είναι:
* Το πρώτο έγγραφο που συναντούμε στα 1880, και που έχει τη σφραγίδα του Δήμου Αμπελούζου, υπογράφεται από τον Μουλά Χουσεϊν Μαγαρικάκης, ως πρόεδρο –πιθανότατα όμως να είναι και ο Δήμαρχος – Νικόλοας Παπα Ηλιάκης ως μέλος και ως έφοροι οι Εμμανουήλ Μαράκης και Λαμπρινός Ακρασάκης (Χουστουλιανά), Ν. Λαζανάκης (Αμπελούζος), Αναγνώστης Δραϊνάκης (Μητρόπολη) και Αναγνώστης Γρηγοράκης (Αγίοι Δέκα)[1].
* Το 1881, η εφημερίδα «ΜΙΝΩΣ» δημοσιεύει τη σύνθεση της Δημοτικής Εφορείας του Δήμου (αρ. φ. 38 – σ. 2 – 5/9/1881) που αποτελείται από τους: Εμμανουήλ Ματζαπετάκη, Εμμανουήλ Δραϊνάκη και Ιωάννη Σηφάκη. Επίσης έγγραφο της ίδια χρονιάς υπογράφεται από τους παραπάνω και τον επαρχιακό έφορο Νικόλαο παπά Ηλιάκη (από Χουστουλιανά).
* Στις εκλογές του 1882 εκλέγονται Δήμαρχος ο Μπεκίρ Αχμέτ Αγάς και πάρεδρος ο Αναγνώστης Γρηγοράκης (από Αγίους Δέκα).
* Στις εκλογές του 1885 Δήμαρχος εκλέγεται ο Ιμβραϊμ Γιαμμακάκης και υποδήμαρχος ο Αναγνώστης Γρηγοράκης.
* Έγγραφο του 1888, υπογράφεται από τον Δήμαρχο Αμπελούζου Αχμέτη Πεκιράκη και του Δημογέροντες του χωριού Δημήτριο Γιοργιουλαδάκη, Ζαχαρία Καπουράκη, Εμμανουήλ Λαπιθιανό, Τζαφέρης Γιαμμακάκης (δεν γνωρίζουμε τη σχέση του με τον πρώην Δήμαρχο Ιμβραϊμ Γιαμμακάκη) και Χουσεϊνης Μαγαρικάκης (πρόκειται για τον πρώτο Δήμαρχο Αμπελούζου).
* Σε έγγραφο του 1891 υπογράφουν: Ως υποδήμαρχος ο Νικόλαος Παπα Ηλία, και ως έφοροι οι Φίλιππος Παυλάκης, Ιωάννης Πρατικάκης, Γεώργιος Πολιτάκης, και Φώτης Σταυρακάκης.
* Σε έγγραφο του 1893 υπογράφει ως Δημαρχιακός Πάρεδρος ο Αναγνώστης Γρηγοράκης.
* Σε έγγραφο του 1899 υπογράφει ως Δήμαρχος Αμπελούζου ο Στυλιανός Ματζαπετάκης.
[1] ΚΑ 2,4 – ΑΑ 03 – 396 Έγγραφο με ημερομηνία 20 Αυγούστου 1880
