Λαμβάνομεν την τιμήν κατόπιν της από 23/10/42 διαταγής του Γερμ. Φρουραρχείου δια την είσπραξιν των υπολοίπων προστίμων και της χθεσινής παρουσιάσεως ενώπιον Υμών δια το ζήτημα τούτο, να σας αναφέρωμεν σχετικώς τα επόμενα.
α) Αι κάτωθι Κοινότητες έχομεν την γνώμην ότι δέον να διαταχθούν παρ’ Υμών να κομίσουν το υπόλοιπον πρόστιμον ελαίου το οποίον οφείλουν, ενταύθα και να το παραδώσουν εις το Εργοστάσιόν μας συμφώνως τη ανωτέρω διαταγή του Φρουραρχείου, καθ’ όσον λόγω της μικράς ποσότητος ελαίου δεν είναι δυνατόν να αποστείλωμεν αυτοκίνητον προς παραλαβήν.
1) Κοινότης Βουτών οκ. 81
2) » Βαρβάρω » 34
3) » Βασιλειές » 37
4) » Γωνιές Πεδ. » 56
5) » Γωνιές Μαλ. » 150
6) » Δαμάστας » 75
7) » Εληάς » 37
8) » Ίνι Μονοφ. » 76
9) » Καταλαγάρι » 44
10) » Καλό Χωριό » 350
11) » Μιαμού » 45
12) » Μάραθος » 50
13) » Πάρτηρα » 130
14) » Παράνυμφοι » 110
15) » Πρετώρια » 50
16) » Στέρνες » 150
17) » Κάτω Ασίτες » 74
18) » Αντισκάρι » 395
19) » Αλικαρνασσός » 50
20) » Αγ.Βαρβάρα » 56
21) » Καβροχώρι » 1333
β) Αι κάτωθι Κοινότητες έχομεν την γνώμην ότι δέον να διαταχθούν ότι όπως εντός πέντε (5) ημερών συγκεντρώσουν το υπόλοιπον πρόστιμον εις τα έναντι εκάστης κοινότητος εμφαινόμενα κέντρα συγκεντρώσεως, ίνα παραληφθή τούτο παρά της Εταιρείας μας. Εις τας κοινότητας ταύτας έχομεν την γνώμην ότι δέον να εξηγηθή η διαταγή του Φρουραρχείου ότι υποχρεούνται να παραδώσουν το έλαιον τούτο ενταύθα και κατά συνέπειαν τα μεταφορικά του ελαίου τούτου, άτινα θα πληρωθούν εις είδος, θα οφείλωνται εις την Εταιρείαν μας. Εάν το αυτοκίνητό μας μεταβή εις ένα εκ των κέντρων τούτων και δεν είναι το έλαιον έτοιμον προς παραλαβήν, εν τοιαύτη πριπτώσει έχομεν την γνώμην ότι δέον να υποχρεωθή ο αρμόδιος Πρόεδρος της Κοινότητος να μεταφέρη τούτο εξόδοις του εις το εργοστάσιον.
1) Κοινότης Βασιλική οκ. 302 εις Βαγιωνιάν
2) » Βορρίζια » 375 εις Ζαρόν
3) » Βαγιωνιά » 205 εις Βαγιωνιάν
4) » Βουτουφού » 800 εις Αρκαλοχώρι
5) » Βόρρων » 1500 εις Βόρρους
6) » Γαρήπα » 150 εις Αρκαλοχώρι
7) » Γαλλιά » 1656 εις Μοίρες
8) » Γέργερη » 549 εις Γέργερην
9) » Γρηγοριά » 2622 εις Μοίρες
10) » Επισκοπή » 416 εις Επισκοπήν
11) » Ζαρού » 544 εις Ζαρόν
12) » Κλίματος » 2043 εις Κλίμα
13) » Καστέλλι Μεσ. » 390 εις Καστέλλι Μεσσαράς
14) » Κακό Χωριό » 544 εις Χουδέτσι
15) » Κρουσώνα » 2500 εις Κυθαρίδα
16) » Καλύβια » 250 εις Αρκαλοχώρι
17) » Λιγόρτυνος » 250 εις Λιγόρτυνα
18) » Μουκτάροι » 180 εις Καστέλλι Πεδιάδος
19) » Μοιρών » 536 εις Μοίρες
20) » Μπόμπια » 320 εις Μπόμπιαν
21) » Νίβρυτος » 272 εις Νίβρυτον
22) » Ποταμιές » 1000 εις Ποταμιές (εξηρέθη υπό του
Φρουραρχείου)
23) » Πλάτανος » 183 εις Πλάτανον
24) » Πλώρας » 2467 εις Πλώραν
25) » Πύργου » 400 εις Πύργον
26) » Σκούρβουλα » 450 εις Πύργον
27) » Σωκαρά » 300 εις Σωκαρά
28) » Στόλοι » 1000 εις Στόλους
29) » Σμάρι » 150 εις Αποστόλους
30) » Σαμπάς » 300 εις Σαμπά
31) » Στάβιες » 2350 εις Στάβιες
32) » Σχοινιά » 771 εις Αρκαλοχώρι
33) » Χουστουλιανά » 159 εις Χουστουλιανά
34) » Χάρακα » 550 εις Χάρακα
35) » Αβδού » 1000 εις Αβδού
36) » Χερσονήσου » 1000 εις Λιμ. Χερσονήσου
37) » Ασήμι » 350 εις Ασήμι
38) » Αγ. Θωμά » 650 εις Αγ. Θωμάν
39) » Άνω Άκρια » 250 εις Ασήμι
40) » Αχεντριά » 150 εις Πύργον
41) » Απεσωκάρι » 300 εις Πλάτανον
42) » Πατσίδερος » 300 εις Αρκαλοχώρι
Παρακαλούμεν όπως εις την σχετικήν διαταγήν σας προς τας Κοινότητας αναγραφή ότι εις ας κοινότητας δεν υπάρχουσιν κενά βαρέλια, να προσέλθη αμέσως ο Πρόεδρος εις το Εργοστάσιόν μας, ίνα του παραδώσωμεν τα αναλογούντα τοιαύτα προς τοποθέτησιν του ελαίου. Εις την ιδίαν δ/γήν σας έχομεν την γνώμην όπως εξηγηθή εις τους Προέδρους των κοινοτήτων η αυστηρότης της δ/γής του Φρουραρχείου εις την περίπτωσιν της μη ταχίστης παραδόσεως του ελαίου.
Παρακαλούμεν όπως σημειώσητε ότι άπασαι αι ανωτέρω Κοινότητες έχουν ειδοποιηθή επανηλειμμένως εγγράφως παρ’ ημών να εκτελέσουν τας υποχρεώσεις των, πλην όμως αι πλείσται τούτων ηρνήθησαν να πράξουν τούτο.[1] Συνέβη δε πολλάκις το αυτοκίνητόν μας να εκτελέση διαδρομήν 100 χιλιομέτρων, ήτις στοιχίζει σήμερον περί τας 200.000 δραχμάς και να επανέλθη εις το Εργοστάσιον άπρακτον.
