Του Πέτρου Μηλιαράκη*
Η Συνθήκη του Μοντρέ ή Συνθήκη για το καθεστώς των Στενών του 1936 (Montreux Convention Regarding the Regime of the Turkish Straits) ρυθμίζει το καθεστώς των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων. Η Συνθήκη αυτή αφενός παραχωρεί στην Τουρκία τον πλήρη έλεγχο των Στενών και αφετέρου εγγυάται την ελεύθερη ναυσιπλοΐα από τα μη στρατιωτικά πλοία σε καιρό ειρήνης. Ωστόσο, με τη Συνθήκη επιτρέπεται η διέλευση πολεμικών πλοίων των Παρευξείνιων χωρών με ειδοποίηση και υπό κάποιους όρους εκτοπίσματος, μεγέθους, οπλισμού.
ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ
Το προοίμιο της προαναφερόμενης Συνθήκης προδιαθέτει για την επιθυμία των συμβαλλομένων να ρυθμίσουν τη διέλευση και ναυσιπλοΐα στα Στενά με τρόπο που να εξασφαλίζεται η πρόσβαση κρατών της Μαύρης Θάλασσας, χωρίς να παραγνωρίζεται η ασφάλεια της Τουρκίας. Συναρτάται δε με τη Συνθήκη της Λοζάννης στις 24 Ιουλίου 1923. Ειδικότερα:
Σύμφωνα με άρθρο 12: «Τα κράτη της Μαύρης Θάλασσας θα έχουν το δικαίωμα διέλευσης διαμέσου των Στενών με το σκοπό να αφιχθούν στις βάσεις τους υποβρύχια που κατασκευάσθηκαν ή αγοράσθηκαν εκτός περιοχής Μαύρης Θάλασσας, ή που ήσαν για επισκευή σε ναυπηγεία εκτός Μαύρης Θάλασσας».
Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΜΑΥΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ
Η Συνθήκη του Μοντρέ περιορίζει σημαντικά το πέρασμα των πολεμικών πλοίων που δεν ανήκουν σε κράτη της Μαύρης Θάλασσας (προειδοποίηση διέλευσης, όριο εκτοπίσματος πλοίων, περιορισμός οπλισμού, μη διέλευση αεροπλανοφόρων κλπ). Επειδή η κρίση στην Ουκρανία «εξωθεί» τη νέα Διοίκηση της Ουάσινγκτον να μεταφέρει δυνάμεις προς την περιοχή αυτή, το «ανατολίτικο παζάρι» που χαρακτηρίζει, αλλά και εγγυάται όχι μόνο προσωπικώς ο Πρόεδρος της Τουρκίας Ερντογάν, αλλά και παραδοσιακά η τουρκική διπλωματία, έφεραν στο προσκήνιο τη Συνθήκη του Μοντρέ σε σχέση με την ανακοίνωση του Τούρκου Προέδρου αναφορικώς με την κατασκευή διώρυγας στην Κωνσταντινούπολη. Ο Τούρκος Πρόεδρος δήλωσε ότι:
«Στα Στενά με την συνθήκη του Μοντρέ δεν έχουμε κανένα δικαίωμα και τα πλοία περνούν όπως θέλουν. Σκεφτείτε χρησιμοποιούν τα Στενά και δεν κερδίζετε τίποτα. Όμως με το «Κανάλ Ινσταμπουλ» (διώρυγα της Κωνσταντινούπολης) θα δημιουργηθούν δικαιώματα όπως συμβαίνει και στη διώρυγα του Σουέζ. Εμείς θα προχωρήσουμε το σχέδιο αυτό».
Με τις δηλώσεις αυτές ο Τούρκος Πρόεδρος με πρόσχημα δήθεν οικονομικές ανταμοιβές-απολαβές, δεν επιδιώκει απλώς να «μεταρρυθμίσει» το υπάρχον «νομικό καθεστώς», αλλά προειδοποιεί εμμέσως τις Η.Π.Α.
Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΡΕ ΚΑΙ Η UNCLOS
Αφής το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) τέθηκε σε ισχύ το Νοέμβριο του 1994 ως γενικός-παραδεδεγμένος αυστηρός κανόνας του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου προέκυψε ζήτημα επαναδιατύπωσης της Συνθήκης του Μοντρέ, προκειμένου οι κανόνες του Μοντρέ να είναι συμβατοί με το καθεστώς που διέπει τη διεθνή ναυσιπλοΐα. Ωστόσο, η εξωνομική άρνηση της Τουρκίας να υπογράψει την UNCLOS καθιστά τη Συνθήκη του Μοντρέ ισχυρή μεν, αλλά άνευ τροποποιήσεων.
Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ
Η Αρχή των δώδεκα (12) ναυτικών μιλίων αφορά καθολικό κανόνα της διεθνούς έννομης τάξης. Με βάση την Αρχή αυτή η ρύθμιση που αφορά στο καθεστώς τόσο των στενών της Διεθνούς Ναυσιπλοΐας όσο και της Ελεύθερης Ναυσιπλοΐας (Transit Passage), καθιερώνεται η ελεύθερη διέλευση ως εάν πρόκειται για ανοιχτή θάλασσα, ενώ τα υποβρύχια θα έχουν το δικαίωμα της εν καταδύσει διέλευσης και τα ξένα αεροσκάφη, είτε πολιτικά είναι αυτά είτε στρατιωτικά, έχουν το δικαίωμα των υπερπτήσεων των στενών, χωρίς σχετική άδεια.
Αξίζει όμως εδώ να αναφερθούμε «ποια» είναι τα στενά της ελεύθερης ναυσιπλοΐας.
Σύμφωνα με τη Συνθήκη (βλ. άρθρο 37), Στενά της ελεύθερης ναυσιπλοΐας είναι εκείνα που χρησιμοποιούνται για τη Διεθνή Ναυσιπλοΐα, εφόσον συνδέουν τμήμα της ανοιχτής θάλασσας ή ΑΟΖ με άλλο τμήμα ανοιχτής θάλασσας ή ΑΟΖ. Δηλαδή: για τον καθορισμό των στενών της ελεύθερης ναυσιπλοΐας λαμβάνεται υπ’ όψιν και το λειτουργικό στοιχείο και το γεωγραφικό στοιχείο. Τη νέα αυτή ρύθμιση για τα Στενά την επέβαλαν οι υπερδυνάμεις, δηλαδή οι Η.Π.Α. και η (τότε) Σοβιετική Ένωση, και έτσι εξασφαλίστηκε η ανεμπόδιστη κίνηση ναυτικών και αεροπορικών δυνάμεων κυρίως των πιο ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων της Υφηλίου.
(Παρεμπιπτόντως: Τούτου δοθέντος τίθεται ζήτημα μέχρι «ποιου» σημείου ο Ερντογάν θα κουνήσει το δάχτυλό του στον Πρόεδρο Μπάιντεν.)
ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΣΤΕΝΑ
Ειδικότερα ως προς τα Στενά υπ’ όψιν ότι λόγω της γεωγραφικής ιδιομορφίας του Αιγαίου, επέβαλε στην (τότε) Ελληνική Αντιπροσωπεία να καταθέσει επί τούτω δήλωση, αυστηροποιώντας την προαναφερόμενη ελευθερία διελεύσεων. Η δήλωση αυτή διευκρινίζει ότι: «σε περιοχές όπου είναι κατασπαρμένα πολυάριθμα νησιά τα οποία σχηματίζουν πληθώρα εναλλακτικών στενών εξυπηρετούντων ουσιαστικώς μια και την αυτή οδό Διεθνούς Ναυσιπλοΐας, η Ελλάς αντιλαμβάνεται ότι το οικείο παράκτιο Κράτος έχει την ευθύνη όπως προσδιορίζει τον ή τους διαδρόμους εκείνους, μέσω των εναλλακτικών τούτων στενών δια των οποίων τα πλοία και τα αεροσκάφη τρίτων Χωρών θα δύνανται να διακινούνται υπό καθεστώς Transit Passage, κατά τρόπο ώστε αφενός μεν να ικανοποιούνται οι απαιτήσεις της Διεθνούς Ναυσιπλοΐας και Αεροπλοΐας μέσω της υπόψη περιοχής, αφετέρου δε να πληρούνται οι ελάχιστες απαιτήσεις ασφαλείας τόσο των διερχομένων πλοίων ή αεροσκαφών όσο και του παρακτίου κράτους».
* Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Ελλάδας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC – EU).
