Γράφει ο Φανούριος Εμμ. Ζαχαριουδάκης*
Με κάθε ευλάβεια γιορτάστηκε και φέτος η Γέννηση της Υπεραγίας Θεοτόκου, της πρώτης Θεομητορικής εορτής του νέου εκκλησιαστικού έτους, στο Μονόχωρο Ηρακλείου Κρήτης.
Πιστοί, από τη Γαλιά, τις Μοίρες και άλλα χωριά, καθώς και ο γράφων, προσήλθαν να παρακαλέσουν την Παναγία που σαν σήμερα γεννήθηκε, για να βρίσκεται πάντοτε στο προβάδισμα των.
Απ’ ότι όλοι μας γνωρίζουμε από τη παράδοση της εκκλησίας μας, τα γενέθλια της Παναγίας δηλώνουν ότι, τελειώνει ο σκοπός της Παλαιάς Διαθήκης.
Η Παλαιά Διαθήκη, όπως ξέρουμε, προφητεύει τον ερχομό του Χριστού.
Γνωρίζουμε επίσης ότι η Παναγία μας γεννήθηκε από τη στείρα γυναίκα, την Άννα.
Αυτό βέβαια έγινε για να δείξει ο Θεός το θαύμα, της γέννησης του Χριστού από τη Παρθένα.
Πλήθος κόσμου λοιπόν, ήλθε εδώ στο Μονόχωρο, που η εκκλησία του εορτάζει την γέννηση της Υπεραγίας Θεοτόκου, της Παναγίας μας.
Η εκκλησία αυτή έχει τοιχογραφίες του 1345, ενώ κτήτορας της ήταν ο Γεώργιος Μουσούρης που εικονίζεται έφιππος με ακολουθία, μέσα σε τοπίο με ρογδιές.
Στην εκκλησία αυτή από τη δυτική της πλευρά υπάρχει μισογκρεμισμένος Πρόναος, ενώ από τη Νότια της πλευρά υπάρχει το λεγόμενο ”Αρκοσόλιο”, το οποίο ήταν τάφος με καμαρωτή σκεπή.
Η ονομασία ”Αρκοσόλιο” βγαίνει από το λατινικό ”arcum”που σημαίνει, ”τόξο” και από το λατινικό επίσης ”solium” που σημαίνει ”σταθερό έδαφος, επίπεδο έδαφος, οριζόντιο έδαφος”.
Δηλαδή, ”Αρκοσόλιο = τόξο επάνω σε σταθερό έδαφος” και σε ελευθέρα μετάφραση, ”τάφος με καμαρωτή σκεπή”.
Το Μονόχωρο βρίσκεται Νοτιοανατολικά της Γαλιάς του νομού Ηρακλείου Κρήτης και γειτνιάζει με το Μετόχι Νταρογδιανά, αφού μία ρεματιά τα χωρίζουν, ενώ αναφέρεται σε έγγραφο του 1394 σαν ”Monoghoro”.
Δυτικά του Μονοχώρου, μακριά στο βάθος, απλώνεται ο κόλπος της Μεσαράς, βόρια και δυτικά υψώνεται αγέρωχος ο Ψηλορείτης, ενώ στα νότια απλώνονται τα Αστερούσια όρη.
Δυτικά επίσης του Μονοχώρου και σε πολύ μικρή απόσταση, μέσα στη ρεματιά που υπάρχει, είναι η τοποθεσία ”Πλατάνι”, που καθώς λέει η παράδοση είχε φθάσει μέχρι εδώ ο Απόστολος Παύλος, ο Απόστολος των Εθνών, όπως αλλιώς λεγόταν.
Είχε καθίσει ο Απόστολος Παύλος, στο μοναδικό πλατάνι, ”το αϊθαλές”, που εδώ υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει, για να δροσιστεί.
Την στιγμή εκείνη, καθώς λέει η παράδοση, μαζευτήκανε χιλιάδες κρητικά αηδόνια και άρχισαν να του τραγουδούν, γι΄αυτό και αυτός τους έδωσε την ευκή του να πληθύνονται, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν σ’ ολόκληρη την άλλη Κρήτη τόσα αηδόνια, όσο στη συγκεκριμένη ρεματιά.
Αναχωρώντας, συνεχίζει να λέει η παράδοση, πως είχε δώσει ο Απόστολος Παύλος την ευκή του και στο πλατάνι, για να μην μαδήσουν τα φύλλα του ποτέ, όπως και έγινε, ενώ τη συγκεκριμένη τοποθεσία ακόμα και σήμερα οι ντόπιοι την ονομάζουν, στο ”Πλατάνι”.
Το πλατάνι αυτό είχε ξεριζωθεί κάποτε από μια πλημμύρα και τώρα βρίσκεται φυτρωμένο σε διάφορα σημεία της ρεματιάς, συνεχίζων να έχει την αειθαλή μορφή του.