Β. Μεταφορά λαδιού από Βορρίζα σε Αγία Βαρβάρα, (προφορική διήγηση 1)
… οι Γερμανοί είχανε πάρει τις λαδοδεξαμενές από τους εμπόρους του Ηρακλείου 15-20 τόνων. Ήτανε ένα οικόπεδο εδώ στο χωριό πιο ψηλά από τα άλλα κανένα βαθμό, τις βάλανε στο αποκάτω οικόπεδο, εκεί τις στέσανε. Ερχόντανε μεγάλα φορτηγά γερμανικά αυτοκίνητα, οι μεγαλύτεροι ελέγανε πως ερχόντανε από Βορρίζα Καμάρες και Μαγαρικάρι. Τα αυτοκίνητα ήτανε φορτωμένα μεγάλα βαρέλια. Κάνανε όπισθεν και ήταν η καρότσα τους ίσα ίσα με την απάνω μεριά της δεξαμενής. Και αδειάζανε τα σιδεροβάρελα μέσα στις δεξαμενές. Και τις γεμώζανε όλες. Λάδια που τα πήρανε από τα Βορρίζα, από τις Καμάρες από το Μαγαρικάρι, Γρηγοριά και άλλα χωριά. Και τα ποσκιάσανε τα λάδια στις δεξαμενές και τα τρώγανε μετά οι Γερμανοί. Ήτανε Αύγουστος του 1943…[3]
Γ. Συνεισφορά εις είδος, (έγγραφο 2)
21/5/42
Συνεισφορά εις είδος για τις κοινότητες του όρμου Τσούτσουρα. Αι περί τον όρμον Τσούτσουρα Κοινότητες έχουν λάβει μέρος εις βοήθειαν προς τους Άγγλους. Προς γενικήν νουθεσίαν και εκφοβισμόν, επέβαλεν ο Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης εις τας κάτωθι Κοινότητας φόρον εις είδος :
Βορρίζια 30 πρόβατα
Καμάρες 40 »
Καστελλιανά 30 »
Εθιάς 5 »
Γέργερης 30 » 3000 οκάδες λάδι
Αχεντριά 20 »
Στάβιες 2000 » »
Βαγιωνιά 5 » 1000 » »
Κακό Χωριό 5 » 1000 » »
Κρουσσώνας 20 » 1000 » »
Γαλιά 1000 » »
Γρηγοριά 3000 » »
Σκινιάς 5000 » »
Μαγαρικάρι 3000 » »
Τα παραδησόμενα πρόβατα δέον να είναι κατάλληλα προς αναπαραγωγήν, δια το υπό γερμανικήν διοίκησιν ευρισκώμενον κτήμα των Ασωμάτων. Το έλαιον δέον να είναι λαμπάντε και το πολύ με οξύτητα 8%.
Συνεννοηθείτε με τον παρά του Φρουραρχείου γεωπόνων, Επιθεωρητήν
κ. Σμιθ. Το έλαιον δέον να παραδοθή εις την Ραφηναρίαν Τάλως και συγχρόνως δέον να ειδοποιηθή η Επιμελητεία της Μεραρχίας. Έκθεσιν πρέπει να μου υποβάλλετε μέχρι 15 Ιουνίου ε. ε.
Δ. Θαρρεί ο Θεός πως καίγουνται ακόμη τα Βορρίζα και βρέχει να τα σβήσει !
(προφορική διήγηση 2)
…στη κατοχή ήτρεχα στη Πέμπτη τάξη. Και ύστερα με το πόλεμο τα σχολειά εκλείσανε. Κ’ήθελα πάω στην Έχτη τάξη. Και άμα εκαταλάβανε οι Γερμανοί τη Κρήτη, επήγαμε ύστερα τον Ιούλιο ένα μήνα και κάμαμε την Έχτη τάξη. Το δάσκαλό μας τόνε λέγανε Καναβό από το Μαγαρικάρι κι ήτανε μαζί με τη γυναίκα του, δασκάλα κι αυτή. Στο σκολειό ήμαστανε εκατό παιδιά. Κι ήκανε ο δάσκαλος τα πιο δύσκολα μαθήματα. Αριθμητική, ανάγνωση και τα πιο δεύτερα μας τα’κανε η γυναίκα του η δασκάλα, Γεωγραφία, Φυσική. Μια κάμερα ήτανε το σκολειό μας.
Άμα κάψανε οι γερμανοί το χωριό, ο πατέρας μου μας επήρε κι επήγαμε σ’ένα μετόχι πιο πάνω από τσι Μοίρες που το λένε Απόλυχνο. Και πιο κάτω ήτανε ένα χωριό που το λέγανε Βρέλι κι είχε σκολειό και τρέχαμε τα παιδιά από την Απόλυχνο και κάναμε ένα μήνα την Έχτη τάξη.
Όντεν εκάψανε το χωριό, εμαζώξανε τσι ανθρώπους όλους και τσι πήγανε στην εκκλησία. Εκειά μας ετρέχανε κάθε που’θελα να’ρθουνε να κάνουνε οι γερμανοί τυλιχτή και μας εβάνανε μέσα στην εκκλησία. Κι απόι εστέκουντανε από τούτηνέ τη πόρτα ο Νίκος Μαγιάσης κι επόριζε ένας ένας κι έδειχνε τη ταυτότητά του. Αυτοί λέγανε τη ταυτότητα παπία κι εψάχνανε μπα’ θελα βρούνε τσ’αντάρτες μα δεν εβρίχνανε, αυτοί δεν εξωμένανε στο χωριό. Ύστερα μας επήγανε σε μιαν άλλη εκκλησία που λέγεται Αη Γιώργης και από κει μας εκατεβάσανε πια κάτω και εβάλανε φωθιά στο χωριό. Μετά ήρθανε τ’αεροπλάνα και ρίξανε και βόμβες. Και την είπανε απαγορεμένη ζώνη τη περιοχή του χωριού μας. Και κεινιά τη χρονιά δεν ήβρεχε πουθενά, όξω μόνο επαδέ. Και ήλεγε δα η κακομοίρα η μάνα μου από την Απόλυχνο:
-Θαρρεί ο Θεός πως καίγουνται ακόμη τα Βορρίζα και βρέχει να τα σβήσει !
Εκειά κάτω που καθόμαστενε δεν ήβρεχε κι επαδέ ήβρεχε. Και ήλεγε αυτό η μάνα μου. Κι έβγαλε δα ύστερα ένας ένα τραγούδι, από του Ρουφά ήτανε, Καστελολευτέρη τόνε λέγανε κι ήτανε λυράρης.
Το χίλια εννιακόσια εις το σαράντα τρία
τα Βορρίζα κάψανε για μια μικρή αιτία.
Τ’Αυγούστου δεκαπενταριά που’ναι εορτή μεγάλη
ετοτεσάς εκίνησε τω Βορριζώ το χάλι.
Αυτή τη νύχτα οι Γερμανοί εζώσανε τα όρια
να πιάσου τσι φυγόδικους που θα τσι βρούνε χώρια.
Εις το Τραχήλι στο σελί εκεί συναντηθήκα
σε κείνη τη συνάντηση πολλοί εσκοτωθήκα.
Απ’το χωριό μας πήγανε πάνω στην εκκλησία
τότες παρακαλούσαμε όλοι τη Παναγία.
Επήρανε το Βασιλιό και δεύτερο το Στάθη
πάλι καινούριος πόλεμος γι’αυτούς τους δυο εστάθη.
Και από κει μας πήγανε πίσω στον Αη Γιώργη
ετοτεσάς σκοτώσανε κείνο το Καργογιώργη.
Και κάτω μας εκάνανε στση Νύβριτου τα μέρη
ήθελε ο Θιος τω Βορριζώ τα βάσανα να φέρει
Σε πέντε μέρες σκοτεινές οπίσω επιστρέψαν
μια κοπελιά σκοτώσανε κι από κειας εμισέψαν.
Το χωριό μας ήτανε απαγορευμένη ζώνη κι αυτό ήρχουντανε και άντρες και γυναίκες να βρούνε πράμα που επόμεινε από τα καημένα σπίθια. Ήρχουντανε και βοσκοί κι εφέρνανε τα οζά ντως. Κι ίσαμε να’κούσουνε γερμανοί, εσπάσανε και φύγανε. Και μια γυναίκα από την αποπέρα μπάντα δεν εκαλογροίκανε και τση παίξανε και τη σκοτώσανε. Ελένη τη λέγανε…[5]
Ε. Στυλιανός Βεϊσάκης, Εμμανουήλ Βεϊσάκης, Αριστείδης Σαλούστρος και
Χαράλαμπος Χαραλαμπάκης, (έγγραφο 3)
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Ηράκλειον τη 27/10/43
Αρ. Πρωτ. 791
Προς
Τον κ. Πρόεδρον της Κοινότητος Βορριζίων
Διαβιβάζομεν συνημμένως την από 27/10/1943 διαταγήν του Γερμανικού Φρουραρχείου προς την Κοινότητά σας και παραγγέλλομεν ίνα επειγόντως συμμορφωθήτε προς ταύτην.
Ο ΝΟΜΑΡΧΗΣ
………………………………
Αριθ. Πρωτ. 791 Ηράκλειον τη 27/10/43
Προς
Τον κ. Πρόεδρον της Κοινότητος Βορριζίων
Δια της Νομαρχίας Ηρακλείου
Αφορά: Προφυλακισμένους
Οι εν προφυλακίσει ευρισκόμενοι Έλληνες Στυλιανός Βαϊσάκης[6] γεννηθείς το 1908, Εμμαν. Βαϊσάκης[7] γεννηθείς το 1908, Αριστείδης Σαλούστρος γεννηθείς το 1926 και Χαράλαμπος Χαραλαμπάκης ή Ρωμανάκης γεννηθείς το 1914, έπρεπε να μεταφερθούν εις Στερεάν Ελλάδα, πιθανότατα ούτοι απωλέσθησαν κατά την μεταφοράν συνεπεία Εχθρικής ενεργείας.
