Ο Ελευθέριος Βενιζέλος γεννήθηκε στις 23 Αυγούστου 1864 (11 Αυγούστου με το παλιό ημερολόγιο) σε ένα διώροφο σπίτι, στο χωριό Μουρνιές του νομού Χανίων.
Η καταγωγή του είναι από την οικογένεια Κρεββατά του Μυστρά. Το 1770 η οικογένεια των Κρεββατάδων πρωτοστάτησε στην επανάσταση του Ορλόφ και αργότερα στην επανάσταση του 1821. Ο Μπενιζέλος Κρεββατάς (προπάππους του Ελευθερίου) από την Επίδαυρο Λιμηρά της Λακωνίας όπου είχε καταφύγει, μετέβη στην Κρήτη, όπου και εγκαταστάθηκε στο νησί. Οι ντόπιοι Κρητικοί τον αποκαλούσαν Μπενιζέλο και τα παιδιά του Μπενιζελάκια. Όπως συνέβαινε συχνά, το βαφτιστικό όνομα του πατέρα έγινε το οικογενειακό των παιδιών του.
Γιος του Πέτρου Βενιζέλου ήταν ο Κυριάκος, πατέρας του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η μητέρα του Ελευθερίου Στυλιανή Πλουμιδάκη, από γνωστή οικογένεια του Θερίσου, ήταν μακρινή συγγενής των Χάληδων, διάσημων για τους επαναστατικούς τους αγώνες στα χρόνια της τουρκοκρατίας.
Νεανικά χρόνια γεμάτα περιπλανήσεις.
Ο Ελευθέριος μεγάλωσε στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη, που τελούσε σε συνεχείς εξεγέρσεις, τις οποίες ακολουθούσε πάντα αιματηρή καταστολή. Το όνομά του ήταν μία ακόμα έκφραση του πόθου των Κρητικών για ελευθερία. Ο νονός του, ηγούμενος της μονής της Χρυσοπηγής, του έδωσε το όνομα Ελευθέριος με την ελπίδα ότι αυτός θα ελευθέρωνε την Κρήτη από τον τουρκικό ζυγό.
Μεγάλη επίδραση στη διαπαιδαγώγηση και στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του άσκησε ο πατέρας του Κυριάκος, που ήταν έμπορος και εισαγωγέας. Ο Κυριάκος υπήρξε άνθρωπος ολοκληρωμένος, με οξύνοια, άριστη ελληνική παιδεία και υψηλό πατριωτικό φρόνημα. Η πατριωτική του δράση του στοίχισε επανειλημμένες διώξεις, εξορίες και οικονομικές καταστροφές. Η ζωή του κυνηγημένου από τους Τούρκους Κυριάκου ήταν μια ατελείωτη Οδύσσεια. Η οικογένεια άλλαζε συνέχεια τόπο κατοικίας και τα παιδιά του γεννήθηκαν σε διαφορετικούς τόπους: Μουρνιές, Χανιά, Μεσολόγγι, Αθήνα, Σύρο. Το 1861, μετά από μια ακόμα εξορία, επέστρεψε στα Χανιά κοντά στην οικογένειά του και ξεκίνησε μια νέα περίοδο στις εμπορικές του δραστηριότητες. Παράλληλα συνέχισε την πατριωτική του δράση και προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες στα εκπαιδευτήρια των Χανίων.
Το 1866 ξέσπασε η μεγάλη κρητική επανάσταση κατά του οθωμανικού ζυγού. Ο πατέρας Βενιζέλος, για να αποφύγει τη σύλληψη από τις τουρκικές αρχές των Χανίων, εγκατέλειψε την επιχείρησή του και μαζί με την πολυμελή οικογένειά του κατέφυγε στη Σύρο, νησί που ανήκε στην ελεύθερη Ελλάδα. Ο μικρός Ελευθέριος, που ήταν μόλις δύο ετών, γεύθηκε τότε, για πρώτη φορά, τους πικρούς καρπούς της προσφυγιάς. Στη διάρκεια της αναγκαστικής παραμονής της οικογένειάς του στη Σύρο, παρακολούθησε τα πρώτα μαθήματα στο Δημοτικό Σχολείο της Ερμούπολης.
Το 1873 το τουρκικό καθεστώς έδωσε αμνηστεία και η οικογένεια Βενιζέλου επέστρεψε στα Χανιά. Ο Κυριάκος ξεκίνησε και πάλι τις εμπορικές δραστηριότητές του και ο μικρός Ελευθέριος συνέχισε τη σχολική του εκπαίδευση στα Χανιά. Το 1877 γράφτηκε στο φημισμένο εκπαιδευτήριο Αντωνιάδη, στην Αθήνα. Ο Κυριάκος ήταν ήδη ηλικιωμένος και ήθελε ο γιος του να αποκτήσει την κατάλληλη μόρφωση για να τον διαδεχθεί στις εμπορικές του δραστηριότητες. Ο νεαρός Βενιζέλος φοίτησε με επιτυχία στο νέο σχολείο. Ήταν άριστος μαθητής, με εντυπωσιακή ωριμότητα και αξιοσημείωτη έφεση στις ξένες γλώσσες.