Ο Απόστολος Παύλος είχε φθάσει εδώ, όταν το πλοίο που τον μετέφερε από τα Ιεροσόλυμα με προορισμό τη Ρώμη, για να δικαστεί ως Ρωμαίος Πολίτης, είχε προσαράξει στο ”Αφιλόξενο Λιμάνι της Κρήτης” (όπως το αναφέρουν τα εκκλησιαστικά χαρτιά), τα σημερινά δηλαδή ”Καλά Λιμάνια”.
Αυτό εξ’ άλλου μας το μαρτυρεί και η Αγία Γραφή, Πράξ. 27.8. που μας λέει: Το πλοίο προσορμίστηκε «εις τόπον τινά καλούμενον Καλούς λιμένας ω εγγύς πόλις ήν Λασαία».
Μέχρι να επισκευάσουν το πλοίο, ο Απόστολος Παύλος είχε εισέλθει στην ενδοχώρα της Κρήτης.
Βορειότερα και σε πολύ μικρή απόσταση βρίσκεται η ”Γριά Κουτσουνάρα”, που απετέλεσε πηγή ζωής για Μονοχωριανούς και Γαλιανούς στο πέρασμα του χρόνου.
Ενώ μέχρι να φθάσουμε από την τοποθεσία ”Πλατάνι” μέχρι την ”Γριά Κουτσουνάρα”, περνάμε μέσω μιας παμπάλαιας και εντυπωσιακής διαδρομής, με παρθένα τη φύση να εκτυλίσσεται μπροστά μας, που τα πουλιά, καβροί, χελώνες, πεταλούδες, καθώς και ο κάθε λοής μικρόκοσμος, αλλά και τα αρτεσιανά νερά της ”Γριάς Κουτσουνάρας”, αποζημιώνουν τον κάθε κουρασμένο από τη διαδρομή, περιπατητή.
Βόρια του Μονοχώρου ξεκινά μεγάλος λόφος, η ”Γριά Παπούρα’,’ που ένα μεγάλο τμήμα αυτής αποτελείται από ψιλή άμμο.
Αυτή την άμμο την είχαν χρησιμοποιήσει οι ντόπιοι κάτοικοι στο παρελθών για οικοδομικές εργασίες, όπως και ο γράφων ενθυμάται.
Δίπλα στη ”Παπούρα” βρίσκεται το σπήλαιο του ”Αγίου Γερασίμου Κεφαλληνίας”.
Εδώ λέει η παράδοση ότι, ο Άγιος μόνασε από το 1548 – 1550, ερχόμενος από τα Ιεροσόλυμα, για να επιστρέψει μετά στη Ζάκυνθο, έπειτα από είκοσι ολόκληρα χρόνια απουσίας.
Είχε έρθει και είχε μονάσει εδώ, προφανώς, ακολουθώντας τα Βήματα του Αποστόλου Παύλου!!
Αυτή την μαρτυρία, πως μόνασε δηλαδή εδώ, την έλεγε ο Ηγούμενος του Βροντησού, ο ”Νικόδημος”, στις αρχές του 20ου αιώνα και την μετέφερε η Δέσποινα Κ. Ζαχαριουδάκη, που γεννήθηκε στα Βορίζα το έτος 1884 και πέθανε στη Γαλιά στις 23 Σεπτεμβρίου του 1983.
Συνήθιζε να την λέει ο ηγούμενος αυτή τη μαρτυρία στους Βορζανούς κάθε χρόνο, και συγκεκριμένα στις 20 Οκτωβρίου, ημέρα της γιορτής του Αγίου, αφού ο ”Νικόδημος”, πέρα από ηγούμενος του Βροντησού, λειτουργούσε και στο χωριό Βορίζα, καθώς και στα ξωκλήσια των Βοριζών και να υπενθυμίσουμε ότι τα χωριά, Βορίζα, Γαλιά, Μονόχωρο, είναι ”αδελφά χωριά” και αποτελούσαν πάντα, ”συγκοινωνούντα δοχεία”.
Να σημειώσουμε ότι η σπηλιά από τα πολύ παλιά χρόνια μέχρι και σήμερα, έπαιζε και παίζει ρόλο εκκλησίας, και αυτό το μαρτυρούν το πλήθος των παλιών εικόνων μέσα σε αυτή.
Τα τελευταία όμως χρόνια έξω από τη σπηλιά, κτίστηκε νέα εκκλησία, αλλά αυτή τη φορά με τον ”Άγιο Γεράσιμο Ευρυτανίας” και όχι τον ”Κεφαλληνίας”.
Όλοι μας βέβαια έχουμε Ιερά υποχρέωση, να αποδώσουμε Σέβος και Τιμή στη σπηλιά του ”Αγίου Γερασίμου Κεφαλληνίας”, που σίγουρα ο ”Άγιος Γεράσιμος Κεφαλληνίας”, δεν θα βρέθηκε τυχαία εδώ για να μονάσει.