Εντέλλεται ο Πρόεδρος της Κοινότητος όπως ειδοποιήση σχετικώς τους οικείους του.
…εδούλευγα την κατοχή στο γερμανικό ραφείο. Στο σπίτι του Μπουρνέλη. Το είχανε επιτάξει και το κάνανε ραφείο. Το παλιό σχολειό του Καστελλίου. Εγώ εμάθαινα ράφτης. Και με πήρανε μια μέρα οι γερμανοί στη δεκαπενταμερία. Μ’έστειλε ο Πρόεδρος του Καστελλίου. Και λέω στον επιστάτη. Εγώ κατέχω να ράφτω, μπας και θέτε κανένα ράφτη ; Το μεσημέρι με καλέσανε και μου’πανε από την άλλη μέρα να πηγαίνω στο ραφείο στο Καστέλλι. Και εφέρνανε οι γερμανοί τα ρούχα ντως, στρατιωτικά και πολιτικά και τα ράβαμε. Εφέρνανε και των αεροπόρων ντως. Ήτανε πολλοί στο αεροδρόμιο στο Καστέλλι. Και μια μέρα πιάνω κουβέντα με έναν ντως. Μου φάνηκε στενοχωρημένος. Σπαστά γερμανικά, ελληνικά, εκαταφέραμε να συνεννοηθούμε λίγο. Γιατί κι εμείς κι αυτοί, είχαμε μάθει μερικές λέξεις από τσι γλώσσες που μιλούσαμε. Και μου λέει ότι επήγανε αεροπλάνα από το Καστέλλι και εβομβαρδίσανε ένα χωριό στο Τυμπάκι κοντά. Γιάντα του λέω επήγατε στο χωριό ; Και τσι αθρώπους ; Ετσά μας ε διατάξανε. Και αφήκαμε τσι βόμβες στο χωριό κι εγυρίσαμε στο αεροδρόμιο. Τρία αεροπλάνα επήγαμε δυο φορές μου’πε. Ήτανε το καλοκαίρι του 1943.Μετά την κατοχή, ήμαθα ότι το χωριό που βομβαρδίσανε οι γερμανοί, ήτανε τα Βορρίζα…[9]
Ζ. Ευάγγελος Χατζηδάκης, Πρόεδρος Κοινότητας Βοριζζίων, (έγγραφο 4)
Εν Ηρακλείω τη 21/1/44
Προς
Τον κ Ευάγγελον Γεωργ. Χατζηδάκην
Πρόεδρον της Κοινότητος Βορριζίων
Εις απάντησιν της από 2/1/1944 αιτήσεώς σας υποβληθείσης προς το Γερμανικόν Φρουραρχείον, γνωρίζομεν υμίν ότι ως εγνώρισεν ημίν το Φρουραρχείον δεν γίνεται αποδεκτή.
Ο Νομάρχης
……………………………………….
Αίτησις
Ευαγγέλου Γεωργίου Χατζηδάκη
Προέδρου Κοινότητος
Βορριζίων
Εν Νιβρήτω τη 2- 1- 44
Προς
Τον Αξιότιμον Κον Διοικητήν Ηρακλείου- Ηράκλειον
Αξιότιμε Κε Διοικητά
Την 26ην Αυγούστου 1943 κατά την καταστροφήν του χωρίου μας Βορρίζα μοι αφαιρέθησαν παρά των ημετέρων στρατιωτών ένα βόδι δύο ετών, ένορχον μαύρο και μία γουρούνα έγγυον ως και 3 ετέρους χοίρους μικρούς. Και επειδή άνευ τοιούτων αδυνατώ σήμερον να συντηρήσω την οικογένειάν μου, μη δυνάμενος ελλείψει βοός να καλλιεργήσω τα κτήματά μου, παρακαλώ υμάς όπως ευαρεστούμενοι διατάσσητε και μοι επιστραφώσιν τα ανωτέρω ζώα, ήτοι το βόδι και η γουρούνα, άτινα κρατούνται σήμερον εις Γεωργικήν Σχολήν Μεσσαράς, πλην των τριών μικρών χοίρων, δια τα οποία δεν αιτώ να μοι επιστραφούν
«…κατά τη διάρκεια της παραμονής μας στο πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου με τη μονάδα αεροφωτογράφισης 2(F)123, δύο αεροπορικά σμήνη, από τρία αεροσκάφη το καθένα, πήραν εντολή να επιχειρήσουν σε ένα χωριό κοντά στο αεροδρόμιο Τυμπακίου. Τα σμήνη απογειώθηκαν από το Καστέλλι και εκτέλεσαν την αποστολή τους. Προηγουμένως όμως, μετά από συνεννόηση με τον Διοικητή του Φρουρίου Κρήτης, οι κάτοικοι απομακρύνθηκαν και νομίζω ότι δεν υπήρξαν θύματα από τους βομβαρδισμούς. Το όνομα του χωριού ήταν Βορρίζα…».[11]
Θ. Επιστροφή στρατιωτών από τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, (έγγραφο 5)
Εν Ηρακλείω τη 17- 4-42
Προς
Το Γερμανικό Φρουραρχείο Ηρακλείου
Ενταύθα
Εν συνεχεία προς τας από 24/2/42 και 9/3/42 αναφοράς ημών σχετικώς με τους αφιχθέντας εκ της Ηπειρωτικής Ελλάδος από 1- 6- 41 μέχρι σήμερον στρατεύσιμους και μη λαμβάνομεν την τιμήν να υποβάλλωμεν και τα στοιχεία των υπολοίπων Κοινοτήτων, εξαχθέντα εκ των πινάκων τους οποίους μας υπέβαλον.
1) Εκ της Κοινότητος Λιγορτύνου επανήλθον από 1- 6- 41 μέχρι σήμερον 21 άτομα
2) » » » Αγ. Παρασκιών » » » » » 41 »
3) » » » Κεραμουτσίου » » » » 5 »
4) » » » Βαχού Βιάννου » » » » 16 »
5) » » » Πατσιδέρου » » » » 30 »
6) » » » Επισκοπής » » » » 68 »
7) » » » Λαγολιού » » » » 4 »
8) » » » Ρογδιάς » » » » 33 »
9) » » » Πυργού » » » » 32 »
10) » » » Κλήματος » » » » 30 »
11) » » » Βόρων » » » » 43 »
12) » » » Καλού Χωριού » » » » 18 »
13) » » » Άνω Μαλλίων » » » » 24 »
14) » » » Δαμάστας » » » » 28 »
15) » » » Σκορβούλων » » » » 12 »
16) » » » Εληάς » » » » 54 »
17) » » » Καμηλάρι » » » » 36 »
18) » » » Κουσσέ » » » » 21 »
19) » » » Ανωπόλεως » » » » 32 »
20) » » » Αμαριανού » » » » 15 »
21) » » » Αγίου Βασιλείου Πεδ. » » » » 26 »
22) » » » Σκαλανίου » » » » 37 »
23) » » » Καλυβίων » » » » 8 »
24) » » » Ίνι Μονοφατσίου » » » » 21 »
25) » » » Καινούργιου Χωριού » » » » 21 »
26) » » » Νιπηδητού » » » » 26 »
27) » » » Πολυθέας » » » » 14 »
28) » » » Καστελλιανών » » » » 53 »
29) » » » Γρηγοριάς » » » » 15 »
30) » » » Αχεντριά » » » » 21 »
31) » » » Φανερωμένης » » » » 44 »
32) » » » Σίββα » » » » 35 »
33) » » » Σμάρι » » » » 49 »
34) » » » Σγουροκεφάλι » » » » 15 »
35) » » » Καμαρίου » » » » 23 »
36) » » » Ασκών » » » » 12 »
37) » » » Σταβγιών » » » » 53 »
38) » » » Φόδελαι » » » » 29 »
39) » » » Μεσοχωριού » » » » 34 »
40) » » Βορριζίων » » » » 16 »
Εις τας περιφερείας των Κοινοτήτων Σίββα, Κασταμονίτσας και Πετροκεφαλίου ουδείς επανήλθεν από 1/6/41 μέχρι σήμερον, διατί … και προ του πολέμου μόνιμον κατοικίαν της Κρήτης.