Τη χρονιά που ο Ελευθέριος έφυγε στην Αθήνα ο πατέρας του ξεκινούσε την ανέγερση της νέας κατοικίας της οικογένειας στη Χαλέπα, που ήταν τότε προάστιο των Χανίων. Το σπίτι αυτό, στα κατοπινά χρόνια, συνδέθηκε με τις σημαντικότερες αλλά και δυσκολότερες στιγμές της ζωής του.
Οι σπουδές του ολοκληρώθηκαν το 1880, στο Γυμνάσιο της Σύρου, απ’ όπου αποφοίτησε με άριστα, κερδίζοντας τα κολακευτικά σχόλια των καθηγητών του. Την ίδια χρονιά επιστρέφει στα Χανιά, και ο πατέρας του ξεκινά την μύησή του στα μυστικά του εμπορίου. Όμως οι φιλοδοξίες του Λευτέρη δεν μπορούσαν να περιορισθούν στους τέσσερις τοίχους του καταστήματος της οδού Χάληδων. Όνειρό του ήταν να γίνει δικηγόρος. Ο Κυριάκος δεν συμφωνούσε και αρνήθηκε πεισματικά να δώσει άδεια για συνέχιση των σπουδών του στην Αθήνα. Δεν είχε άλλωστε άλλο γιο. Ποιος θα συνέχιζε την επιχείρηση; Ποιος θα φρόντιζε την πολυμελή οικογένεια; Ο Λευτέρης, με βαριά καρδιά, δεν αντιτάχθηκε στην απόφαση του πατέρα, όμως δεν υποτάχθηκε. Επί ενάμιση χρόνο πάλεψε να μεταπείσει τον πατέρα του. Οι σχέσεις τους πέρασαν μεγάλη δοκιμασία. Η Στυλιανή, στο ρόλο της αιώνιας μάνας, θα είναι η κρυφή σύμμαχός του. Όμως η παρέμβαση του Πρόξενου της Ελλάδας στα Χανιά, ήταν εκείνη που άλλαξε τη γνώμη του πατέρα. «…Δεν έχετε δικαίωμα, κύριε Κυριάκο, να κρατείτε δεσμώτη έναν εξαιρετικό Έλληνα, που είναι προορισμένος για κάτι ανώτερο από το εμπόριο…», του είπε ο Ζυγομαλάς. Έτσι, τον Οκτώβριο του 1881, ο νεαρός Βενιζέλος εγγράφεται, επιτέλους, στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι σπουδές του όμως δεν είναι χωρίς δυσκολίες. Ήταν υποχρεωμένος να ταξιδεύει στα Χανιά για να βοηθά στην επιχείρησή του τον ήδη άρρωστο και γέρο πατέρα του.
Το 1883 ο Κυριάκος πεθαίνει. Είχε ζήσει μια ζωή γεμάτη περιπέτειες. Υπήρξε αυταρχικός, αλλά αγαπούσε με πάθος την οικογένειά του. Οι σχέσεις πατέρα και γιου είχαν περάσει διάφορες κρίσεις. Όμως οι στιγμές τρυφερότητας και αγάπης ήταν αυτές, που τους έδεσαν περισσότερο. Τώρα ο Λευτέρης έπρεπε να γυρίσει στα Χανιά. Στα 19 του γίνεται προστάτης της οικογένειας, διαχειρίζεται με επιτυχία το εμπορικό κατάστημα, ενώ παράλληλα βρίσκει το χρόνο και μελετά τα συγγράμματα και τις σημειώσεις που του στέλνουν από την Αθήνα οι συμφοιτητές του.
Μετά από δύο χρόνια επανέρχεται στην ελληνική πρωτεύουσα και το 1887 τελειώνει το Πανεπιστήμιο. Στις πτυχιακές εξετάσεις, που έγιναν ενώπιον των καθηγητών της Νομικής Σχολής, ο Βενιζέλος προκαλεί αίσθηση με τις απαντήσεις του και με τόλμη ζηλευτή και επιστημονική πληρότητα αντικρούει τις απόψεις του καθηγητή Κρασά για κάποιο νομικό θέμα. Ένα χρόνο νωρίτερα είχε προκαλέσει βαθιά εντύπωση στον Βρετανό πολιτικό Ιωσήφ Τσάμπερλαιν, ο οποίος, διερχόμενος από την Αθήνα, δέχθηκε αντιπροσωπεία Κρητών φοιτητών. Ο Βενιζέλος, επικεφαλής των φοιτητών, του μίλησε με θάρρος και επιχειρήματα για τον διακαή πόθο των Κρητικών για ένωση με την Ελλάδα.
