Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός γεννήθηκε στο χωριό Μέγα Δέντρο της Αιτωλίας. Τα πρώτα του γράμματα κατά πάσα πιθανότητα τα έμαθε στο Μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής στη Μάνδρα του Θερμού Αιτωλοακαρνανίας, ενώ όταν μεγάλωσε διδάχτηκε από τον Ιεροδιάκονο Ανανία Δερβισάνο.
Αργότερα πήγε στο Άγιον Όρος στην παλαιά Αθωνιάδα Σχολή του Βατοπεδίου. Ο άγιος Κοσμάς, ήταν λοιπόν τότε ακόμη λαϊκός, με το όνομα Κώνστας, όταν πέρασε μετά τη φοίτησή του στην Αθωνιάδα, το κατώφλι της Ιεράς Μονής Φιλοθέου του Αγίου Όρους, όπου χειροτονείται Ιερομόναχος.
Σιγά σιγά άρχισε να κηρύττει με την ψυχή του ο Άγιος και φλογερός Πατρο-Κοσμάς, τους υπόδουλους Έλληνες. Με το κήρυγμά του έφερε ξανά στις καρδιές στις ψυχές και στη ζωή των σκλαβωμένων την Πίστη . Τους θέριευε, τους φτέρωνε, τους έδειχνε το σωστό και τους κατηχούσε με το ποιον τρόπο να απαλλαγούν από το σάπιο! Τους στέριωνε με τρόπο μοναδικό και απλό, που μόνο η Χάρη του Θεού μπορεί να δώσει ως χάρισμα!
Γύρισε ολόκληρη τη Ρωμιοσύνη από πάνω ως κάτω. Κατάφερε μέσα στα χρόνια της σκλαβιάς,
-να χτιστούν 210 Ελληνικά Σχολεία και να αρχίσουν τη λειτουργία τους άλλα 1.100 κατώτερα!!!
-να φτιάξει 4.000 κολυμβήθρες με χρήματα πλουσίων ώστε να μπορούν να βαπτίζονται τα πάμφτωχα Ελληνόπουλα της σκλαβωμένης Πατρίδος.
-να ελευθερώσει 1.500 Χριστιανές παραμάνες από τα παλάτια των πασάδων και των μπέηδων .
-να μπολιαστούν με προτροπές του χιλιάδες άγρια δέντρα και να μετατραπούν σε καρποφόρ.α
Να δοθούν πάνω από 500.000 κομβοσχοίνια και σταυρουδάκια στους Χριστιανούς για τη στερέωση και την πνευματική τους ενίσχυση.
-να στερεωθούν, να εξομολογηθούν και να επανέλθουν στην ευσέβεια εκατομμύρια άνθρωποι!
-να θεριέψει η Πίστη στο Χριστό και η ελπίδα στην Ελευθερία του Γένους, για την οποία κήρυττε παντού.
-να σταματήσουν τα εβραϊκών συμφερόντων παζάρια της Κυριακής, να γίνεται ο ευλογημένος Εκκλησιασμός την Κυριακή και τα παζάρια το Σάββατο.
Όμως με το σταμάτημα των παζαριών προκλήθηκε μεγάλη οικονομική ζημία στο εβραϊκό εμπόριο της περιοχής των Ιωαννίνων, τέτοια μεγάλη ώστε εκείνοι που είχαν ζημιωθεί έδωσαν πολλά πουγκιά στον Κούρτ Πασά, ζητώντας να σκοτώσει τον Πατροκοσμά.
Οι Τούρκοι τον συνέλαβαν τελικά στο Βεράτι και προβάλλοντας τη δικαιολογία ότι θα τον οδηγήσουν στον Κούρτ Πασά, στην όχθη ενός ποταμού κοντά στο Κολικόντασι του αποκάλυψαν ότι είχαν διαταγή να τον σκοτώσουν. Ο Άγιος με χαρά δέχθηκε την απόφαση και γονατιστός προσευχήθηκε στο Θεό ευχαριστώντας Τον γιατί θα αξιωνόταν να θυσιάσει για Εκείνον τη ζωή του. Έτσι οι Τούρκοι κρέμασαν σε ένα δέντρο τον Ιερομάρτυρα και Ισαποστόλο άγιο Κοσμά τον Αιτωλό στις 24 Αυγούστου 1779, στα εξήντα πέντε του χρόνια. Στη συνέχεια έδεσαν στο τίμιο λείψανό του μια βαριά πέτρα και το έριξαν στο ποτάμι για να μη βρεθεί ποτέ.
Οι Χριστιανοί για τρεις μέρες έψαχναν τον Άγιο ώσπου ο εφημέριος της Εκκλησία της Υπεραγίας Θεοτόκου στο Κολικόντασι, ο παπά – Μάρκος, είδε το λείψανό του Πατροκοσμά να πλέει επάνω στο νερό του ποταμού και να στέκεται όρθιο, σαν να ήταν εν ζωή.
Αμέσως αγκαλιάζει το τίμιο μαρτυρικό σώμα του Αγίου για να το βάλει στη βάρκα του και τη στιγμή που το σηκώνει τρέχει πολύ το αίμα από το ευλογημένο στόμα του . Από το στόμα εκείνο που με τα ωραία λόγια στήριξε τόσες πολλές ψυχές ανακούφισε με ενθαρρυντικά λόγια το σκλαβωμένο λαό και προφήτεψε με τη Χάρη του Αγίου Πνεύματος!
Στις 20 Απριλίου 1961, το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης ανακήρυξε τον Κοσμά τον Αιτωλό Άγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας και όρισε η μνήμη του να εορτάζεται στις 24 Αυγούστου, ημέρα του μαρτυρίου του.