ΙΓ. Διαταγή «δια την σφαγήν βώιου κρέατος και χοίρων», (έγγραφο 9)
Όπως εξασφαλισθώσιν αι ανάγκαι εις νωπόν κρέας του Γερμανικού στρατού, διατάσσεται :
1) Η σφαγή βοΐου κρέατος παντός είδους δια τον αστικόν πληθυσμόν απαγορεύεται και τιμωρείται.
2) Τα ώριμα προς σφαγήν κτήνη πρέπει να προσφέρονται προς αγοράν εις τα πρατήρια του Γερμανικού στρατού.
3) Εάν η σφαγή ζώου τινός καταστή αναγκαία δι’ ένα οιονδήποτε λόγον, δια τούτο να αναφερθή εις τον αρμόδιον Δήμαρχον ή εις την πλησιεστέραν ελληνικήν αστυνομικήν υπηρεσίαν με σύγχρονον δήλωσιν του λόγου σφαγής ως και του βάρους του ζώου ζώντος και σφαγέντος
4) Επίσης και το εξ’ανάγκης σφαζόμενον ζώον πρέπει να παραδοθή απαραιτήτως εις το πρατήριον του Γερμανικού στρατού προς αγοράν. Συγχρόνως δέον να προσκομίζεται και το πιστοποιητικόν του Δημάρχου ή της Ελλην. Αστυνομικής αρχής.
5) Όστις προσφέρει προς αγοράν ή αγοράζει μέλαν κρέας θα τιμωρείται συμφώνως προς την διαταγήν περί επιβολής αστυνομικών ποινών υπό του Φρουράρχου εις την κατεχομένην ελληνικήν περιφέρειαν. Το κρέας διατίθεται άνευ αποζημιώσεως προς το συμφέρον του Γερμανικού στρατού.[16]
τους Σταθμούς χωρ/κής Κρουσώνος, Καμαρών Ζαρού, Κανλί Καστελίου, Αγίας Βαρβάρας, Δαφνών, Σχοινιά, Ανωγείων Μυλοποτάμου, Αστ. Τμημ. Ηρακλείου και Φυλ. Χωρ/κής Λαρανίου.
Άμα τη λήψει της παρούσης παραγγέλνω όπως εξακριβώσητε τάχιστα τα περιουσιακά στοιχεία των κάτωθι αναγραφομένων καταγομένων εκ της περιφερείας σας και εντός 5θημέρου από της λήψεως της παρούσης και υπό προσωπικήν ευθύνην των Σταθμαρχών σας μοι αναφέρητε σχετικώς επειγόμενοι να εκτελέσωμεν διαταγήν των Γερμανικών αρχών.
ΙΕ. Ίδρυση παιδικών συσσιτίων στα Βορρίζα, (έγγραφο 11)
Εν Ηρακλείω τη 3-11-44
Προς ΤΟΝ ΕΡΥΘΡΟΝ ΣΤΑΥΡΟΝ
Έχομεν την τιμήν να σας διαβιβάσωμεν την συνημμένην από 26-10-44 αίτησιν του Δημοδιδασκάλου Βορριζίων δι’ης ούτος ζητεί την ίδρυσιν παιδικών συσσιτίων και την παροχήν ενδυμάτων και φαρμάκων και παρακαλούμεν όπως, εφ’όσον η υπηρεσία υμών έχει την ευχέρειαν ταύτην πραγματοποιήσητε τα αιτούμενα.
ΙΣΤ. Συνέδρια Κοινοτήτων, Βόροι, 29 Δεκεμβρίου 1942, συμμετοχή Κοινότητας
Βορριζίων, (Κρητικός Κήρυξ, αποσπάσματα εφημερίδας 1, 2 και 3)
Την 1η Ιουνίου 1941, η Κρήτη πέρασε στα χέρια των γερμανών. Η επιχείρηση «Ερμής» τελείωσε, μετά από μάχες έντεκα ημερών. Οι κυριότερες δόθηκαν στο Μάλεμε, στο Γαλατά, στις πόλεις του Ρεθύμνου, του Ηρακλείου και στο αεροδρόμιο Ηρακλείου. Τα αποτελέσματα ήταν γνωστά. Οι γερμανοί απώλεσαν μεγάλο μέρος των ειδικών δυνάμεων (αλεξιπτωτιστών), που διέθεταν και οι συμμαχικές δυνάμεις με τους κρητικούς, εκατοντάδες νεκρούς και πολεμικό υλικό.
Η Κρήτη για τους γερμανούς, βρίσκονταν σε ένα κομβικό σημείο των επιχειρήσεών τους. Κοντά στη Μέση Ανατολή και στα πετρέλαια των αραβικών κρατών. Ο Χίτλερ με τους επιτελείς του, αποφάσισαν να την κρατήσουν απόρθητη, και την ονόμασαν «Φρούριο Κρήτη». Ανέπτυξαν στρατιωτικές δυνάμεις, σε όλη την έκτασή της και ορίστηκε διοικητής ανώτατος αξιωματικός, με το βαθμό του Στρατηγού.
Αμέσως ξεκίνησαν οχυρωματικά έργα με υποχρεωτική εργασία (δεκαπενταμερίες) όλων των κατοίκων, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στα αεροδρόμια Μάλεμε, Ηρακλείου, Καστελλίου και Τυμπακίου.
Η ολιγωρία αρκετών Προέδρων των Κοινοτήτων, που είχαν αναλάβει το έργο της σύνταξης των εργατικών καταλόγων, η απροθυμία του πληθυσμού στην καταναγκαστική εργασία, το αντάρτικο που αναπτύχτηκε στα βουνά της Κρήτης και τα σαμποτάζ που ακολούθησαν, η συγκέντρωση των σιτηρών, οι φόροι που επέβαλλε το κατοχικό καθεστώς με τους συνεργάτες του στα αγροτικά προϊόντα και ο κίνδυνος του «κομμουνισμού και μπολσεβικισμού», ήταν οι αιτίες σύγκλησης των Κοινοτικών Συνεδρίων, που διέταξαν οι γερμανοί διοικητές του «Φρουρίου Κρήτης» στον νομό Ηρακλείου.
Με διαταγή του Φρουράρχου Ηρακλείου, ορίστηκε η υποχρεωτική παρουσία των Προέδρων των Κοινοτήτων, των δασκάλων και ιερέων των χωριών στα Συνέδρια. Όλα τα χωριά του νομού Ηρακλείου συμμετείχαν στους τέσσερις κύκλους Συνεδρίων, που έγιναν από 29 Ιουνίου 1942 ως 10 Δεκεμβρίου 1943.
Ο γερμανός Στρατηγός Αντρέ, καθόρισε τους δύο πρώτους κύκλους Συνεδρίων και ο Στρατηγός Μπρώυερ που τον αντικατέστησε, τους άλλους δύο κύκλους που ακολούθησαν.
Στην πόλη του Ηρακλείου και σε χωριά της ενδοχώρας πραγματοποιήθηκαν συνολικά εικοσιένα Συνέδρια. Στα Συνέδρια συμμετείχαν οι στρατιωτικοί εκπρόσωποι των κατοχικών αρχών και οι διορισμένοι πολιτικοί εκπρόσωποί τους, (Υπουργός Γενικός Διοικητής Κρήτης, Νομάρχες, Δήμαρχοι, Διευθυντές υπηρεσιών, Επιθεωρητές Εκπαίδευσης, κ.ά.). Ως χώροι των Συνεδρίων ορίστηκαν δεκατρείς αίθουσες σχολείων, ένας ναός, μία αίθουσα Ειρηνοδικείου, τρεις ειδικά διακοσμημένες αίθουσες, και τα θέατρα Πουλακάκη και Μινώα, της πόλης του Ηρακλείου.
