Γράφει ο Σταύρος Φωτάκης
Ο Άγιος Ιωάννης Χλιαρός αναφέρεται από τον Καστροφύλακα (Κ. 175) S. Giovanni Chiliaru το έτος 1583 με 47 κατοίκους . Στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834 ο Άγιος Ιωάννης Χλιαρός αναφέρεται στην επαρχία Αμαρίου ως ο Haghio Ianni , με 15 Χριστιανικές οικογένειες και καμιά Μουσουλμανική και επομένως ο πληθυσμός του οικισμού τότε υπολογίζεται σε 90-100 κατοίκους συνολικά, καθώς και στην Τούρκικη απογραφή του 1881 με 123 κατοίκους. Ο Ανθυπολοχαγός (μετέπειτα Στρατηγός) Νικόστρατος Θ. Καλομενόπουλος στο βιβλίο του συμπεριλαμβάνει τον Άγιο Ιωάννη στην Κοιλάδα των Ασωμάτων και αναφέρει : 17) Το χωρίον Άγιος Ιωάννης Χλιαρός, κατοικούμενον υπό 35 Ελληνικών οικογενειών. Αυτό σημαίνει ότι ο πληθυσμός υπολογίζεται σε 150 περίπου Έλληνες κατοίκους μόνο και κανένα Μουσουλμάνο. Εκτός από τις παραπάνω καταγραφές και η παράδοση θέλει τον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου χωρίς Τούρκους κατοίκους , .
Αν και δεν κατοικήσανε Τούρκοι στον οικισμό σύμφωνα με τα παραπάνω, στην εδαφική περιφέρεια του οικισμού φαίνεται ότι υπήρχανε ιδιοκτησίες Τούρκων καταχτητών, άγνωστο πως, που κατοικούσανε ενδεχομένως σε πλησιέστερους οικισμούς. Και παρά το γεγονός ότι, έχουνε περάσει 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821, Τούρκικες ονομασίες τοπωνυμίων της περιφέρειας του οικισμού παραμένουνε σε χρήση μέχρι σήμερα. Το ίδιο ενδεχομένως συμβαίνει και σε άλλα χωριά του Αμαρίου, τα οποία εμφανίζονται ότι δεν κατοικήσανε ποτέ Τούρκοι.
Στο κείμενο αυτό περιλαμβάνονται αποσπάσματα από τις εισηγήσεις μου, στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Αμαρίου, που πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 2010 στους πρώην Καποδιστριακούς Δήμους Κουρήτων και Συβρίτου καθώς και στο Επιστημονικό Συνέδριο της Ιστορικής, Λαογραφικής και Αρχαιολογικής Εταιρίας Κρήτης, που πραγματοποιήθηκε στα Χανιά τον Ιούλιο του 2015. Δυστυχώς τα πρακτικά των Συνεδρίων αυτών δεν έχουνe εκδοθεί ακόμη.
Ασχολήθηκα τότε, αλλά και πολύ παλιότερα με την καταγραφή των τοπωνυμίων του χωριού μου, Αγίου Ιωάννη Αμαρίου, τα οποία παρουσιάζουνε στο σύνολό τους εξαιρετικό ενδιαφέρον. Η συγκέντρωση και καταγραφή των έγινε, από άμεση γνώση του γράφοντος και συμπληρώθηκε από επιτόπια έρευνα με τη βοήθεια συγγενών και άλλων μόνιμων κατοίκων του οικισμού. Από την καταγραφή αυτή προκύψανε πολλά σημαντικά στοιχεία και ιδιαίτερα η προέλευσή των.
Τα τοπωνύμια της κοινοτικής περιφέρειας του Αγίου Ιωάννη, σύμφωνα με την καταγραφή τους είναι 222, δηλαδή περίπου 53 τοπωνύμια ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο της εκτάσεως της κοινοτικής περιφέρειας. Επί 222 τοπωνυμίων 7 είναι βενετικά ή παραλλαγές βενετικών λέξεων, 22 τουρκικά ή παραλλαγές τουρκικών λέξεων, 2 αραβικά και 1 ρωσικό, δηλαδή ποσοστό 12% περίπου.