Παραδίπλα από το σπήλαιο του ”Αγίου Γερασίμου Κεφαλληνίας” ορθώνονται τα ”Τρία Κεφάλια”, που η φύση τα σμίλεψε με περίσσια τέχνη και μεράκι, δίνοντας τους απλόχερα τις ομορφιές του κόσμου, αλλά επιπλέον τους έδωσε και ένα ”μάτι” που σπάνια συναντιέται κάπου αλλού.
Με αυτό το ”μάτι” ο κάθε περιπατητής θα αντικρίσει απ’ άκρη σ’ άκρη τον κόλπο της Μεσαράς, όλη την πεδιάδα της Μεσαράς, όλη την οροσειρά του Ψηλορείτη, μα και των Αστερουσίων ορέων, καθώς επίσης και το Νοτιότερο άκρο της Ευρώπης, που είναι η νήσος Γαύδος!!
Πίσω δε από τα τρία Κεφάλια βρίσκεται ”ο Γεροντόσπηλιος”
Νοτιοδυτικά του Μονοχώρου βρίσκεται η ”Πιστολόβρυση”, που κτίστηκε με συνεισφορά όλων των Μονοχωριανών και εγκαινιάστηκε το έτος 1928, όταν η Γαλιά αποτελούσε ακόμα ”Αγροτικό Δήμο”.
Νότια του Μονοχώρου επίσης ευρίσκεται μια τεράστια στέρνα, που τροφοδοτείται ακόμα και σήμερα από τα αρτεσιανά νερά της ”Γριάς Κουτσουνάρας”.
Η στέρνα είχε κτιστεί τον καιρό της τουρκοκρατίας και είχε χρηματοδοτηθεί, από τον ”Αγά των Κισσών”.
Την χρηματοδότησε ο Κισσανός Αγάς, μετά που διαπίστωσε ότι κάποιος Μονοχωριανός είχε φυτέψει όλα τα χωράφια νότια του Μονοχώρου, με αργουλίδες.
Την χρηματοδότησε να κτιστεί και να ποτίζονται οι αργουλίδες, για να μεγαλώσουν και να γίνουν μεγάλες ελιές.
Αποκλειστικό πειστήριο είναι ότι, όλα τα ελαιόδεντρα νότια της στέρνας και σε πολύ μακρινή απόσταση, φαίνονται να έχουν όλα τους την ίδια ακριβώς ηλικία!!
Οι σωζόμενες απογραφές του Μονοχώρου είναι οι εξής:
Απογραφή 1577, αναφέρεται σαν, Monoghoro de Galea προς διάκριση από το Monoghoro della Μarina, δηλαδή Γιαλομονόχωρο Οδηγήτριας.
Απογραφή 1583, αναφέρεται σαν, Μonoghoro de Gaglyά, με 86 κατοίκους.
Απογραφή 1630, αναφέρεται σαν, Μonoghoro de Galea.
Απογραφή 1671, αναφέρεται σαν, Μonoghoro Galya με 23 χαράτσα, δηλαδή 115 κατοίκους.
Απογραφή 1834, αναφέρεται σαν, Μonokhoro, με 3 χριστιανικές οικογένειες.
Απογραφή 1881, υπάγεται στο Δήμο Αμπελούζου, με 14 χριστιανούς και 17 Τούρκους κατοίκους.
Απογραφή 1900, υπάγεται στο Δήμο Γόρτυνας με 28 κατοίκους.
Απογραφή 1920, υπάγεται στο Αγροτικό Δήμο Γαλιάς (και μετά Κοινότητα Γαλιάς) με 28 κατοίκους.
Απογραφή 1928, συνεχίζει να υπάγεται στη Κοινότητα Γαλιάς με 58 κατοίκους.
Απογραφή 1940, με 51 κατοίκους.
Απογραφή 1951, με 66 κατοίκους.
Απογραφή 1961, με 82 κατοίκους.
Απογραφή 1971, με 77 κατοίκους.
Το Μονόχωρο τα τελευταία χρόνια έφθασε να κατοικείται από πολύ ελάχιστες οικογένειες, αλλά τα κτίσματα του όμως δεν πουλήθηκαν ποτέ στους ξένους αγοραστές.
Αντίθετα σήμερα, νέα ζευγάρια παιδιά παλιών Μονοχωριανών, επιστρέφουν και επισκευάζουν τα σπίτια των γονέων τους, με σκοπό να κάμουν εκεί το δικό τους νοικοκυριό.
Μετά από απόφαση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Γορτύνης και Αρκαδίας κκ. Μακαρίου, η εκκλησία του Μονοχώρου λειτουργείται δυο φορές το μήνα, εν αντιθέσει με όλα τα παλαιότερα χρόνια, που λειτουργούνταν μονάχα μια φορά το χρόνο και αυτή στη γιορτή της εκκλησίας στις 8 του Σεπτέμβρη.
Ο γράφων εύχεται σε όλο το κόσμο, Χρόνια Πολλά και Ευτυχισμένα.
* Σύνταξη κειμένου – φωτογραφικό υλικό: Φανούριος Εμμ. Ζαχαριουδάκης μέλος της ΠΑ.Ε.ΔΗ και ΜΜΕ.