Σκοπός των Συνεδρίων ήταν η «διαφώτιση» του πληθυσμού, η ανάπτυξη της γερμανικής προπαγάνδας και η «συνεργασία των πολιτών με τις κατοχικές αρχές». Οι δάσκαλοι και τα σχολεία, χρησιμοποιήθηκαν από τη γερμανική προπαγάνδα ως εργαλεία διαφώτισης, αφού διατάχτηκαν και υποχρεώθηκαν να μεταφέρουν στους κατοίκους των χωριών τις γερμανικές απόψεις που αναπτύχθηκαν στα Συνέδρια αυτά. Όμως παρά τις προσπάθειες των γερμανών προπαγανδιστών, πολλοί δάσκαλοι μετά το τέλος των Συνεδρίων, αδιαφόρησαν και δεν υπάκουσαν στις γερμανικές διαταγές, σε αντίθεση με όσα γράφονταν στη φιλογερμανική εφημερίδα του Ηρακλείου «Κρητικός Κήρυξ».
Το Συνέδριο στο χωριό Βόρρους ξεκίνησε την Τρίτη 29 Δεκεμβρίου 1942 στις 10 η ώρα το πρωί. Παρευρέθηκαν ο Φρούραρχος Ηρακλείου, ο Νομάρχης, ο Επιθεωρητής Νόλτε, ο Διευθυντής της εφημερίδας «Κρητικός Κήρυξ» Πέτρος Βάρβογλης και ο σύνδεσμος μεταξύ Νομαρχίας και Φρουραρχείου Γκριδάκης.
Το Φρούραρχο και την ακολουθία χαιρέτισαν στους Βόρρους όλες οι αντιπροσωπείες των Κοινοτήτων με επικεφαλής τον ακούραστο Πρόεδρο Βόρρων
κ. Μ. Πολυχρονάκη, ο οποίος προσέφερε ανθοδέσμες στον Φρούραρχο και την ακολουθία του.
Στην ομιλία του ο Φρούραρχος αναφέρθηκε στις συνθήκες του πολέμου και τις αιτίες που η Ελλάδα αντιτάχτηκε τις ναζιστικές δυνάμεις, γεγονός που κατά τη γνώμη του ήταν σφάλμα της Ελληνικής κυβέρνησης. Λέγοντας τις γνωστές προπαγανδιστικές θεωρίες ότι η γερμανία πολεμά για να σωθεί η Ευρώπη και ο πολιτισμός της από το μπολσεβικισμό, προτείνει τη συνεργασία του πληθυσμού με τα στρατεύματα κατοχής.[21] Ειδική αναφορά έκανε για τα οχυρωματικά έργα και την καταναγκαστική εργασία των κατοίκων.
Το μεσημέρι παρατέθηκε γεύμα από τον Προέδρο της Κοινότητας
κ. Πολυχρονάκη κατά την διάρκεια του οποίου ανταλλάχτηκαν θερμές προπόσεις μεταξύ του Φρουράρχου και του Προέδρου των Βόρρων. Στις 3 το απόγευμα οι επίσημοι αναχώρησαν και επέστρεψαν στο Ηράκλειο.[22]
Εν συνεχεία της υπ’αρ. 33/28/7 από 30/3/43 αναφοράς μου, λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω ότι και άλλα πρόσωπα, εκτός εκείνων τα οποία ήδη ανέφερα, ανεχώρησαν δια το εξωτερικόν, και μάλιστα δια χώρας ευρισκομένας εις εμπόλεμον κατάστασιν, με τας δυνάμεις του Άξονος,. Κατωτέρω δηλώ εις υμάς τα πρόσωπα ταύτα και τας περιουσίας των.
Εμμανουήλ Παντουβάς
α) Εν τη περιφερεία «Πατέλες» ένα σπίτι συνιστάμενον από ένα μεγάλο δωμάτιο, 3 μικρότερα δωμάτια και από 1 τζάκι. Τα δωμάτια ταύτα κατέχονται από την γερμανικήν μονάδα 21285 D.
β) Εν τη περιφερεία «Μπεντεβή Καμάρα» Ηρακλείου 1 σπίτι συνιστάμενον από 3 δωμάτια και 1 ημιτελές εις τον πρώτον όροφον, ισόγειον και μαγειρείον. Το σπίτι τούτο κατέχεται από την γερμ. Μονάδα 23127.
γ) Εν τη περιφερεία «Φοινικιά» 1 αμπέλι σουλτανί.
Μύρων Σαμαρείτης
α) Εν τη περιφερεία «Κεφαλοβρύσι» πλησίον του χωρίου Πρινιάς, έναν αγρόν 30 στρέμματα.
β) Εν τη περιφερεία «Πλάκα Κεφάλα», πλησίον του χωρίου Πρινιάς, 1 αγρόν, 36 στρέμματα.
Κωνσταντίνος Κατσιφαράκης
α) Ένα σπίτι εν τω χωρίω Αγίαν Βαρβάρα
β) Εις θέσιν «Αλαδανιά» Αγίας Βαρβάρας, ένα αμπέλι 16 εργατών.
γ) Εις θέσιν «Αλαδανιά», Αγίας Βαρβάρας, ένα αμπέλι 4 εργατών
Εις την από 17-11-1943 έκκλησιν του Διοικ. του Φρουρίου Κρήτης προς τον πληθυσμόν, μνημονεύεται εις την 4 παράγραφον ότι αι απαγορευμέναι ζώναι, εις τας ληστοκρατουμένας περιοχάς, αίρονται. Επειδή δεν ήτο βέβαιον εάν και η απηγορευμένη περιοχή του όρους Ίδη περιλαμβάνεται, απηυθύνομεν σχετικόν ερώτημα εις τον κ. Διοικητήν του Φρουρίου, όπως απήντησεν ως εξής : «Η απηγορευμένη ζώνη του όρους Ίδη παραμένει όπως έχει».
Εντέλλεται η Νομαρχία όπως πληροφορήση τον πληθυσμόν δια του τύπου, ότι η είσοδος εις την απηγορευμένην ζώνην της Ίδης απαγορεύεται.
Το Γερμανικόν Φρουραρχείον Ηρακλείου γνωρίζει ημίν ότι κατ’απόφασιν του Φρουρίου Κρήτης η απηγορευμένη ζώνη του όρους Ίδη ως έχει καθορισθή δια προηγουμένων διαταγών, διατηρείται επακριβώς όπως έχει και έσω προς γνώσιν πάντων προς αποφυγήν οιουδήποτε δυστυχήματος».[27]
ΙΘ. Συγγενείς Βορριζανών, καταδιωκόμενοι από τις γερμανικές αρχές,
(Ελεύθερη Κρήτη, απόσπασμα εφημερίδας 4)
«Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Καινουρίου
Λαμβάνω την τιμήν εις εκτέλεσιν της υπ. αριθ. 39/1/4α ημετέρας διαταγής ν’αποστείλω συνοδεία τους κάτωθι αναγραφόμενους συγγενείς των υπό των Γερμανικών αρχών καταδιοκομένων ατόμων συλληφθέντων υπό του τον υπό τον Ανθ. Κ. Φιλιπάκην Κωνσταντίνον μεταβατικού αποσπάσματος και να παρακαλέσω δια την επί το αυτόθι στρατόπεδο συγκεντρώσεως κράτησίν των καθ’όσον κατά τας παρασχεθείσας εξακριβωμένας πληροφορίας … ούτοι όχι μόνον τροφοδοτούν και αποκρύπτουν επιμελώς τους εν γένει καταδιωκομένους κακοποιούς της περιφερείας μου αλλά και τους παρέχουν πληροφορίας επί των κινήσεων των αποσπασμάτων και λοιπών υπηρεσιών της υπ’εμέ Υποδ/σεως εις τρόπον ώστε να καθίσταται αδύνατος η σύλληψίς των.
Μετά τα σαμποτάζ των αεροδρομίων Καστελλίου Πεδιάδος, (10 Ιουνίου 1942) και Ηρακλείου, (13 Ιουνίου 1942), ο Νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Πασσαδάκης απέστειλε την παρακάτω εγκύκλιο στις αστυνομικές αρχές του νομού : «…λόγω των τελευταίων λυπηρών γεγονότων, το Φρούριον Κρήτης επέβαλε πρόστιμον εις τας Κοινότητας του Νομού 100 τόνων ελαίου. Κατόπιν τούτου διετάξαμεν τους Προέδρους των Κοινοτήτων όπως εισπράξωσι από όλας τας οικογενείας της Κοινότητός των εξ΄ ίσου το καθορισθέν ποσόν δια εκάστην Κοινότητα. Εντελλόμεθα όθεν όπως επιβλέψητε δια την είσπραξιν του προστίμου τούτου ως και δια την μεταφοράν του εις τα Κέντρα άτινα έχομεν καθορίσει και εκείθεν η εταιρεία «Τάλως» θέλει παραλάβη. Δεν επιτρέπεται αδιαφορία εις την εκτέλεσιν της άνω διαταγής και δέον θα συνεπάγεται βαρυτάτας συνεπείας εκ μέρους του Φρουρίου Κρήτης…».