Τουρκικής προελεύσεως τοπωνύμια στον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου (22) :
Αγά ή Καραβανά το λάκκο, στου -: Έκταση επίπεδη με αμπέλια και χέρσα χωράφια ,Ν, σε απόσταση 300 μ. περίπου από τον οικισμό, πριν από την τοποθεσία Κορφή. Πρώην ιδιοκτήτης υπήρξε πιθανώς κάποιος τούρκος αγάς, από τον οποίο η τοποθεσία πήρε την ονομασία. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Αλή Πασά, στου -: Έκταση καλλιεργήσιμη με ελιές ,ΒΔ, σε απόσταση 700μ. περίπου από τον οικισμό, κάτω από την τοποθεσία Γεροντολέ. Ήταν ιδιοκτησία Τούρκου Πασά, από τον οποίο πιθανόν πήρε την ονομασία. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Αληδολάκια, στα -: Βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή της Πέρα μπάντας, στα όρια των ιδιοκτησιών με τον οικισμό Βυζάρι ,Β, σε απόσταση 3 χλμ. περίπου από τον οικισμό, καλλιεργήσιμη έκταση με ελιές. Η ονομασία προέρχεται μάλλον από το Τουρκικό όνομα : «Αλής». Παλαιότερα στην ίδια τοπογραφική θέση υπήρχε ασβεστοκάμινο. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Βεΐση, στου -: Έκταση με ελιές ,ΝΑ, σχεδόν στο πίσω μέρος της Κορφής, σε απόσταση 1.000 μ. περίπου από τον οικισμό. Είχε καταπατηθεί από Τούρκο Μπέη (Βέη) και έτσι η τοποθεσία διατήρησε το όνομα του τούρκου καταχτητή. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Καρακατζόγλου το πηγάδι, στου -: Βρίσκεται σε απόσταση 2 χλμ. περίπου από τον οικισμό ,Α, δίπλα από του Ξιφέ την καμάρα με πολλές ελιές. Η ονομασία είναι σύνθετη και προέρχεται από την τούρκικη λέξη : Καράς = μέλας, μαύρος και από την λέξη : Κατζόγλου. Πράγματι το έδαφος στην συγκεκριμένη περιοχή είναι μαύρο. Ενδεχομένως συνδέεται και με τη λέξη: Καρακατζόλης = πονηρά πνεύματα, που πειράζουν τους ανθρώπους το δωδεκαήμερο από 24/12 έως 5/1. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως. Η κατάληξη – όγλου, συνήθης σε τουρκικά ή τουρκικής προελεύσεως επώνυμα, αντίστοιχη των – όπουλος ή άκης.
Καράλη τσι κολύμπες, στου -: Έκταση με ελιές, σε απόσταση 1.500 μ. περίπου από τον οικισμό ,Δ, δίπλα στην τοποθεσία Δραπανόκαμπος. Παλαιότερα ανήκε σε κάποιο Τούρκο Καρά Αλή, από τον οποίο πιθανόν πήρε την ονομασία. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Κεϊμέ, στον -: Βρίσκεται κάτω από τον οικισμό δίπλα από το νεκροταφείο ,Β, σε απόσταση 200 μ. περίπου από τον οικισμό. Υπάρχουν περιβόλια και παλαιότερα ανήκε σε Τούρκο ιδιοκτήτη στον οποίο πιθανόν οφείλεται η ονομασία. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Κούμους, στσι -: Βρίσκεται σε απόσταση 1.000 μ. περίπου από τον οικισμό ,Δ, μετά την τοποθεσία Κόκκινο σκουρί. Έχει ασπαλάθια, άλλους άγριους θάμνους και δεν είναι καλλιεργήσιμη έκταση. Παλαιότερα υπήρχαν σπιτάκια με κούμους, από τους οποίους πιθανόν πήρε την ονομασία. Προέρχεται από την τούρκικη λέξη kumes = κοτέτσι = ο χώρος συγκέντρωσης των ζώων.
