Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης*
Η Μονή της Χώρας δεν είναι ένα τυχαίο μνημείο, για την τύχη του οποίου διαμαρτύρονται κάποιοι “φανατικοί” χριστιανοί, ή “εθνικιστές” Έλληνες, ή κάποιοι “λοξοί” Βυζαντινολόγοι. Πρόκειται για το πιο σημαντικό από τα καλλιτεχνικά “θαύματα”, που μας άφησε το Βυζάντιο και μάλιστα πάνω πάνω στο “ξεψύχισμά” του. Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα έργα αρχιτεκτονικής, που σώζονται αλώβητα στην Κωνσταντινούπολη όπως διαμορφώθηκε τον 12ο αιώνα, που διακοσμήθηκε με μαρμαροθετήματα, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες κατά την ανακαίνιση και επέκτασή του από το Μεγάλο Λογοθέτη του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Παλαιολόγου Θεόδωρο Μετοχίτη μεταξύ των ετών 1316 και 1321. Ο κυρίως ναός και ο νάρθηκας που προστέθηκε, διακοσμούνται από υψηλής ποιότητας ψηφιδωτά, που σώζονται σε μεγάλη έκταση (κυρίως στο νάρθηκα) και αποτελούν ένα από τα κορυφαία έργα της λεγόμενης Παλαιολόγειας Αναγέννησης, της τελευταίας αναλαμπής του Βυζαντίου, πριν από την πτώση του. Το ίδιο σημαντικές είναι και οι τοιχογραφίες στο κοιμητηριακό παρεκκλήσιο που προστέθηκε στη νότια πλευρά.
Στα τέλη του 15ου αιώνα μετατράπηκε σε τζαμί και όπως και στην Αγία Σοφία, τα ψηφιδωτά χωρίς να καταστραφούν, καλύφθηκαν από παχύ κονίαμα, όπως επιβάλλει το Κοράνιο, που απαγορεύει την απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής. Ως εδώ η όλη ιστορία έχει μια λογική και δικαίωμα των κατακτητών πάντα σύμφωνα με το Κοράνιο (όταν έχουμε κατάκτηση και όχι παράδοση) να μετατρέπουν ναούς σε τζαμιά σε μια εποχή εξάλλου που δεν υπήρχε η έννοια του μνημείου και του σεβασμού μεταξύ των θρησκειών.
Το 1948 στα πλαίσια του κοσμικού κράτους και του περιορισμού του ρόλου της θρησκείας, η κυβέρνηση, θέλοντας να δείξει ένα άλλο επίπεδο πολιτισμού, αλλά και ένταξής της στη Δύση, επέτρεψε στο Αμερικανικό Βυζαντινό Ινστιτούτο της Κωνσταντινούπολης να αναδείξει με δικές του δαπάνες μια σειρά από κορυφαία μνημεία της Κωνσταντινούπολης, αναδεικνύοντας έτσι παράλληλα και το Βυζαντινό παρελθόν της. Ανάμεσά τους η Αγία Σοφία, η Μονή της Χώρας, η Μονή του Μυρελαίου (Μποντρούμ τζαμί), Μονή του Λιβός (Φεναρί Ισά τζαμί), ναός Παναγίας Κυριώτισσας (Καλεντερχανέ τζαμί), Μονή Παντοκράτορος (Ζειρέκ τζαμί), παρεκκλήσι Μονής Παμμακάριστου με τα επίσης σπουδαία ψηφιδωτά (Φετιχιέ τζαμί) και κάποιες άλλα δευτερεύοντα. Όλα εκτός από την Αγία Σοφία και τη Μονή της Χώρας που μετατράπηκαν σε μουσεία, έγιναν και πάλι τζαμιά, με ό,τι αυτό σημαίνει για τις διάφορες επεμβάσεις.
Το 1948 δόθηκε η άδεια να ξεκινήσουν οι εργασίες στη Μονή της Χώρας, που αποκατέστησαν το ναό στην αρχική τους μορφή και αποκάλυψαν τα ψηφιδωτά και της τοιχογραφίες σε άριστη κατάσταση κάτω από τα κονιάματα με την επίβλεψη αρχικά του Thomas Whitemore και αργότερα των Paul Underwood και J.Hawkins. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1958 και έδωσαν στην παγκόσμια κοινότητα και πάλι ένα ιδιαίτερα σημαντικό μνημείο, που και αυτό περιελήφθη στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO και αποτέλεσε κεντρικό σημείο αναφοράς και τουριστικής ανάπτυξης της Κωνσταντινούπολης μέχρι σήμερα.
Τα πορίσματα των ερευνών δημοσιεύτηκαν σε ένα ογκώδες τρίτομο έργο για τα ψηφιδωτά και ένα επίσης ογκώδη τόμο για τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου, που αποτελούν απαραίτητα στοιχεία αναφοράς σε οποιαδήποτε μελέτη για την τέχνη της περιόδου.
Φαίνεται όμως πως η σημερινή Τουρκία, με την ηγεσία του απερίγραπτου Ερντογάν, με την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του σε όλα τα επίπεδα, πήρε κάποιες αποφάσεις να εξαφανίσει την παρουσία του Βυζαντίου από την πόλη που αυτό δημιούργησε και έπαιξε για χίλια περίπου χρόνια καθοριστικό ρόλο στην ιστορία της ανθρωπότητας, αδιαφορώντας για την ουσιαστική εξαφάνιση ενός μνημείου της Παγκόσμιας Κληρονομιάς και τη διεθνή κατακραυγή που τη συνοδεύει. Η βαρβαρότητα σε όλο της το μεγαλείο. Και αν στην Αγία Σοφία υπήρχε η εσωτερικής κατανάλωσης δικαιολογία πως αποτελεί συμβολική πράξη λόγω της ιδιαιτερότητας και της σημασίας του μνημείου για την υπό επανίδρυση (στο μυαλό του) Οθωμανική Αυτοκρατορία, εδώ δεν υπάρχει τίποτε άλλο εκτός από το φανατισμό, το μίσος κατά των άλλων θρησκειών και του Βυζαντίου και τη βεβαιότητα πως “δεν τρέχει τίποτα” με τους ψοφοδεείς κράτη και οργανισμούς, που του κάνουν τεμενάδες και καταπίνουν τα πάντα. Εδώ πρόκειται για ένα ασήμαντο τζαμί, μπροστά στις εκατοντάδες εντυπωσιακά που υπάρχουν στην Πόλη.
Εκτός από τα άλλα που αναφέραμε, εδώ υπάρχει και μια ακόμη πιο μεγάλη τεχνική δυσκολία, που άπτεται της αισθητικής και του επιπέδου πολιτισμού, αυτών που θα το διαχειριστούν από εδώ και πέρα: Πως θα καλυφθούν όλες σχεδόν οι επιφάνειες του ναού (τρούλοι, σταυροθόλια, θόλοι, πλάγιοι τοίχοι, κλπ), ώστε να μην φαίνονται τα σημαντικά αυτά έργα τέχνης και να μπορούν να προσεύχονται ανεμπόδιστα οι πιστοί, χωρίς τα τσαρούχια τους και πάνω στα χαλάκια τους; Με κουρελούδες όπως στην Αγία Σοφία, ή με ξύλινα παραβάν, όπως στην Αγία Σοφία της Τραπεζούντας;
Αξίζει τον κόπο να δείτε τις φωτογραφίες και να καταλάβετε και την αξία του μνημείου και τις συνέπειες από την απειλούμενη επέμβαση.
* Ο κ. Μιχάλης Ανδριανάκης είναι Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων Χανίων και πρώην προϊστάμενος της 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