Παρά τους εκφοβισμούς και τις απειλές του Νομάρχη Ηρακλείου και των κατοχικών αρχών, πολλές Κοινότητες δεν παρέδωσαν το πρόστιμο ελαίου που τους αναλογούσε στην εταιρεία Τάλως. Μεταξύ αυτών και η Κοινότητα Βορριζίων.
[3] Σηφάκης Εμμανουήλ του Ιωάννου, Αγία Βαρβάρα Ηρακλείου, Πέμπτη 5 Αυγούστου 2010.
Τα πρόστιμα σε λάδι εξαθλίωναν ακόμη περισσότερο τους υπόδουλους κρητικούς. Πολλοί δεν μπορούσαν να αποδώσουν το μερίδιο που τους αντιστοιχούσε, με αποτέλεσμα να δανείζονται, αδυνατώντας να επιστρέψουν τη δανεική ποσότητα. Τα πρόστιμα παραδίδονταν στο γερμανικό Φρουραρχείο και στην Εταιρεία ΤΑΛΩΣ, ο ρόλος της οποίας διερευνάται τα κατοχικά χρόνια 1941-1945, (όπως και της ιταλικής εταιρείας BALURI). Τα πρόστιμα ελαίου γίνονταν ακόμη δυσβάστακτα, όταν επιβάλλονταν σε κτηνοτροφικές Κοινότητες όπως τα Βορρίζα. Οι κάτοικοι της Κοινότητας Βορριζίων, είχαν ως κύρια ασχολία την κτηνοτροφία. Το λιγοστό λάδι που παρήγαγαν, το χρησιμοποιούσαν για τις ανάγκες της οικογενείας τους. Γι’αυτό αδυνατούσαν να καταβάλουν πρόστιμο ελαίου στο «Φρούριο Κρήτης». Οι γερμανοί Διοικητές της Κρήτης τα χρόνια 1941-1945, (Στούντεντ, Αντρέ, Μπρώυερ, Μίλερ και Μπέντακ), επέμεναν σ’αυτά τα πρόστιμα ως το τέλος της κατοχής.
Ο όρμος του Τσούτσουρα, τα πρώτα χρόνια της κατοχής, ήταν λιμάνι διαφυγής των Βρετανών, που περιφέρονταν στο εσωτερικό του νησιού μετά τη μάχη της Κρήτης. Το δόγμα της συλλογικής ευθύνης του φασισμού και ναζισμού των κατακτητών, ώθησε τους Διοικητές του «Φρουρίου Κρήτης» να επιβάλουν ποινές σε λάδι και πρόβατα στις γύρω από τον Τσούτσουρα Κοινότητες. Τα Βορρίζα, αν και βρίσκονταν σε απόσταση αρκετών χιλιομέτρων από τον Τσούτσουρα, τιμωρήθηκαν να παραδώσουν 30 πρόβατα αναπαραγωγής στις γερμανικές αρχές.
[5] Μαρία Καργάκη – Δαμιανάκη, Βορρίζα, Πέμπτη 5 Αυγούστου 2010. Η Μαρία Καργάκη περιγράφει την καταστροφή του χωριού της από τα γερμανικά αεροπλάνα. Θυμάται το τραγούδι του Καστελολευτέρη και περιγράφει το θάνατο της συγχωριανής της Ελένης. Οι στίχοι του τραγουδιού
επήρανε το Βασιλιό και δεύτερο το Στάθη
πάλι καινούριος πόλεμος γι’αυτούς τους δυο εστάθη
αναφέρονται στο Βασίλη Ζαχαριουδάκη και στο Στάθη Καμπουράκη. Η Ελένη που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς, ήταν η Ελένη Ανδρουλάκη.
Κατά τη διάρκεια της κατοχής, πολλοί Κρήτες κρατούμενοι των φυλακών Αγυιάς και Ηρακλείου, μεταφέρονταν με πλοία στην Αθήνα με τελικό προορισμό τη γερμανία και τα στρατόπεδα εργασίας. Οι Βορριζανοί Στυλιανός Βεϊσάκης, Μανόλης Βεϊσάκης, Αριστείδης Σαλούστρος και Χαράλαμπος Χαραλαμπάκης, πνίγηκαν κατά τη μεταφορά τους στον Πειραιά. Η αναφορά των γερμανών ότι «…απωλέσθησαν κατά την μεταφοράν συνεπεία Εχθρικής ενεργείας…», ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αφού το βρετανικό πολεμικό ναυτικό καταβύθιζε τα γερμανικά πλοία, που έπλεαν στο Αιγαίο Πέλαγος.
[9] Μανόλης Σμαριαννάκης του Χριστόφορου, Διαβαϊδέ Πεδιάδος, Ιούλιος 2007.
Την 1η Ιουνίου 1941, έφτασαν στην πλατεία Μεϊντάνι, στο Καστέλλι Πεδιάδος, οι πρώτοι γερμανοί αλεξιπτωτιστές πάνω σε μοτοσικλέτες. Από την 1η Ιουνίου, το Καστέλλι και το πολεμικό του αεροδρόμιο, (το οποίο δέσποζε ημιτελές στον κάμπο της Επαρχίας Πεδιάδος), απετέλεσαν κομβικό σημείο των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στην Κρήτη. Κάτω από σκληρές και απάνθρωπες συνθήκες, χιλιάδες κάτοικοι οδηγούνταν καθημερινά στα έργα του αεροδρομίου.
Το πρώτο τρίμηνο του 1942, το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου ήταν έτοιμο να υποδεχτεί τα γερμανικά αεροπλάνα. Έγινε επιχειρησιακό, με πολλαπλές καθημερινές πτήσεις και συγκεκριμένες αποστολές, όπως :
-Βομβαρδιστικά αεροσκάφη των γερμανών επιχειρούσαν καθημερινά από το Καστέλλι προς το μέτωπο της Αφρικής.
-Μεταγωγικά γερμανικά αεροσκάφη πετούσαν στη Μέση Ανατολή, μεταφέροντας εφόδια, νερό, οτιδήποτε ήταν απαραίτητο στις δυνάμεις του στρατηγού Ρόμελ, και επέστρεφαν στο Καστέλλι με γερμανούς τραυματίες, από τις σφοδρές μάχες της ερήμου.
-Κατασκοπευτικά αεροπλάνα Ju 86 της μονάδας 2(F)123, επιχειρούσαν από το αεροδρόμιο Καστελλίου σε ύψος 14.000 ποδών, όπου κανένα συμμαχικό αεροπλάνο δεν μπορούσε να φτάσει. Τα αεροσκάφη αυτά χρησιμοποιούσαν ειδικό καύσιμο, που φυλάσσονταν στις αποθήκες καυσίμων των Αποστόλων, κάνοντας λήψη αεροφωτογραφιών όλων των λιμανιών της Μεσογείου. Οι κασέτες με τις αεροφωτογραφίες έφταναν στο Καστέλλι με τα ίδια αεροπλάνα, και αφού γίνονταν η επεξεργασία από ειδικούς στο επιταγμένο Γυμνάσιο Καστελλίου, τα αποτελέσματα στέλνονταν στους αρμόδιους αξιωματικούς στη γερμανία και στη Ρώμη.
-Στον αεροδιάδρομο και στις εγκαταστάσεις του Καστελλίου, μεταστάθμευαν αρκετά αεροπλάνα για επισκευές.
-Από το αεροδρόμιο Καστελλίου γίνονταν αρκετές επιδρομές των γερμανών προς τα νησιά του Αιγαίου και κυρίως προς τα Δωδεκάνησα.
-Το ίδιο αεροδρόμιο εξυπηρετούσε και τις Ιταλικές δυνάμεις Κατοχής του νομού Λασιθίου. Καθημερινά το προσέγγιζαν, (μέχρι το Φθινόπωρο του 1943), δεκάδες Ιταλικά αεροπλάνα.
–Τέλος, γερμανικά καταδιωκτικά αεροσκάφη απογειώνονταν από το Καστέλλι και κατεδίωκαν τα συμμαχικά βομβαρδιστικά που έφταναν στην πεδιάδα του Καστελλίου, φορτωμένα με βόμβες.