Μουλά το χάρακα, στου -: Έκταση με ελιές ,Β, σε απόσταση 500 μ. περίπου από τον οικισμό, κάτω από την τοποθεσία Σπάσματα. Παλαιότερα ανήκε σε Τούρκο Μουλά, από τον οποίο πιθανόν πήρε την ονομασία αυτή. Μουλάς = Ιερωμένος του Ισλάμ. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Μπιρμανή, στου -: Έκταση με ελιές ,Δ, σε απόσταση 1.500 μ. περίπου από τον οικισμό, πριν από την Καμάρα του Πλατύ ποταμού. Παλαιότερα υπήρχε νερόμυλος, υπολείμματα του οποίου σώζονται ακόμη και πηγάδι. Η τοποθεσία αυτή πιθανόν ανήκε σε Τούρκο, από τον οποίο πήρε την ονομασία αυτή. Παράγεται από τις λέξεις : bir = ένα, μία και mani = εμπόδιο, κώλυμα. Αυτό σημαίνει ότι ο μύλος έχει πρόβλημα και εμποδίζεται η λειτουργία του, είναι δηλαδή μύλος «birmani». Και το πρόβλημα είναι η έλλειψη νερού, που δεν του επιτρέπει να λειτουργεί. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως. Πρβλ. τουρκικό τοπωνύμιο : «Bin bir kilisse» = Χίλιες μία εκκλησίες.
Μπογιατζή, στου -: Καλλιεργήσιμη έκταση με ελιές ,ΝΔ, στην ευρύτερη περιοχή του Λιοφύτου, σε απόσταση 2 χλμ. περίπου από τον οικισμό, κάτω από την τοποθεσία Βρυσίδια. Παλαιότερα υπήρχε μετόχι και μιτάτο. Πιθανόν ήταν ιδιοκτησία κάποιου με το επώνυμο Μπογιατζής, από τον οποίο πήρε την ονομασία αυτή. Μπογιατζής, λέξη τουρκική = ελαιοχρωματιστής. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Μπρίκι, στο -: Έκταση με ελιές ,ΝΔ, σε απόσταση 1.000 μ. περίπου από τον οικισμό, δίπλα από την τοποθεσία Καινούργιο μιτάτο. Μπρίκι, το = λέξη τουρκική.
Νεμπί το λακκούδι, στου -: Βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή του Λιοφύτου ,ΝΔ, σε απόσταση 2 χλμ. περίπου από τον οικισμό. Είναι επίπεδη καλλιεργήσιμη έκταση με ελιές. Ανήκε σε Τούρκο καταχτητή (Νεμπίς), από τον οποίο πιθανόν πήρε την ονομασία αυτή. Ίσως η ονομασία προέρχεται από την εβραϊκή λέξη Ναμπί = Προφήτης (Ιησούς του Ναυή) Jeschua Ben Nabi, στα εβραϊκά. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Ντελή, στου -: Βρίσκεται σε απόσταση 200 μ. περίπου ,Β, κάτω από τον οικισμό. Παλαιότερα υπήρχε περιβόλι, χωρίς ελιές. Ήταν ιδιοκτησία Τούρκου καταχτητή και παρέμεινε η ονομασία του. Ντελής = γενναίος, τρελλός. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Σαμπάνη το χάρακα, στου -: Βρίσκεται σε απόσταση 1.000 μ. περίπου από τον οικισμό ,Β, δίπλα από την τοποθεσία Χώνες και έχει ελιές. Ανήκε σε Τούρκο καταχτητή με το επώνυμο Σαμπάνης, από τον οποίο πιθανόν πήρε την ονομασία αυτή. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Σμιλιανά, στα -: Βρίσκεται σε απόσταση 300 μ. περίπου από τον οικισμό ,Β, δίπλα στην τοποθεσία Λίδι. Παλαιότερα υπήρχαν πολλά αλώνια και πολλά πηγάδια. Η τοποθεσία αυτή ανήκε σε Τούρκο, από το χωριό Σμιλές, από τον οποίο πιθανόν πήρε την ονομασία αυτή. Ο Σμιλές είναι παλαιός οικισμός , πλησίον του σημερινού οικισμού «Βρύσες Αμαρίου», με το ναό της Παναγίας, φέροντα τοιχογραφίες (14ος αι.). Ο Σμιλές δεν κατοικείται σήμερα. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Τούρκου τη μουρνέ, στου -: Βρίσκεται σε απόσταση 200 μ. περίπου από τον οικισμό ,Β, κάτω από το νεκροταφείο. Σύμφωνα με την παράδοση Τούρκοι δεν εκατοίκησαν ποτέ στον οικισμό, γιατί «ο Άγιος δεν τους ήθελε», εννοείται ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Κάποιος όμως Τούρκος δεν πειθάρχησε στην εντολή του Αγίου, πήγε και εγκαταστάθηκε σε κάποιο σπίτι του χωριού, αλλά κάθε πρωϊ που ξυπνούσε τον έβρισκαν κάτω από τη συγκεκριμένη μουριά . Για το λόγο αυτό αποφάσισε να φύγει και οι κάτοικοι ονομάτισαν την μουριά: «Τούρκου τη μουρνέ». Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι, παλιότερα στη μουρνέ αυτή βρέθηκε ένας Τούρκος κρεμασμένος, γι’ αυτό πήρε την ονομασία αυτή . Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Τούρκου το σπιτάκι, στου -: Βρίσκεται σε απόσταση 1.000 μ. περίπου από τον οικισμό ,Α, μετά την τοποθεσία Πόρους. Παλαιότερα υπήρχε περιβόλι με δικό του νερό και μιτάτο και ήταν ιδιοκτησία Τούρκου καταχτητή, από τον οποίο πιθανόν πήρε την ονομασία αυτή. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Τσικαλά, στου -: Βρίσκεται σε απόσταση 1.000 μ. περίπου από τον οικισμό ,Β, δίπλα από τις τοποθεσίες Όχρα και Πλαγούρα και έχει ελιές. Στην τοποθεσία αυτή υπήρχε πηγάδι και παλαιότερα ανήκε σε Τούρκο καταχτητή. Τσικαλάς = Αγγειοπλάστης. Τσικαλοχώματα ονομάζονται οι αργιλώδεις περιοχές. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Τσιρμιρή, στου -: Έκταση με ελιές ,Β, στην ευρύτερη περιοχή της Πέρα μπάντας, σε απόσταση 1.500 μ. περίπου από τον οικισμό, δίπλα στην τοποθεσία Δάσος. Πιθανόν είναι τουρκικό όνομα. Κυριώνυμο τπνμ, τουρκικής προελεύσεως.
Φασταφύλη το κεφάλι, στου -: Ύψωμα κατάφυτο από ελιές ,Β, στην ευρύτερη περιοχή της Πέρα μπάντας, δίπλα στις τοποθεσίες Τουλούπο και Αργυρό. Σύμφωνα με την παράδοση το ύψωμα «κεφάλι» είναι τεχνητό και υπάρχουν σ’ αυτό αρχαία αντικείμενα μεγάλης αξίας. Ακούγεται η φράση : «όσο θα στέκει του Φασταφύλη το κεφάλι θα είναι φτωχή η Κρήτη», που σημαίνει πως αν κάποτε βρεθεί αυτός ο κρυμμένος θησαυρός η Κρήτη θα γίνει πλούσια. Λέγεται ότι, η τοποθεσία αυτή ανήκε σε Τούρκο. Στο Οθωμανικό κτηματολόγιο του 1670/1671 στον πίνακα του χωριού Άγιος Ιωάννης Χλιαρός αναφέρεται το όνομα Ζανέτα Φασταφυλοπούλα, η οποία πιθανόν έχει σχέση με την τοποθεσία αυτή . Προφανώς, κυριώνυμο τπνμ.
Χαμπίμπη τα πλάγια, στου -: Βρίσκεται σε απόσταση 1.000 μ. περίπου από τον οικισμό ,Δ, δίπλα από την τοποθεσία Κούμους. Έχει «αγριάδες» και παλαιότερα ανήκε σε Τούρκο καταχτητή. Habib = λέξη αραβική που σημαίνει αγάπη.
Οκτώβριος του 2021 Σταύρος Φωτάκης
Πηγές :
1.Paul Faure, Villes et villages de nome de Rhethymnon, Κρητολογία τχ. 12-13, 1981, σ. 233
2.A. Pashley, Travels in Crete, τ. 2 (London 1837), σ. 314.
3.Νικόστρατος Θ. Καλομενόπουλος, Τοπογραφία και Οδοιπορικά της Νήσου Κρήτης, Αθήνα 1894, σ.223.
4.Σταύρος Ε. Φωτάκης, Το χωριό μου Άγιος Ιωάννης Χλιαρός ….. Ρέθυμνο 2006, σ. 37-39, 55.
5.Σταύρος Ε. Φωτάκης, Στη Βορεινάδα μιας κορφής ….. Ρέθυμνο 2015, σ. 102, 247-285
6.Ευαγγελία Μπαλτά-Mustafa Oguz, Το Οθωμανικό κτηματολόγιο……, Ρέθυμνο 2007, σ. 415.