Ο Μανόλης Σμαριαννάκης, αφηγείται ότι το χωριό Βορρίζα βομβαρδίστηκε από αεροπλάνα που επιχείρησαν από το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου.
[10] Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, (ΑΓΣΔΚ), Φ7β, δεσμίς 5α, αριθμ. 102-104. Την αίτηση που υπογράφει και στέλνει ο Πρόεδρος της Κοινότητας Βορριζίων στο γερμανό Φρούραρχο Ηρακλείου, καταδεικνύει τη γερμανική βαρβαρότητα της τετράχρονης κατοχής. Αφού λεηλατούσαν τα χωριά, αρπάζοντας ότι πολύτιμο είχαν οι κάτοικοι, ακόμη και τα ζώα τους, (πρόβατα, αγελάδες, μοσχάρια, χοίρους κ.α.), στη συνέχεια τα βομβάρδιζαν και τα πυρπολούσαν όπως τα Βορρίζα, στις 26 Αυγούστου 1943.
Ο Roberto Lebold, γιος του αγρότου Eduard Lebold, γεννήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 1914 στο Wiesbaden. Αφού τέλειωσε τα σχολεία της χώρας του, σπούδασε χρωμολιθογράφος. Από το 1935 υπηρέτησε στον γερμανικό στρατό ως το 1945, στην πολεμική αεροπορία, στο σμήνος 2 (F) 123 (σμήνος αναγνωρίσεως). Από τον Φεβρουάριο του 1941 ως τον Απρίλιο του 1945, επικεφαλής αξιολογήσεως αεροφωτογραφιών, με τον βαθμό του επιλοχία. Στις 5.5.1942 έρχεται στο αεροδρόμιο Καστελλίου και φεύγει στις 17.9.1944. Έχει τιμηθεί από την χώρα του με τρία παράσημα και από 3.5.1945 ως 8.8.1945 υπήρξε αιχμάλωτος πολέμου.
Μετά τον πόλεμο εργάζονταν στην Τοπογραφική Υπηρεσία της Έσσης στο Wiesbaden.
Σαν συνταξιούχος από το 1977 εργάζονταν εθελοντικά για την προστασία της φύσης και των πουλιών.
Με το έγγραφο του Νομάρχη προς το γερμανικό Φρουραρχείο Ηρακλείου, ανακοινώνεται ότι, ως τις 17 Απριλίου 1942 από το μέτωπο του Εληνοϊταλικό πολέμου είχαν επιστρέψει στα Βορρίζα 16 στρατιώτες. Η επιστροφή των Κρητών στρατιωτών με τη λήξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου ήταν δύσκολη και γίνονταν με καΐκια μέσω των νότιων ακτών της Πελοποννήσου. Οι κρητικοί στρατιώτες έπρεπε από την Αθήνα να καταφύγουν στους νομούς Λακωνίας και Μεσσηνίας και από εκεί με καΐκια στο ακρωτήρι της Γραμβούσας στα Χανιά.
16-17. Ο Νομάρχης Ηρακλείου, ενημερώνει με έγγραφο τον Φρούραρχο Ηρακλείου για το σύνολο των Κοινοτήτων του νομού του. Ακολούθησε η απογραφή του πληθυσμού του νομού Ηρακλείου και η σύνταξη των καταλόγων για την αποστολή κατοίκων κάθε οικισμού, στην καταναγκαστική εργασία που επέβαλε το κατοχικό καθεστώς. Η αναλογία συνήθως ήταν ένας (1) εργάτης προς δέκα (10) κατοίκους.
πληθυσμός των χωριών του νομού Ηρακλείου. Από τον πίνακα, απουσιάζει η πόλη του Ηρακλείου. Για το Ηράκλειο συντάχθηκε ξεχωριστός κατάλογος εργασίας. Στον πίνακα δεν καταγράφονται οι κάτοικοι του Τυμπακίου και της Δαμάστας. Το Τυμπάκι εκκενώθηκε το Φεβρουάριο του 1942 και στην απογραφή δεν είχε κατοίκους. Ο λόγος της απουσίας του αριθμού των κατοίκων της Δαμάστας, δεν μας είναι γνωστός.
[15] Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, (ΑΓΣΔΚ), Φ6α, υποφ. 5μ, αριθμ. 1576-1581, 18 Αυγούστου 1943. Ο Νομάρχης Ηρακλείου προς την kreiskommandantur Ηρακλείου.
Στις 11 Φεβρουαρίου 1942, το Γερμανικό Φρουραρχείο διατάσσει τη διενέργεια απογραφής. Για τον νομό Ηρακλείου, εξουσιοδοτεί τον Νομάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Πασσαδάκη και τον Διοικητή της Χωροφυλακής Ιωάννη Πωλιουδάκη να πράξουν ανάλογα. Από τον Νομάρχη, διαπιστώνεται ότι η Χωροφυλακή δεν διαθέτει πίστωση για την πρόσληψη εκτάκτων υπαλλήλων. Με απόφασή του, ορίζει τους εκπαιδευτικούς Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης για το έργο της απογραφής.
Τα αποτελέσματα της απογραφής των κατοίκων και η διαταγή του Διοικητή του Φρουρίου Κρήτης Αντρέ, ως προς το σύνολο των εργατών που ήταν υποχρεωμένες οι Κοινότητες και οι Δήμοι να στέλνουν στα οχυρωματικά έργα, (10 εργάτες ανά 100 κατοίκους), θα χρησίμευαν στην σύνταξη των οριστικών εργατικών καταλόγων. Η Κοινότητα Βορριζίων έπρεπε να στέλνει 118 εργάτες καταναγκαστικής εργασίας, κυρίως στα έργα του αεροδρομίου Τυμπακίου.
Άλλη μία απόφαση του «Φρουρίου Κρήτης», εξαθλίωσης των ορεινών πληθυσμών. Αξίζει να προσεχθεί η τελευταία παράγραφος της διαταγής «…το κρέας διατίθεται άνευ αποζημιώσεως προς το συμφέρον του Γερμανικού στρατού…».
[17] Αρχείο Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων (Α.Ο.Α.), Φακ. 1942, αριθ. 13, 20 Ιουλίου 1942. Διοίκηση Χωροφυλακής Ηρακλείου προς Σταθμούς Χωροφυλακής Κρουσώνος, Καμαρών, Ζαρού, Κανλί Καστελλίου, Αγίας Βαρβάρας, Δαφνών, Σχοινιά, Ανωγείων Μυλοποτάμου, Αστ. Τμημ. Ηρακλείου και Φυλ. Χωρ/κής Λαρανίου.
Στις 20 Ιουλίου 1942, η Διοίκηση Χωροφυλακής Ηρακλείου με επείγουσα διαταγή που απέστειλε στους Σταθμούς Χωροφυλακής της ενδοχώρας του νομού και των Ανωγείων Ρεθύμνου, αναζητούσε τα περιουσιακά στοιχεία τριάντα δύο πατριωτών. Το έγγραφο έδιδε προθεσμία πέντε ημερών για απάντηση και το υπέγραφε ο διορισμένος από τα στρατεύματα κατοχής Διοικητής Διοικήσεως Ηρακλείου Ι. Πωλιουδάκης, ο οποίος μόλις προ ενός μηνός, (της εγκυκλίου), είχε από τύχη γλιτώσει τον θάνατο από ενέδρα που του είχαν στήσει άντρες της κρητικής αντίστασης. Στον κατάλογο των τριάντα δύο ονομάτων, εμπεριέχεται το σύνολο περίπου των αντρών της ένοπλης κρητικής αντίστασης και οι Αρχηγοί Καπετάνιοι Μανόλης Μπαντουβάς, Γιώργης Πετράκης-Πετρακογιώργης, Αντώνης Γρηγοράκης-Σατανάς, Γιάννης Δραμουντάνης-Στεφανογιάννης. Μεταξύ των αντρών και τρεις από τα Βορρίζα, (Ψαρογιώργης, Βεϊσομανόλης και Λεονταράκης Μιχάλης). Ο Γεώργιος Χατζάκης ή Χατζογιώργης, που στην κατάσταση αναφέρεται κάτοικος Βορριζίων, ήταν από το χωριό Καμάρες.
Είχαν προηγηθεί της εγκυκλίου οι εκτελέσεις ορισμένων προδοτών-συνεργατών των στρατευμάτων κατοχής, η απόπειρα εκτέλεσης του Ιωάννου Πολιουδάκη, τα σαμποτάζ των αεροδρομίων Καστελλίου Πεδιάδος και Ηρακλείου, (10 και 13 Ιουνίου 1942) και οι εκτελέσεις αρχικά δώδεκα και στη συνέχεια πενήντα πατριωτών στον Ξηροπόταμο Ηρακλείου.
[18] Από το έγγραφο και την ανάγνωση των ονομάτων, εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι το δεύτερο χρόνο της Κατοχής (1942), ελάχιστοι ήταν οι αντάρτες που λημέριαζαν στα Κρητικά βουνά και ζούσαν μακριά από τις οικογένειες και την θαλπωρή του σπιτιού τους.
Για την ερμηνεία των ονομάτων του παραπάνω καταλόγου, δύο είναι οι λόγοι :
α) Τον Ιούνιο του 1942 πραγματοποιούνται στην Κρήτη – με απόλυτη επιτυχία – τα πρώτα σαμποτάζ επί Ελληνικού εδάφους, στα αεροδρόμια Καστελλίου Πεδιάδος και Ηρακλείου. Στις ομάδες των σαμποτέρ συμμετέχουν και Έλληνες (στο αεροδρόμιο Ηρακλείου ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Κωστής Πετράκης και στο αεροδρόμιο Καστελλίου οι Γιώργος Δουνδουλάκης, Κίμων Ζωγραφάκης, Γιώργος Ψαράκης και Κωστής Μαυραντωνάκης).
Οι Γερμανοί, μετά τα σαμποτάζ, θορυβήθηκαν αρκετά, (είχαν προηγηθεί οι εκτελέσεις πληροφοριοδοτών τους), με αποτέλεσμα την εκτέλεση πενήντα πατριωτών στη θέση Ξηροπόταμος Ηρακλείου. Προηγουμένως, στις αρχές Ιουνίου, είχαν εκτελεστεί άλλοι δώδεκα πατριώτες. Μετά τα θλιβερά γεγονότα του Ιουνίου, οι Γερμανοί αποφάσισαν να σταματήσουν προσωρινά τις εκτελέσεις σ’ολόκληρο το νησί. Αντ’αυτού, μέσω του φερεφώνου τους Ι. Πολιουδάκη, επικήρυξαν 32 Ηρακλειώτες μεταξύ αυτών τους Αρχηγούς Στεφανογιάννη, Πετρακογιώργη, Μπαντουβά, Σατανά, τους πλέον καταζητούμενους καθ’όλη τη διάρκεια της Κατοχής Κρουσανιώτες Χαράλαμπο Γιανναδάκη, Αντώνη Δομαλάκη, Δημήτρη Δομαλάκη, Νίκο Βιδάκη, τον Γιάννη Μπαντουβά, τον Χρήστο Μπαντουβά, τον Αναστάσιο Μπουτζαλή, τον Μύρωνα και Νικόλαο Σαμαρείτη, τον Γεώργιο Δραμουντάνη-Στεφανογιώργη και άλλους.
β) Από απογόνους των παραπάνω τριάντα δύο πατριωτών για εξακρίβωση των περιουσιακών τους στοιχείων, (όπως του Ζαχαρία Δραμουντάνη, γιου του Στεφανογιάννη), μαρτυρείται ότι τον παραπάνω κατάλογο με τα ονόματα βρήκαν οι Γερμανοί στον Τζων Πεντλέμπουρυ, όταν ανέσκαψαν τον τάφο του για να διαπιστώσουν αν ήταν όντως αυτός που είχε σκοτωθεί στη μάχη της Κρήτης.
…επήγαν οι Γερμανοί αι άνοιξαν το μνήμα που είχε ταφεί ο Άγγλος ο Πεντλέμπουρυ. Και εβρήκαν ότι το ένα μάτι του ήταν γυάλινο. Έψαξαν τα ρούχα του κι εβρέθηκε ένας κατάλογος με τριάντα ονόματα. Αυτοί ήτανε οι πρώτοι αντάρτες που εβγήκαν στο βουνό. Μέσα σ’αυτούς και ο πατέρας μου ο Στεφανογιάννης…
(αφήγηση Ζαχαρία Δραμουντάνη, Ιούνιος 2007).
[19] Αρχείο Ανδρέα Νάθενα, (ΑΑΝ), Φ7, αριθ. 1278. Ο δάσκαλος των Βορριζίων, απευθύνεται στον Στρατιωτικό Διοικητή Ηρακλείου Αντ/ρχη Ανδρέα Νάθενα, ζητώντας του να ιδρύσει στα Βορρίζα παιδικά συσσίτια και να παρέχει ενδύματα και φάρμακα στους κατοίκους.
[20] Στο Κοινοτικό Συνέδριο των Βόρρων, συμμετείχε και η Κοινότητα Βορριζίων με τον δάσκαλο, τον ιερέα και τον Πρόεδρο του χωριού.
[21]«…όσοι συνεργάζονται εθελουσίως μεθ’ ημών συνέχισεν ο κ. Φρούραρχος θα τυγχάνουν πάντοτε της προστασίας μας και της υποστηρίξεώς μας. Όσοι αντιθέτως επιθυμούν να δημιουργούν ζητήματα θα πεισθούν γρήγορα ότι δεν υπάρχει έδαφος προς κακοποιόν δράσιν…». Βλ. Εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ», 31 Δεκεμβρίου 1942.
[22] Εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ», 8 Δεκεμβρίου 1942 και 31 Δεκεμβρίου 1942.
[23] Γεώργιος Φαραγκουλιτάκης ή Σκουτελογιώργης, από τα Βορρίζα
[24] Γεώργιος Χαραλαμπάκης ή Μπαλάσκας, από τα Βορρίζα.
15 Απριλίου 1943. Ο Ιωάννης Πολιουδάκης, Διοικητής Χωροφυλακής Ηρακλείου προς Kreiskommandantur Ηρακλείου. Αναφορά περιουσίας επτά (7) καταζητούμενων από τις κατοχικές αρχές, μεταξύ των οποίων και δύο Βορριζανοί, ο Γεώργιος Φαραγκουλιτάκης ή Σκουτελογιώργης και ο Γεώργιος Χαραλαμπάκης ή Μπαλάσκας.
Στις 8 Οκτωβρίου 1942, η εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ» σε άρθρο της με τίτλο «Η εκκένωσις των περιοχών Ίδης και Αστερουσίων», κάνει γνωστό σε όλους ότι οι παραπάνω περιοχές κηρύσσονται νεκρή ζώνη, με διαταγές του γερμανού Διοικητή Κρήτης Στρατηγού Αντρέ, στις 11/6/42 και 3/7/42. Με διαταγή του Φρουράρχου Ηρακλείου, με ημερομηνία 20/7/42, οι περιοχές εξακολουθούν να αποτελούν νεκρή ζώνη, καταλήγοντας ότι «…οι παραβάται θα πυροβολούνται υπό των στρατευμάτων κατοχής…».
Μία ημέρα μετά την πυρπόληση και την καταστροφή των Βορριζίων, στις 28 Αυγούστου 1943, η εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ» με άρθρο της επαναβεβαιώνει ότι οι περιοχές της Ίδης και των Αστερουσίων εξακολουθούν να αποτελούν νεκρή ζώνη και «…οι παραβάται θα πυροβολούνται υπό των στρατευμάτων κατοχής…».
Τον Δεκέμβριο του 1943, με νέα διαταγή, ο γερμανός Στρατηγός του «Φρουρίου Κρήτης» Μπρώυερ και πάλι δεν εξαιρεί τον Ψηλορείτη από νεκρή ζώνη. Η μάχη στο Τραχήλι και οι απώλειες των γερμανών, ήταν καθοριστικός παράγοντας για τον Μπρώυερ, ώστε να μην επιτρέψει να αρθεί η απαγόρευση.
[28] Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΡΗΤΗ», Ηράκλειο 16 Ιανουαρίου 2017. Έγγραφο του Μοιράρχου Χωρ/κής Γ. Παπαδάκη. Στάλθηκε στον Διοικητή Χωροφυλακής Ηρακλείου Ιωάννη Πολιουδάκη, στις 26 Ιουνίου 1942.
